Oudvlaemsche gedichten der XIIe, XIIIe en XIVe eeuwen. Deel 3

[p. 75]

Die niwe doctrinael. aant.

Hier beghint een goet boec van den ·vii· dootsonden ende van den ·x· gheboden.

Gode biddic, in mijn beghin,

Dat hi verclare minen sin
Ende crachte, dat ic volcomen
Te dichten dat ic heb an ghenomen,
In dutscher tale uten latine.
Al eest een cleyn werc in schine
Ic hope dat icker in sal setten
Daer ic die sonden mede sal beletten,
Ende die ghene ter doget keren
Die volgen sullen mijnre leren,
Om Gode te dienen ende sijnre moeder,
Die onse wech es ende onse sterroeder,
Ende van gracien riviere:
Haer biddic dat si mi stiere
Van hare gracien een deel,
Dat ic volmaken moet gheheel
Sulc werc daer si in si gheheert.
Dat biddic Van Ypere Jan die Weert.

Sint dat ic dichtens eerst began,

Hebbic ghedicht soe ic best can,
Daer der werelt genuechde te lesen.
Nu ben ic af gekeert van desen,
Ende mi es 't begheren bleven
Te scriven des menschen leven,
Waer hi in te mesdone pliet,
Na dat men alle dage siet,
Daer hi die sonden menteneert.
Soe hebbic gheordineert
Te bescriven in 't generael
Desen Niwen Doctrinael
Daer in dat elc mach wesen vroet
In wat manieren dat hi mesdoet.
Na dat ic vinde in 't latijn
Salt hier in dutschen bescreven sijn.
In drien pertyen sal ic dit boec
Deilen, in sijn ondersoec.
Teerste deel sal beconden
Van den ·VII· dootliken sonden,
Elc geset met haren graden,
Daer men in sondicht bi mesdaden;
Dander pertie sal u leren
Van den ·X· gheboden Ons Heren,
Hoe dat men daer tegen mesdoet;
Daer na sal ic u maken vroet
Welc sijn dagelijcsche sonden,
Ende welke die ziele ter doot wonden;
Die derde partye es van drie saken,
Die den mensche zalich maken:
Dats biecht, rouwe ende voldoen
Der sonden, die men heeft gheploen,
Ende hoe hem oec elc sondare
Sal biechten moeghen, wel ende clare,
Met ·VI· poenten, min no mee.
Daer na sal ic u scriven twee
Die der biechten volgen na,
Na dat ic in 't latijn versta;
Ende oec in dat selve deel
Sal ic bescriven al geheel

[p. 76]

 

Van testamenten, van sulken saken

60

Als die lude in haer leste maken,

 

Ende van der kerssen, die men hen gheeft,

 

Den luden, daer die penninc in cleeft,

 

Ende dat men over die doode doet,

 

Of hiere bate of boete heeft of goet,

 

Ende daer mede wort des een eynde.

 

Gode biddic dat hi mi sinde

 

Gracie, dat ic dit boec ter stonden,

 

Dat welke mach heiten Spieghel der sonden

 

Of Doctrinael, in rechte name,

70

Volbringen mach, ter zielen vrame,

 

Hem allen die sonden willen scuwen.

 

Nu willic mijn dichten vernuwen

 

Ende steken die penne in den horen,

 

Dat si met Gode moeten behoren

 

Die hem aen dit werc bekeren.

 

Ic beghinne te Gods eren.

 

Some quaetheit, some sonde

 

Sijn soe ghemeine, nu ten stonde,

 

Als lieghen, zweren, sulke zaken,

80

Dat lude gheen misdoen en maken

 

In sweren, als si sweren waer.

 

Och lacen, dit es al te swaer!

 

Ende die leeke met, als si merken

 

Dat hoe leven papen ende clerken,

 

Daerop maken si haer occusoen:

 

Hen dunct dat si geen sonde en doen.

 

O wach! dus leyt die blinde den blinden,

 

Ende varen beide in elenden.

 

Papen sijn soe verblent, sine mogen

90

Prediken 't ware, no durren togen;

 

Want si duchten te sine versteken.

 

Die selve sermone, die si spreken,

 

Bringhen si in sconen exempelen voeren,

 

Die ghenuechlijc sijn te hoeren

 

Ende bequamelijc sijn den leeken.

 

Si moeten loven ende smeeken

 

Die leven moeten op die luden.

 

Elc merke wat dit wille beduden.

 

Ic en segghet op enen niet allene,

100

Noch twe, noch drie ic oec niet meene;

 

Mer op hem allen, ende niemant daer buten,

 

Die de waerheit decken ende sluten.

 

Wy vinden 't ghescreven in 't latijn,

 

Na dat seit Sinte Augustijn,

 

Dat dode ghewercke niet en leven,

 

Noch levende worden, dus eest bescreven;

 

Mer levende werc dats noch meere,

 

Dat en stervet nemmermere.

 

Verstaet wat glosen men hier op heeft.

110

Soe wie in dootsonden leeft

 

Dese rekenen wy al bloot

 

In die Scrifture over doot;

 

Want wie levet in dootsonden

 

Is doot, al voedde hi in den stonden

 

Alle die arme die nu leven;

 

Mair waerde hem dair na gracie ghegheven,

 

Als hi in gracien ware brocht,

 

Die almosse hadde haer cracht ghewrocht.

 

Nu hoert, ic sal u doen verstaen:

120

Weldaet, in hoeftsonden gedaen,

 

Wat orbere si bedrijft,

 

Na dat Sinte Augustijn bescrijft.

 

In vijf zaken es het goet

 

Dat men doeghet in sonden doet:

 

Deerste, doe ic u bekinnen,

 

Si doet den mensche gracie ghewinnen;

 

Dander orbaer, die si doet,

 

Si doet meren aertsche goet;

 

Terde si wederstaet die sonden,

130

Die men doen soude in dien stonden;

 

Dat vierde es si ghevet mede

 

Den lichame ghesondichede;

 

Dat vijfte, make ic u bekint,

 

Si minren der hellen torment,

 

Die de ziele dogen moet.

 

Hier om es het altoes goet

 

Dat men wel doet t'allen stonden.

 

Al lage een mensch in dootsonden

 

Weldaet helpt hem, hoe dat comt,

140

In enich van desen vieren vornoemt;

 

Mer die hem van dootsonden hoet,

 

Ende dan enich weldaet doet,

 

Die selve weldade algader

 

Bliven ghescreven vor den vader,

 

In 't boec der ewigher hueghen,

 

Daer Gods vercorene te stane in vueghen,

 

Ewelike, sonder wijt planen.

 

Dit moet elc weten ende niet wanen.

[p. 77]

 

Elken, die sine jare vol heeft

150

Ende 't sacrament ontfanghen heeft

 

Des doopsels, es hi sculdich van noede

 

Dat hi kinde die ·X· ghebode,

 

Die God Moyses gaf bescreven,

 

Om dat wi gheestelijc souden leven,

 

Die hier in dietschen staen bescreven,

 

Hoe datter in mach sculen quaet,

 

Elke sonde op haren graet,

 

Dats hoverde, nijt, ende ghiericheit,

 

Traecbeit, luxurie, ende gulsicheit,

160

Ende gramscap, die menich quaet

 

Toe brinct, in woorden ende in daet.

 

Dit sijn die ·VII·, die al bloot

 

Die ziele bringhen ter langher doot;

 

Daer omme schrijft men in 't latijn

 

Dat si dootlike sonden sijn,

 

Daer God ons allen behoede voren.

 

Nu suldi van der hoverden horen.

 

Hoverde dats een verheffen

 

Ende een onredelijc beseffen,

170

Ondrachelijc allen creaturen,

 

Mit stilre hate in 't berueren:

 

Van allen sonden was si 't beghin;

 

Bi haer quam die doot eerst in:

 

Si en liet den enghel niet wiken

 

Sinen sceppere in hemelriken.

 

Nabugodonosor, oec mede,

 

Verhief hem in die hoverdichede

 

So sere, in sijnre moghenthede,

 

Dat Gods stemme tot hem sede:

180

‘Coninc, dijn rike sal over liden!

 

Du worts versteken, in corten tiden;

 

Met wilden beesten in die woestine

 

Sal wesen die conversatie dine;

 

Du sults gars eten metten coyen,

 

Tot du hoverde wijt lates vloyen.

 

Het sullen liden der jaren seven

 

Eer du comst weder in menschen leven,

 

Op dat du Gode kinnen wilt.’

 

Ende recht aldus soe gevielt.

190

Ach lacen! ende dat volc es heden

 

In vulre hoverden soe ghetreden,

 

Dat cume yemant es, op ertrike,

 

Die den andren houdt voer sijn ghelike,

 

Ende dit es een vreselijc leven!

 

Want dat staet aldus bescreven:

 

Dat hi sal dalen die hem verheft;

 

Ende niemant dat in hem beseft!

 

Uyt deser hoverden spruten quaden

 

Achte telgen, oft acht graden:

200

Hoe mense noemt soe latic 't sijn;

 

Mer aldus heeft mense in 't latijn:

 

Vana gloria, Elacio, Contumelia, Contemptus,

 

Insolencia, Contemcio, Presumpcio, Inobediencia: aldus

 

Hebdire achte. Nu willic ontladen

 

Uten latine dese achte graden.

 

Van dese sonden die eerste graet

 

Is vana gloria, dat verstaet,

 

't Bekinnen van der sonden mach wesen

 

Als 't herte van binnen es opgheresen

210

Sonder uterliken ghelate;

 

Nochtan begheret in allen state

 

Vordeel, ende te sine verheven:

 

Dats vana gloria bescreven.

 

Die ander hiet Elacio;

 

Dese exponere ic also:

 

Als een hem selven verheft allene

 

Boven alle andre ghemene,

 

Die bi hem sijn of sijns ghelike;

 

Dit es elacio properlike.

220

Die derde graet volghet hierna;

 

Die heet Insolencia.

 

Men vint vele lude die plien

 

Dat si ghemeine costumen vlien,

 

Ende ordineren niewe dinghen

 

Omdat si willen sonderlinghen

 

Dat niewe te kennen gheven,

 

Om daer bi te sine verheven,

 

Ende prise ende siet hem na;

 

Dese sonde hiet Insolencia.

230

Contencio hiet die vierde graet;

 

't Bediet van deser es, dat verstaet,

 

Hi vorsienre een willicheyt

 

Te stridene tegen die waerheit,

 

Ende men wel weet dat es also;

 

Desen graet heet Contencio.

 

Contumelia volghet na desen

 

Ende mach die vijfte graet wel wesen,

 

Dats als ic tegen meerre dan ic

[p. 78]

 

Mi stille te kinnen om een stic,

240

Weder si loghen si oft waer,

 

Hoe goede redene oft hoe claer

 

Dat men mi te voren legghen.

 

Ic houte mi emmer an mijn segghen,

 

Ic en wille niet wiken van hoverdien;

 

Dit 's Contumelia in cleergien.

 

Die bi gaet es Contemptus,

 

Die ic wel mach bedieden dus:

 

Nernstelike wel dit merc

 

Als ic te doene hebbe enich werc,

250

Ende ic 't versinne bi roekeloesheden,

 

Pensende meerre hoverdicheden,

 

Al eest oec qualijc bestiert,

 

In werder niet af ghecorregeert

 

Dat ic 't werc laet te doene dus;

 

Dese sonde heet Contemptus.

 

Den sevenden graet maec ic u vroet:

 

Dat 's als yemant een werc doet,

 

Dat voer hem heeft geweest gedaen,

 

Ende daer af wille den name ontfaen,

260

Also oft hy hadde vonden so;

 

Dese hoverde heet Presumpcio.

 

Die ·VIII· graet, als ic versta,

 

Heet Irreverencia;

 

Dat 's als een mensche niet mach dogen

 

Dat men seit ende bringhet vor oghen

 

Prijs van die over hem es,

 

Dat 's Irreverencia, ende na des

 

Soe comt Inobediencia;

 

Dat 's onghehoersaem, als ic versta,

270

Sinen anderen broederen of beteren te sine;

 

Dese twee trecken al een line,

 

Ende hoeren in den lesten graet;

 

Die beste van beyder es quaet.

 

Dese achte uter hoverden spruten;

 

Sal men 't waer hier af sluten

 

Dese moghen, in sulken stonden

 

Soe werden ghedaen, het sijn hoeftsonden,

 

Ghelike der gheenre uut wien si risen.

 

Hier na salic 't u bewisen

280

Wanneer sijt sijn, wanneer niet.

 

Wel lieve kindere, nu besiet

 

Of yemant so clare merct op dit

 

Hi en es in enich van desen besmet;

 

Nochtan als comt ter Paesschen stont

 

Te suverene der consiencien gront,

 

Soe en brinct men den pape niet el te voren

 

Dan gheloghen oft ghesworen;

 

Si en letten met worden noch met daden

 

Op enich van desen vorseiden graden.

290

Ghierecheit es een tempeest van moede

 

Om hope van ghelde oft van goede

 

Te crighen, die altoes doet gapen

 

Die herte hoe hi 't gelt mach rapen,

 

Weder met rechte of qualike;

 

Dit 's een sonde, die op ertrike

 

Sere regneren nu ten tiden.

 

Ic sal 't verclaren in 't overliden

 

Hoe vele graden hier uut comen

 

Ende die in 't latijn noemen.

300

Ambicio heet die eerste graet;

 

Symonia hier na staet;

 

Die derde graet hiet Usura;

 

Die vierde Latrocinia;

 

Die vijfte hiet Presuria;

 

Die ·VI· Rapina;

 

Die ·VII· hiet Injusta Iudicia;

 

Dit sijn die grade, als ic versta,

 

Der ghiericheiden in 't latijn;

 

Negheen vreselike venijn

310

Was nie ter zielen behoef ghevonden;

 

Want van allen anderen sonden

 

Moghen die papen wel onbinden

 

Die zielen, sonder daer si vinden

 

Onrecht goet te gader ghedreven;

 

Dat moet men emmer wedergheven,

 

Oft 's papen hant gheleecht op 't hoeft

 

Helpt der zielen niet, des gheloeft,

 

Ende dese sonde es soe ghemeyne,

 

Al en ware sonde al engheyne

320

Dan allene ghierichede,

 

Daer bleve menich verloren mede,

 

Soe ic hier na sal ontladen

 

In 't bediet van desen graden.

 

Ambicio is die ierste graet,

 

Die uter ghiericheiden gaet;

 

Dit es als een te ghevene pliet

 

Om dat hi enen andren gheven siet,

 

Ende na der ghiften es hem leet

[p. 79]

 

Dat hem die penninch om werelt ere,

330

Ende ghenen danc weets hem Onse Here;

 

Al ghift hi in caritaten

 

Hi scaemt hem dat hy soude laten;

 

Die ghifte comt niet uter herten,

 

Mer om der werelt ere begherten.

 

Den andren graet volcht hier na

 

Dien noemic Symonia.

 

Desen graet mach men wel merken

 

In gheleerden, papen ende clerken.

 

Wat metter gheestelecheit omgaet

340

Daer mach men vinden desen graet.

 

Die beneficien sijn meest ghestelt

 

Te gheven om eere ende om ghelt:

 

Men gheeftse ghenen armen clercken,

 

Diese selven verdienen metten werken,

 

Als si verstiven meer den riken:

 

Dit siet men over al nu bliken

 

In allen provenden, meer oft minder:

 

Het sijn al riker lude kinder

 

Die 't gheestelike goet besitten:

350

Si en connen dammen, graven, no spitten,

 

Noch doen enighe hantgewerken:

 

Men gheeft hen crune, so sijn si clerken.

 

Die proeven' (sic) doet hem segghen niet mee

 

Dan in den souter een vers of twee

 

Also men doet in leeken scolen.

 

Die leeke die clergie siet dolen

 

In desen: si meenen, in haren sin,

 

Datter gheen mesdoen es in,

 

Ende segghen 't oec in 't openbare:

360

Waert dat so grote sonde ware,

 

Als die papen segghen in 't sermoen,

 

Si en soudens selve niet doen,

 

Soe vele als si ghemeynlijc pleghen.

 

Dus gaen die blinde die cromme weghen,

 

Ende leyden elc andren in den vliet;

 

Mer dit en salse ontsculdighen niet,

 

Als God ten ordele comen sal:

 

Haer werken sullen hen volghen al,

 

Also wel den leeken als den clerken.

370

Dat mach men in Jobs boec merken:

 

Dit scrivet tot elken, ende niemant los:

 

Opera enim illorum sequuntur illos.

 

Die leeke sullen volghen ende merken

 

Die papen woorde in der kerken;

 

Mer haer ghebrec dat sullen si vlien,

 

Ende op haer ydele werke niet sien.

 

Dat meeste deel der predicaren,

 

Wanneer si staen ende openbaren

 

Hoe men sal scouwen alle quaethede,

380

Soe swigen si van der ghierichede;

 

Want spreken si van hare te vele

 

Si nopen hen selven bi der kelen.

 

Ic hebbe prochipapen belent

 

Die selve maecten dat testament,

 

Daer haer prochiane ziec laghen;

 

Haer ondanx ende oec der maghen

 

Waest beseghelt ende bescreven,

 

Eer si 't sacrament wilden gheven.

 

Men vint noch wel sulken cappellaen:

390

Als hi tot enen zieken sal gaen,

 

Ende hem niet en wille gheven

 

In sijn testament bescreven,

 

Soe gaet hi bidden ende claghen sere.

 

Ic en soude niet dorren voer minen Here

 

Comen met desen testamente.

 

Dus crighen die prochipapen renten,

 

Ende maken Gode om vercoopen.

 

Daer sijn noch Judase bi hopen,

 

Die Cristuse, ghinghe hi noch op derde,

400

Verraden ende doen souden onwerde,

 

Op datter hem testament af quame.

 

Owy! der jamerliker blame!

 

Al heeten si gheestelike prelaten,

 

In haer werken sijn 't meest Pilaten.

 

Desen selven graet es oec ghestelt

 

Den ghenen die prediken om ghelt,

 

Ende hueren 't woert Gods, om voert te vercopen,

 

Als dese questeerts, die omme lopen

 

Ende loven aflaet, ende scelden quite

410

Al tsmenschen sonden, om een mite.

 

Wee hen! ende tot hoerre scanden,

 

Ende oec der gheenre diese uutsanden,

 

Dat si 't folc aldus bedrieghen,

 

Haer ghelt af tuyschen ende ontliegen!

 

Die derde graet hiet Usura,

 

Dat 's woeker, als ic 't in 't latijn versta,

 

Dat 's als men meer ontfaet oft gheeft

 

Van ghelde dat men gheleent heeft.

[p. 80]

 

Daer es sulc die ghelt te nemen ontsiet;

420

Maer bid men ten eten hine weyghers niet,

 

Of wilt men hem andere hoefscheit doen:

 

Eest causen, rocken, oft hemden, oft scoen,

 

Dat neemt hi, maer hine wille niet woekeren;

 

Maer desen telle ic vore den cloeckeren;

 

Want wat men hem ghevet hi wille meer,

 

Ende sulke weten enen anderen keer:

 

Men set hen voer haer ghelt in hant

 

Coren, beesten, huys, erve oft lant,

 

Dat deerdendeel beter es oft bet;

430

Dit heet in coop tot jaren gheset;

 

Want dieghene die 't ghelt ontfaet,

 

Maecht lossen, binnen der tijt, daer 't op staet;

 

Staet langher soe es sijn tijt verloren,

 

Ende die 't ghelt leent bruucten voren

 

Alle die bate ende 't ghenot

 

Des goeds vore dat overscot

 

Van der baten van sinen ghelde.

 

Overdunct die wel te rechte spelde

 

Datter woeker es oft also quaet.

440

Nu es daer een ander graet

 

Van ouden luden of jonghe kinderen,

 

Of ledighe menschen, die node minderen

 

Haer goet; maer gheen ambacht connen;

 

Dese sal men quanchuys gonnen

 

Dat si haer ghelt redelijc leenen

 

Dat si ·X· penninghe om eenen,

 

Ja, sulc van achte, sulc van viven,

 

Ende dit sal men voer renten scriven,

 

Om dat si hen des woekerens scamen;

450

Alwaer 't dat si van ·M· eenen namen,

 

Soe sal 't voor Gode woeker heten.

 

Wee allen den ghenen, die 't wel weten,

 

Ende daertoe raden en consenteren;

 

Si sijn sculdich der wraken Ons Heren;

 

Men saelt goed winnen met goede,

 

Met avonturen ende met voorspoede,

 

Als God der op verscinen laet;

 

Maer die een naelde wert goets ontfaet

 

Sekers om ghelt dat hi leent,

460

Het woeker, siet wel wat ghi neemt;

 

Ghi richters, die hier over sit

 

Soe waerlic ghi u ziele besmit,

 

Ghi lijt ende bringhet in eenre zeden,

 

Daer 't folc selven verdoemt mede,

 

Ende daer God om plach te plaghen

 

Lant ende steden, in ouden daghen,

 

Ende noch, al beidt hi, wat sal doen,

 

 

 

Nu es der woekers broeder voorcoep,

470

Die nu sere heeft allen loep

 

Daer men comenscape doet;

 

Want nu men quans niet woekeren moet

 

Voor die boete die daer op staet;

 

Soe vinden si enen anderen raet;

 

Si doen huse ende kelnaers vollen

 

Met yser, met vlasse, coren, oft wollen,

 

Ende vorderen coopwijf oft coopman.

 

Ghemate lude comen dan,

 

Die des goets hadden wel een deel,

480

Ende niet verghelden moghen gheheel,

 

Soe moeten sijt coopen jeghen desen,

 

Of si moeten daer sonder wesen.

 

Siet hi dat si sijn in sorghen

 

Hi troestse ende seit: ‘Ic sal u borghen!’

 

Daer vercoopt hi ende gheeft

 

Dat hi selve niet en heeft;

 

Dats dach ende tijt, also diere als 't goet;

 

Want men den derden penninc moet

 

Diere coopen dan 't es wert

490

Om dat men des dages beghert;

 

Ja, sulc dat noch quader si

 

Vercoopt sijn goet op daghe, ende hi

 

Coopet wider om ghereet ghelt,

 

Den derden penninc min, oft die helft;

 

Of heeft hijs selve te doene scame,

 

Hi doet eenen anderen doen in sinen name;

 

Maer der sonden en acht hi niet.

 

Dit 's al woeker, wie soos pliet;

 

Al maken si Gode eenen vlasse baert,

500

Si varen allen ter hellen waert.

 

Die vierde graet volcht hierna,

 

Die heet Latrocinia.

 

Dat 's diefte, als goet te nemen met vare,

 

Daer mens niet en wort gheware,

 

Te stelene in heimelike steden,

 

Of valsch ghelt op ketel smeden,

 

Borsen sniden om dat ghelt,

 

Of van den riemen 't selver smelt;

[p. 81]

 

Of beesten bi daghe of bi nachte

 

Stelen, ende villen se om smeer oft om vachte;

511

Want dit moeten al met vresen doen,

 

Ende decke crigen si haren loen.

 

Die ooc beleit hebben van steden,

 

Ende dan bi nachte van ghierichede

 

Nuwe assisen ende scalke ocketten

 

Op 't folc visiren ende insetten

 

Op dat sire af ghenieten moghen;

 

Of van den beleyders, die daer poghen

 

Dat si der ghemeenten goet van der poort,

520

Dat totten ghemeynen orbaer hoert,

 

An haer selves bate legghen;

 

Dat 's quader dan diefte, moch men 't segghen;

 

Want si stelen 't al den ghemeynen armen,

 

Die 't met pinen besweten ende becarmen.

 

God haetse allen, die des pleghen,

 

Ende altgemeene bet es hen jegen;

 

Elc haetse oft vloexe lude oft stille.

 

Oec valtet dicke, wacts hem die wille,

 

Dat si in haer sonden smoren,

530

Sonder biechte, soe blijft verloren

 

Die ziele, dat 's te duchten zere.

 

Dat goet en sal oec nemmermere

 

Op haer oer ten derden erven;

 

Dus laet God die quade verderven;

 

Want men mach met lichten dinghen

 

Die quade ghewoente niet weder af bringhen;

 

Soe wort die ghemeente dan verwoet

 

Om 't groet onrecht dat men hem doet,

 

Ende maken ghevecht ende discort,

540

Daer dicke af comt ghewelt ende moert;

 

Ende van al datter in messciet

 

Es oersake, die 't ierst makede of riet.

 

Die oec om gonst oft om scat

 

Die ghemene vriheit van der stadt

 

Pinchieren ende breken laten

 

Sijn ghierich, valsch, voer Gode verwaten.

 

Die corn, oft wijn, oft ander goet

 

Valscht anders dan God wassen doet,

 

Olie, botere, wolle of vlas,

550

Dats grote sonde; elc hoede hem das.

 

Die wijn bereiden, of maken claer

 

Die droevelant es ende swaer,

 

Si dooden die lude ende maken cranc;

 

Als si mesvallen in den dranc,

 

Daer sijn si allen occusoen.

 

Alle die 't raden of die 't doen

 

Sijn van der gracien Gods versteken;

 

Ende al eest dat sire biechte af spreken

 

Elc pape si te absolveren hem wacht,

560

Ten busscope of busscops macht.

 

Die vunsch coren minghet met niewen,

 

Of dat droghe met water bescryewen,

 

Soe dijnt het ende waert te mere vele;

 

Of backers, die gruys doen in haer mele

 

Meer dan die scoef op 't felt uut gaf,

 

Of hoer broet bachten te laf

 

Van water, op dat hi te meer sal weghen.

 

Dat 's al valsch; wachts hem des pleghen.

 

Die den andren sijn erve ontmet,

570

Of palen uut trecht oft verset,

 

Of wie anders ghevet quade mate,

 

Of goet ontweghet om sijn bate,

 

Ic segt hem hi es dunsch of valsch.

 

 

 

Een joncman die een huwelijc doet

 

Aen een out wijf om haer goet,

 

Daer hi gheen kindre an mach winnen;

 

Dat 's ghierige sonde ende luttel minnen;

 

Ten ware kenlijc openbare

 

Dat orbarlike sonde ware

580

Die hoep of winstet om anders doot;

 

Om sijn doot, dat 's sonde groot.

 

Comans ofte wisselaren,

 

Die hen metten ghelde ghenaren,

 

Ende den goeden penninc uut wieden,

 

Ende den lichten quaden wider bieden,

 

Ende brenghet dat goede ghelt van weghe,

 

Dat 's een quade, ghierige pleghe.

 

Wisselhouden, dat 's woekers quader;

 

Want hi es des goeden pennincs verrader,

590

Hi weet altoes wat hi hem baet,

 

Eer hine wisselt oft ontfaet.

 

Die 't gelt scroden ofte besniden,

 

Moghen oec aen desen graet wel riden;

 

Het sijn die sondichste dieften, die men doet,

 

Want si stelen alder lude goet,

 

Eest rijc oft aerm, leec oft clerc,

 

Dus ghiericheit ende 's duvels werc.

[p. 82]

 

Die vijfte sonde, dier hier uyt gaet,

 

Die ic hete den vijften graet,

600

Die der dieften volghet na,

 

Die noemic Perjuria,

 

Dats in duutschen gheseyt Versweren,

 

Hier mede hen vele lude gheneren.

 

Dese diefte es argher in velen

 

Dan daer men met anxste moete stelen;

 

Want si roepen totter stonden

 

Gode te hare valscher orconden,

 

Also ic sal verclaren hierna,

 

Als ic ten ·X· gheboden ga.

610

Die ·VI· graet hiet Rapina,

 

Ende es een sonde, die verre ende na

 

Over die edele liede wel es bekint,

 

In dietschen heet men Casament.

 

Die sijn ontscamel edelinghe of heeren,

 

Die haer volc roven ende transeneren.

 

Als edelinghe hebben arme maghen,

 

Die se in hare quaetheit draghen,

 

Soe worden si volghende desen graet.

 

Soe wie nu hevet enighe staet,

620

Die en scamet hem niet een blat

 

Dat hi sine gheburen bescat:

 

Het dunct hem eere dat hijt doet.

 

Een simpel man hi en heeft lijf no goet,

 

Die enen onscamelen here heeft;

 

Eest dat hi hem niet en gheeft

 

Dat hi hem heischet van sinen goede,

 

Hi slaten metter langher roeden,

 

Of raet op hem valsche loeghen;

 

Dander en can soe vele niet toeghen

630

Daer jeghen, dat hem iet mach baten,

 

Hi en moet daer van den sinen laten,

 

Also vele als den heren ghenuecht;

 

Hi wort bedraghen ende ghewroecht

 

Van soe vele quader saken,

 

Dat sire gheen consience en maken;

 

Si nemen, na haren werken, dunct mi,

 

Dat God noch hemel noch helle en si,

 

Noch dit leven, dit lijf hier boven;

 

Want elc levet gherne na sijn gheloven.

640

Den sevenden van desen graden

 

Wille ic u in dietschen ontladen

 

Wat hi es, watter in misdoet:

 

Menich richter waer hijs vroet

 

Die vele liever mochten laten,

 

Die onrecht wist om enigher baten,

 

Die volghen desen graet na:

 

Dit's Injusta Iudicia.

 

Hier af es die verstannesse

 

In dietschen talen Vonnisse.

650

Leid een scepen of raet in scouden

 

Jeghen enen, dien hijt wille onthouden,

 

Sijn gheselle, die by hem sit,

 

En weet gheen vonnisse op dit.

 

Al heeft hi goede vriende; nochtan

 

Men seit: ‘Wildus bliven, ran

 

An Gods segghen, hets u goet,

 

Ende wi raden u dat ghijt doet.’

 

Blijft hijs, soe moet hi gheven dach,

 

Ende of hijt dan ghecrighen mach,

660

Dats scoene; ende eest dat hijs niet en doet,

 

So heeft hi ondanc ende evelen moet.

 

Wil hi dan metten rechte voert

 

Soe es sijn reden qualic ghehoert;

 

Die rechter nemet op sinen danc

 

Sijn beraet, ende settet op lanc

 

In vorsten, dat hem des lopens verdriet,

 

Ende heeft liever half recht dan niet;

 

Soe gaet men plaesteren ende maken.

 

Aldus eest met vele anderen zaken

670

Datten riken ane gaet:

 

Den enen biet men't recht, d'ander moetet zoeken.

 

Si versuptilen ende vercloeken

 

't Recht in soe menigher manieren

 

Met niewer consten, die si versieren,

 

Ende maken 't onrecht soe ghemeen

 

Dat men recht ende onrecht gheen

 

Vaerinc onderkinnen sal,

 

Het dunct mi, nu overal.

 

Wijst mi den man, ic wise u 't recht;

680

Die taelmanne hebben hier plecht,

 

Ende moghen hier in vele verboren,

 

Om dat si haer tonghe verhueren;

 

Want si die richters dicke verblinden

 

Metten vonden, die si vinden,

 

Dat si sitten als dwase of doeren,

 

Die niet ghevroeden wat si hoeren,

 

Of dincken dat si sweren den eet

[p. 83]

 

Recht te doene om lief, om leet,

 

Dat niet te laten spade noch vroe

690

Dat God hem hulpen moet alsoe;

 

Ende God sal hem also dan

 

Helpen, daer nes geen twivel an.

 

Verstaen sijs niet, als menichen doet,

 

Soe leerent dan, dat sijs sijn vroet,

 

Eer dat si ten rechte comen;

 

Want wien si met onrechte doemen

 

Dat sal God op hem selven houden:

 

Haer onwijsheit es gheen onscouden.

 

Daer es oec sulc die swighet ende hoert,

700

Ende laet een onrecht driven voert,

 

Ende neemt dat hijs en hevet ghene scout;

 

Maer alsoe sculdich es hi, die se hout

 

Die coe, als hi es diese vilt.

 

Swighet, ghi richters, oft ghi wilt,

 

Elc sit voer hem selven daer:

 

Laet ghi 't onrecht maken claer,

 

Ende swighet sonder spreken,

 

God en salt niet min an u wreken

 

Dan oft ghijt selve wiset of daet;

710

Siet ghi anders hoe ghi ten rechte gaet.

 

Och sijn somighe rike lieden,

 

Die ter doot restoor ghebieden,

 

Als quans ic wil wedergheven

 

Dat ic onthiel in mijn leven.

 

Als dan die arme luden comen,

 

Wye men 't ierst heeft afgenomen;

 

Dan gaet men jeghen visieren ende dincken

 

Om dat men iet daer uut mocht wringhen;

 

Soe gheeft men van viven twee,

720

Ende sulc tijt eer min dan mee.

 

Die armen, die niet waenden hebben gehad,

 

Sijn blide dat si ghecrighen wat;

 

Met dat si hebben si henen trecken.

 

Dan comt die doot en steckt den vrecken,

 

Die testament dus heeft besneden,

 

Ende stierten ter langher droefheden.

 

Andere stichten voer haer doot

 

Mit quaden goede, met sanghe groot,

 

Of capelrien, of outaren;

730

Dat sal ic hierna verclaren

 

Wien dat daer af comt profijt;

 

Hoert van Invidia, dat's Nijt.

 

Nijt dat 's een sweer al vol rouwen,

 

Die 't herte doet te stucken knouwen

 

Den ghenen, die se binnen houdt.

 

Dese sonde ghelt gherechte scout;

 

Want si doet den ghenen allene quaet,

 

Die se draghet, niet die men haet;

 

Want hoe zeere mi yemant benyde,

740

Ic en slaeps te wers tot ghenen tide;

 

Maer die ghene die mi haet

 

Es so verwerret dat hem en laet

 

Die nijt rusten in ghenre zaken;

 

Dus doet die sonde rechte wrake.

 

·VI· graden uut hare comen,

 

Die ic u hierna sal noemen:

 

Detractio, Susuracio, Privacio, Ingratitudo,

 

Die vijfte es Inventio mali,

 

Die seste Evidencia si.

750

Ic waenre luttel op ertrike leven

 

Si en mesdoen hier in of sneven.

 

Detractio is die ierste graet,

 

Die uut nideghen herten gaet.

 

Als ic, bi nide dien ic draghe,

 

Sie comen scande, scade oft plaghe

 

Op die ghene, die ic hate;

 

Nochtan en hebbicker af ghene bate

 

Anders dan icker om ben vro;

 

Dese graet heet Detractio.

760

Susuracio dander heet,

 

Dat 's als ic yemant hebbe leet,

 

Ende ic tusschen hem ende sinen vrient,

 

Bi nide dat hijs heeft verdient,

 

Quaet brouwe ende onruste make;

 

Om dat mi leet es die zake

 

Dat yemant minen viant mint;

 

Dits Susuracio bekint.

 

Die derde hiet Privacio:

 

Mi es leet dat spade of vroe

770

Yemant van minen viant seght doghet,

 

Of in weldoene sijns ghehoghet;

 

Ic straffe haer woerde, ic en machs niet horen,

 

Al eest waer, ic setter een loghen voren.

 

Ingratitudo comt hier na desen;

 

Als nijt in mi soe es gheresen

 

Dat ic die rike lude hate

 

Om dat ic aerm ben ende ghemate;

[p. 84]

 

Si hebben lant, ghelt ende goet:

 

Dat can verdraghen niet mijn moet;

780

Mi dunct ic ben also goet als sy,

 

Ende God ware also wel sculdich my

 

Als hen te gheven eere of goet,

 

Die dienen, pinen oft slaven moet.

 

Hoe ic mijn broot ghewinnen sal,

 

Ic en dancke Gode, groot no smal,

 

Dat hi mi gheeft ghesonde ende sin;

 

Ic en gheve die oec meer no min,

 

Ic en vaste noch en viere,

 

No en doen doghet gheenretiere;

790

Ic laetse gheven, bidden ende loven,

 

Die renten hebben ende hoven.

 

Eer ic ter kerken om weldoen ghinghe

 

Ic soude liever met terlinghen

 

Gaen dobbelen, of spelen met tafelsciven,

 

Of coeten, of clossen, of bedriven

 

Enich loes spel, daer ic mede

 

Ghelt avontuerde, of stold of strede

 

Om enen andren t'ontkinnen 't sijn;

 

Ende verliese ic dan dat mijn

800

Soe zwere ic vele quader eede,

 

Ondancke ende vloeke Gode mede,

 

Of sinen heilighen om enen penninck,

 

Die ic verliese; om dusdane dinc

 

Mach men alle daghe sien

 

An die gherne spelens plien.

 

Twee hoeftsonden ligghen daer in:

 

Gram om 't verlies, gherich om ghewin;

 

Dat 's Ingratitudo na dlatijn.

 

Die vijfte graet hier mach sijn

810

Inventio mali, ende dit bediet:

 

Als ic minen viant niet

 

Der bestaen oft ane vechten,

 

Soe willic mi aldus berechten

 

Soe dat ic valsche vonden visiere

 

Op hem in enigher maniere,

 

Daer icken mede in scaden drive,

 

Is 't an goede oft an live,

 

Pine ic mi te doene quaet.

 

Van nidicheden den sesten graet

820

Es Evidencia, dat een beniden,

 

Dat ic niet en can gheliden

 

Dat ander lude, mijns ghelike,

 

Draghen oft hebben, al ben ic rike

 

Ende alre welden hebbe ghenoech;

 

Nochtan eest mijn onghevoech

 

Ende een benidende wanhaghen

 

Dat si ghelijc mi willen draghen;

 

Desen graet regneert nu sere up erden,

 

Ende es gheminget metter hoverden.

830

Besiet papen ende clerken,

 

Mannen ende wive, ende al haer werken:

 

Van clederen dien niwen snede,

 

Nauwe gheployt ende daertoe mede

 

Wijt ende lanc ghevoedert wel

 

Met martelen ende met bonten vel.

 

Elc wil doen als d'ander doet:

 

Dat laken en can niet sijn soe goet,

 

Die ghemene mans wiven willen draghen.

 

Die rike vrouwen maken groot behaghen

840

An haer hoeft ende op haer haer:

 

Vergouden spellen ·VII· paer

 

Steken si op doeke van side;

 

Die ghelu haer ghevlochten wide,

 

Horen caken recht als cornetten,

 

Si scepen haer ansichte of blancketten

 

Als si sullen gaen ter feesten;

 

Het scinen bet ghehornde beesten

 

Daer si comen dan anders yet.

 

Si en achten Gods, no anders niet

850

Dan haer stinckende hoverdichede;

 

Ende haer manne die sijn mede

 

Soe sot dat sijs hen volghen al.

 

Hier af comt decke groot mesval

 

Van sonden, van scanden diere in ghesciet.

 

Die manne en connen haer selver niet,

 

Nocht haer gout langher sluten;

 

Si nayen 't op haer cleeder buten,

 

Of an groten breeden riemen;

 

Elc wil draghen of hebben dat niemen

860

En heeft of draghet, can hijt gheraken;

 

Dus doet hoverde 't folc hem ontmaken.

 

Traecheit, dats een drayen van herten,

 

Die doet verwandelen die begherten,

 

Ende bringhet verbeiden in den sinnen

 

Der dinc, die men sal beghinnen,

 

Of na dien dat men se began

 

Dat men ten ende niet comen en can.

[p. 85]

 

Uut deser sonden comen ·V· graden,

 

Die ic u wille in dietschen ontladen:

870

Die ierste heet Disidia,

 

D'ander Pigrisia,

 

Die derde Negligencia,

 

Die vierde Imprudencia,

 

Tepiditas volghet hierna;

 

Die seste heet Ignavia.

 

Ic wane nu luttel lude leven,

 

Si en doen menich of sneven.

 

Desidia es d'eerste sonde,

 

Dat 's als lude versinnen die stonde

880

Der dinc, die si willen maken,

 

Of daer toe niet en connen gheraken;

 

Maer als si hem daer toe setten

 

Si volmaectten 't sonder letten.

 

D'ander heet Pigricia,

 

Als ic een dinc te maken besta

 

Ende icker af ga, ic en can

 

Niet weder so saen wedercomen dan

 

Dat ic volmake na 't beghin;

 

Dit's Pigricia; hier in

890

Ben ic decwile besmet;

 

Ic waent oec anderen luden let.

 

Die derde Negligencia heet;

 

Dat 's dat ic willens ende welweet

 

Verroekelose bi traghen ghedochte

 

Die dinc, die ic wel doen mochte,

 

Ende my noot ware dat ic se dede.

 

Die vierde graet volghet hier mede,

 

Die wi Inprudencia heten,

 

Dat 's gheen eynde te voren weten,

900

Als men dat werck te doene bestaet,

 

Mer men werct, val goet of quaet,

 

Sonder discrecie ofte vorsien;

 

Si dwalen decke die des plien,

 

Dat als 't hem staet soe rouwet hem na,

 

Dit's Imprudencia.

 

Die vijfte heet Tepiditas;

 

Men vint menighen dwas,

 

Die vertraghet te winnen sijn broot

 

Met sinen ambachte, daer hi ter noot

910

Op moet leven ende hem gheneren;

 

Mer ledich gaen es sijn begheren,

 

Langhe slapen ende drinken ende spelen;

 

Dat's grote mesdadighe sonde ende vele;

 

Want als die man niet willen winnen;

 

't Wijf en cans niet al verspinnen,

 

Soe ghebricten broot of bier,

 

Hine bringhet niet ende si en heeft niet;

 

Soe rijst daer onruste ende verdriet;

 

Soe moeten 't borgen daer si bi leven,

920

Ende worden daer vore te banne ghedreven

 

Decke eer sijt te tide betalen.

 

't Wijf ware oec gherne, wist sijt verhalen,

 

Ghehavent van clederen ende van scoen,

 

Ende moeter dicke sonde om doen;

 

Als si haren noot laet bliken,

 

Coppellersen of haren ghelike

 

Diese vercoppelen ende verleden

 

Aen manne, die se scoeden ende cleden

 

Om die ghenuchte van haren live;

930

Ende die onsalighe traghe keytive

 

Slaen oec haer wifs ende mesvoeren;

 

Al waren si goet, si makense hoeren;

 

Ende gheven hen och van vulen zaken,

 

Al hadden sijs ghene scout, smaken;

 

Daer na daer an, bi sulken dinghen

 

Dit can Tepiditas volbringhen,

 

Si doen oec ledigher traghe gheselle

 

Hem an quade wive bestellen,

 

Of leren morellen met valschen spele,

940

Sweren ende lieghen, onreken en stelen,

 

Of ommegaen met valschen terlinghen,

 

Ende menighe andere quade dinghen,

 

Dat hem decke loent met quade.

 

Nu hoert van den sesten grade,

 

Die es Ignavia gheheten:

 

Menich wil een dinc wel weten

 

Te maken, sonder enich vragen,

 

Ende maket na sijns selves behaghen

 

Sonder raet, recht toe recht an;

950

Ten lesten hijs niet volbringhen en can,

 

Een ander moets hem maken vroet,

 

Hoe wel hijs hem van ierst verstoet,

 

Als hem dochte, doen hijt began;

 

Ic wane nu luttel eest enich man

 

Hi en es van desen besmet;

 

Gheestelic mach men al dit

 

Toten dienste Gods oec keren;

[p. 86]

 

Nu willic van der luxurien leeren.

 

Hets wel recht die redene kint

960

Dat eene vule moeder wint

 

Eene dochter van vulen gronde.

 

Luxurie es eene vule sonde,

 

Si comt uut enen vulen ghewiele,

 

Si ontsuvert die edele ziele,

 

Niet die ziele oec allene

 

Mer den lichame alghemene

 

Quetst si ende onsuvert en faliert

 

Van hem die se vele hanteert.

 

Si rijst uut enen stinckenden brande;

970

T'ende van hare es eenrehande

 

Bitterheit in die maderen;

 

Al 't wasdom, dat si vergaderen

 

Moghen oec of hicken van manieren;

 

Dat doet begherte der luxurien

 

Hem uutgheven ende meer nochtan

 

Dans nature verdraghen can,

 

Ende maect aderen, been ende sinnen

 

Soe ydel, soe droghe dat si enghenen

 

Wasdom, noch cracht hebben te deghen

980

Als si billecs soude pleghen.

 

Hier om wort die menscheit cranc

 

Dat si niet en mach leven lanc,

 

Noch cracht ghecreghen als si plach,

 

Mits der oncuusgheit overdrach,

 

Of bliven manne ende wijf ghemene

 

Onghedeghen ende clene;

 

Bi wat dat si plaghen wilen eere

 

Vercouden die jonghet soe zere,

 

Die hitte ende wasdom pleghet te gheven

990

Mits der luxurien, daer si an cleven,

 

Dat si cume menschen gheliken;

 

Dit siet men alle daghe bliken.

 

Die menighe willen ten ·XII· jaren

 

Emmer mynnen of qualijc varen;

 

Daer doen si toe al haer moghen

 

In den ghelate dat si toeghen,

 

In moyen clederen, in valen scoen;

 

Dorstent sijt van scanden doen,

 

Si souden 't bidden op der straten;

1000

Dat siet men dicke an hare ghelaten.

 

Die jonghe knechte die dit merken

 

Bi rede der luxurien werken,

 

Maken hem moy ende fray daer teghen

 

Ende legghen hen laghen ende in kerken, in weghen

 

Hoe dat syse hemelijc moghen spreken,

 

Loesheit, loghene ende nauwe trecken

 

Bringhen si hen soe vele te voren

 

Dat sire na beginnen te hoeren,

 

Ende maken met hem dach ende stonde.

1010

Dit brinct decke in scande ende in sonde;

 

Sulc tijt bi dage, maer meest bi nachte.

 

Dese sonde heeft graden achte;

 

Tweemin, den iersten noemich soe,

 

In 't latijn Fornicacio.

 

Adulterium die ander si;

 

Incestus die derde, soe comter bi

 

Peccatum contra naturam;

 

Gheen sonde maect Gode so gram.

 

Die vijfte hierna heet Stuprum,

1020

Ende die seste heet Raptum.

 

Fornicacio es die ierste ghenoemt;

 

't Beste dat van desen coemt

 

Dat 's dat si alle meest ontsien

 

Dat si kint te draghen plien;

 

Ende en wart dat men kint daer af draghet

 

Men vonde cume enighe maghet.

 

Fornicacio dat sijn die sonden,

 

Die niet in huwelike sijn ghebonden;

 

Men vint vele knechten die in haer leven

1030

Beloven trouwe ende gheven,

 

Ende en zoeken niet wat si lieghen,

 

Moghen si die wijfs bedrieghen;

 

Ende dese bedrieghen hem selven meer;

 

Want al en namen sise nemmermeer,

 

Nochtan en ware 't belof niet quite

 

Noch geslachte van eenre mite.

 

Dit sal ic noch verclaren bet

 

In den graet hier na gheset.

 

Die andre graet hier ane cleeft

1040

Luxurien na dat latijn in heeft,

 

Die heet Adulterium;

 

Dat 's te segghen Hoerdom.

 

Dat sal men aldus bedieden:

 

Weetic twe ghehuwede lieden,

 

Ende ic mach minen live

 

Vleeschelic sijn met des mans wive.

 

Die sonde, die ic doe met hare,

[p. 87]

 

Heet Adulterium openbare,

 

Of 't wijf met enen ghehuweden man;

1050

Ende moniken of papen doen hier an

 

Dobbel sonde, als sijt hantieren;

 

Ende dat comt to bi deser manieren:

 

Si gheloven suverhede,

 

Ende trouwen die heilghe kerke mede

 

Alsi priesterscap anevaen;

 

Hieromme eest meer van hen mesdaen

 

Dan van andren leeken lieden;

 

Want si souden 't ons verbieden,

 

Ende goede exempel gheven;

1060

Doch al sijn sulke die hier an sneven

 

Dan sal niemant jugeren no werken;

 

Elc sal loen hebben na den werken.

 

Dat si in 't sermoen u raden,

 

Dat doet; mer niet na haren daden;

 

Wie hoerdom doet es in doetsonden,

 

Dat's dat die in huwelic sijn ghebonden,

 

Beyde die 't doet ende die men 't doet.

 

Ander knechts setten in haren moet

 

Om een loechene wijfs te bringhen in scaden,

1070

Ende gheloven hant in handen,

 

Hemelijc elc andren trauwe;

 

Al hadden sijs beide daerna rauwe,

 

Men mach die trauwe nemmermere

 

Quite scelden bi gheenre kere:

 

Si bliven een vleisch, ·I· bloet voortan;

 

Mesdade 't wijf met enen andren man

 

Dan die si ierst trauwe gaf,

 

Daer en es gheen twivel af

 

Die sonde wert also ghevouwet

1080

Op hoerdom, al hadse die pape getruwet.

 

Nochtan es sulc onsalich katijf

 

Die zoeken gaen een ander wijf

 

Om goet of om ander zaken,

 

Ende waent die ierste trouwe ontmaken

 

Om datter niemant en was bi;

 

Ende croent 't wijf op hem, soe gaen si

 

Ter bisscops hove ende versceyden

 

Die ierste trouwe dan onder hen beiden.

 

Die biscop hevet also vele macht,

1090

Als hi alle 't water binnen eenre nacht

 

Van der zee soude drinken moghen;

 

Nochtan sijn si soe bedroghen

 

Ende hi es so vermalendijt,

 

Ende metten ghelde soe verblijt

 

Dat hi die rouwe doet scheiden

 

Ende quite scelden tusschen beyden.

 

Gaet die man verhuwen nochtan,

 

Ende neemt 't wijf enen andren man,

 

So wat kinder die een of dander

1100

Na dien dat si doen den wander

 

Dat sijn hoerbaren altemale,

 

Met orlove, segghe ic dese tale;

 

Nochtan deilen si des vaders goet,

 

Dat hem van rechte noyt toe en bestoet.

 

Die derde graet heet Incestus,

 

Dien willic dietschen nu aldus;

 

Dat 's als ic met iemant mesdone,

 

Die mi gaet van sebben toe;

 

Want dats in de wet verboden,

1110

Ten waren zaken van groten noeden

 

Datter heilgher kerken dochte

 

Dat men dispensieren mochte.

 

Om mere nutscap so mach men dan

 

Bi wette versamen wijf ende man

 

In huwelike, mer anders niet.

 

Die vierde graet es aldus bediet:

 

Peccatum contra naturam;

 

Om dese sonde es God gram;

 

Want daer omme versanc Zodoma,

1120

Adama, Gomorra ende Vala,

 

Die soe waren dat elke stat

 

Enen coninc hadde diese besat.

 

Dat 's als man ende wijf

 

Andersins deilen haer lijf,

 

't Si elcs met andren of allene;

 

Of met beesten sijn ghemene;

 

Dat's dootsonde boven al,

 

Ende der zielen den swaersten val,

 

Ende scamenisse elker creaturen;

1130

Ja, die duvel ende sine naturen

 

Scamen's hem ende willens niet sien.

 

Dit's die ene die sonde van drien,

 

Daer God selden ghenaden af doet;

 

D'ander es Wanhope, die en was nie goet;

 

Die derde Onghelove of Heresye;

 

Want soude men beteren dese drie

 

En weet ic hulpe, troest noch raet,

[p. 88]

 

Ja, diere met willen in volstaet.

 

Ipocrisie es nochtan

1140

Alsoe quaet als mense ghescreven can.

 

Die vijfte graet, als ic weet

 

In latine Struprum heet,

 

Dit's maeghden, die suver sijn, bringhen te valle.

 

Hier na staen die manne meestdeel alle,

 

En als haer es volbrocht,

 

Soe sijn si te hans bedocht

 

Een ander te sueken in sulken doene.

 

Och leyder! dat si sijn so coene,

 

En si niet en dincken hoe saen, hoe cort

1150

Die ghenuechte ten ende wort

 

Van der oncuuscheiden ganc,

 

Daer si in der hellen stanc

 

Ewelijc om moeten smoren;

 

Dese hoeftsonde waer goet omboren.

 

Raptum heet die seste graet,

 

Die vele uut ghiericheiden gaet

 

Als ic onleyde yemans kint

 

Om sijns goets wille, dat mi mint;

 

Al wille ic 't niet te valle bringhen,

1160

Ghiericheit brinct mi te desen dinghen.

 

Och armen! al dat men mesdoet

 

Is om dit onghevallighe ghoet.

 

En es cume soe sconen wijf

 

Si en hout te cope ziele ende lijf

 

Den ghenen, die hem ghelt wilt gheven,

 

In scanden ende in sonden leven,

 

Ende haer ziele te nemen Gode,

 

Die se sciep na sinen ghebode,

 

Ende te bringhen in 's duvels ghewelt;

1170

Dit doen si moghen, si hebben ghelt.

 

Dusdanighe coopmanscap dunct mi

 

Is nu ghemene verre ende bi;

 

Ja, vele esser van den sotten,

 

Diere mede spelen ende spotten,

 

Ende dies hem beroemen plien

 

Dat hem sulc voerdeel mach ghescien;

 

Daer toe es sulc onsalich keitijf,

 

Die laet sitten sijns selfs wijf,

 

Die hi ghesworen hevet trouwe,

1180

Ende gaet bi eenre vulre vrouwe,

 

Daer hi sijn goet al mede verteert,

 

Ende laet t' huys enen cauden heert,

 

Ende hebben hongher in haren bec

 

 

 

Ende oft 't wijf mesdade dan

 

Bi armoede aen enen andren man;

 

Wiens ware die sculde dan des mans?

 

Dus gater vele aen 's duvels dans

 

Om die vule onreyne luxurie;

1190

Ende sulc out wijf ter droever uren,

 

Die rijc es neemt enen jonghen man,

 

Die gheen kint draghen kan nochtan;

 

Dits een onsalighe huwelijc.

 

Alse die arme man dan es rijc

 

Valtet decke dat hi verdoet

 

In sondeliken ghenuechten 't goet,

 

Ende versmaet sijn wijf, die oude.

 

Dan keert in rouwen alle die vroude,

 

Dan eest al screyen ende vloeken.

1200

Dus mach men 't vinden die 't wil zoeken

 

Dat luxurie comt uut vulen gronde.

 

Nu hoert van der gulsigher sonden:

 

Gulsicheit, dat 's boven der maten

 

Van drancke te nemen of van ate.

 

Dese sonde wilt dat men heeft

 

Welriekende spise, mer si gheeft

 

Vulen loen in alre wise;

 

Want soe bet riect of smaect een spise,

 

Hoe vulre es datter af comt.

1210

Wat baet den lichame ofte vroemt

 

Si doet der leeken smooch uut blaken,

 

Die onghevoechghelijc sijn in 't smaken,

 

Grof, ombequamen dicken luut

 

Jaghet gulsicheit ter kelen uut.

 

Gulsicheit sloet ierst 't paradijs

 

Doer Adame, dus ben ic wijs;

 

Bi gulsicheit, des gheloeft,

 

Was Sinte Jan Babtiste onthoeft;

 

Daeromme make ic u allen vroet

1220

Dat gulsicheit meneghe sonde doet.

 

Overvloedt ende gulsicheit

 

Es voester-moeder der oncuuscheit.

 

Oec rijst uut hare verstormicheit,

 

Daer toren af comt ende menich leit.

 

Den rechten name gulsich mach sijn

 

Gastrimargia in 't latijn;

 

Dese heeft graden vive,

[p. 89]

 

Die ic aldus scrive:

 

Die ierste heet Gulositas,

1230

Die ander Prodigalitas,

 

Die derde Inabstinencia;

 

Die vierde, die hier volghet na,

 

Heet men Inhonestas;

 

In 't latijn ic 't aldus las

 

Dat die vier ierste grade risen

 

Uut gulsicheden van der spisen.

 

Ebrietas, dat 's die vijfte graet;

 

Uten dranke comt dese misdaet,

 

Ende uten selven risen mede

1240

Drie ander grade der quaethede:

 

D'eerst heet Invericundia,

 

D'ander, diere volghet na,

 

Vaniloquium hi heet.

 

Die derde es na dat ic 't weet

 

Gheheten Inprudencia.

 

Dese achte volghen na

 

Der gulsicheit, als ic 't na sal bedieden.

 

Heeren, vrouwen ende ander liede

 

Mesdoen hier in herde vele.

1250

Men vint lude die haerre kele

 

Vele sijn sculdich boven der maten,

 

Het sy in drancke of in ate,

 

Dat si els niewer om en dincken

 

Dan om eten of om drincken.

 

Dese hebben God el negheenen

 

Dan om haren vulen sac allene,

 

Nu ghesoden, nu ghebraden,

 

Nu pasteyden, tarten, nu vladen,

 

Nu maleviseye, nu bier, nu wijn,

1260

Nu ghinghebaers of specie fijn,

 

Ende menighe cost den si versmoren,

 

Dat overdaet es ende verloren.

 

Nu hoert van den vierden grade, die risen

 

Uut gulsicheit van der spisen,

 

Daer die ierste graet af was,

 

Als ic vorseide, Gulositas,

 

Daer hem elc vroet mensche sal scamen;

 

Hi heet Crapula bi namen;

 

Dat 's als men et soe vele

1270

Dat hem wederstaen dunct ter kelen

 

Ende cume smake vint daer an.

 

Ic kende selve enen man,

 

Altoes als hem soe gheviel

 

Dat hi t' etene hadde wel,

 

Ende hijs soe vele in hadde ghesteken

 

Dat hi cume mochte spreken,

 

Ende hem wederstont der herten,

 

Stac hi den vingher in sijn storte

 

Om dattet wederkeren soude

1280

Dat hi geswolghen hadde soe houde,

 

Ende als hi hadde bekeert dat,

 

Spoelde hi sinen mont ende at

 

Dat hem was te voren bleven.

 

Ic kenden in sinen lesten leven;

 

Een cleine wile voer sijn doot

 

Hadde hi die armoede so groot

 

Dat hi starf als een keytijf;

 

Hi brachte te valle menich wijf.

 

Ic kende kinden die van hen bleven;

1290

God moet hem alle sonde vergheven.

 

Prodigalitas die es

 

Die ander, dies sijt ghewes;

 

Met wien dat ic ben beseten

 

Om drincken ende om eten,

 

Kiesich dat beste moorseel, eest vleisch

 

Of ander spise, om den heisch

 

Te volghene van der gulsichede;

 

Desen graet mach oec mede

 

Wel ghekeert na mijn dincken

1300

In ghulsicheiden gedaen in drincken,

 

Dat 's als ic den nap volre scinken

 

Dan ic selve uut sal drinken;

 

Dat's eens bi wien ic ben gheseten.

 

Dese gulsichede, modi weten,

 

Pleghen lude herde vele

 

Als quisquans ic doet in spele;

 

Mer si nemen 't metter herten

 

Te troesten haer gulsighe sterten.

 

Die derde graet, als ic versta,

1310

Heet in latijn Inabstinencia;

 

Dat 's als men hantiert in elken tijt

 

Ongheordeneerde maeltijt;

 

Mer in menighen ghelaghe

 

Vallen si binnen enen daghe;

 

Dan als si wanen gaen eten,

 

Ende si ter tafelen sijn gheseten

 

Comt sulc luut uut haren balghen

[p. 90]

 

Dat daer elc af mochte walghen,

 

Die hem lude saten na;

1320

Dat 's Inabstinencia.

 

Die vierde graet, gheloeft mi das,

 

Bescrive ic Inhonestas;

 

Ben ic bi yemant gheseten,

 

Uut wiens scotelen ic sal eten,

 

Dat ic die goede zoete morsele

 

Uutkiese ten minen deele.

 

Desen graet, als ic sede,

 

Es sonde ende scande mede;

 

Dus hebdi die ·IIII· graden, die risen

1330

Uut der ghulsicheden ghedaen in spisen;

 

Nu laet ons ten graden gaen,

 

Die uut der gulsicheiden in dranken staen.

 

Den iersten heet ic, sijt seker das,

 

In latine Ebrietas,

 

Dat 's in dietscen Dronckenhede;

 

Dit 's grote scande ende sonde mede.

 

Uut haer risen drie grade,

 

Die ic u aldus ontlade:

 

Inverecondia heet die ene,

1340

Onscamelheit ic bi deser meene;

 

Die droncken en scaemt hem niet

 

Van aldien dat hem gesciet,

 

Al saghe men al dat an hem ware.

 

Die ander graet es na dat ware

 

Gheheten Vaniloquium;

 

Dronckenscap maecht niemant stom:

 

Hi doet elken wel ghereet

 

Clappen, dies hi niet en weet.

 

Uut hare risen vele ydele spraken,

1350

Die decwile scande ende werringhe maken.

 

Die derde graet heet Imprudencia,

 

Die wort, als ic versta,

 

Luut also vele als Onvroetscap,

 

Ende drinct soe vele in sijnre verwoetscap,

 

Soe dat hi neemt over boert;

 

Soe worden sijn synne also versmoert

 

Van den domen ende van den stancke,

 

Die rijst uten sterken drancke,

 

Soe dat die mensche niet en wort

1360

Van vroetscapen can bringhen voert.

 

Dit 's die sondelike quaethede,

 

Die rijst uut der gulsichede,

 

Soe wel den beesten die water drincken;

 

Want si nature meteen vermincken,

 

Die God in hem ierst brochte;

 

Mer die mensch set sijn gedochte

 

Alleene om te sine versaet:

 

Dat hem die spise wederstaet,

 

Dan heeft hi ghenoech gheten.

1370

Wine connen anders gheen mate weten;

 

Dus playsteren wy ons telker ure,

 

Ende als verladen es nature

 

Dat si die spise niet en mach verdraghen,

 

Comen daer af vele plaghen:

 

Coortsen, walghen ende spuwen,

 

Eer sijt verteeren ende verduwen.

 

Dan als wandelen die materien,

 

Soe neemt men puzoene of set clisterien,

 

Als si hebben torsioen,

1380

Of dwater of menizoen,

 

Ende menicht ander ongheval

 

Die comt van gulsicheiden al.

 

Och! dat hem die mensche verslaet

 

Met dus groter overdaet,

 

Daer hi ziele ende lijf verderft,

 

Ende menich mensch welna starft

 

Van noetdursten die hem gebrecht,

 

Ende hi hem niet die hant recht

 

Die sijn broeder es voor Gode.

1390

Ic segghet hem, als hoert hijt noede:

 

God salt scerpelijc an hem wreken

 

Ende van sijnre ghenaden versteken,

 

Als hi sijn scerpe ordel hout,

 

Ende daer en sal baten gheen ontscout;

 

Want het eene gherechte scult

 

Dat overvloet ghebrech vervult;

 

Daer om gheeft, ghi gulsige zade,

 

Doer God, soe doet hi u ghenade.

 

Gramscap es ene verstormichede,

1400

Die brinct den mensche ter haestichede,

 

Die 't herte in vele ghepense doet wandelen

 

Altoes in ombaten van den andren.

 

Gramscap doet met haren machte

 

Uut hare spruten graden achte:

 

D'eerste noemich Odium,

 

Den andren Omicidium;

 

Den derden Discordia,

[p. 91]

 

Den vierden Injuria,

 

Den vijften Contumelia,

1410

Den sesten Impaciencia;

 

Den sevenden, sijt seker das,

 

Heet in latijn Malingnitas;

 

Die achte es, na dat ic 't weet,

 

Verwoetscap, die Furor heet.

 

Dese achte graden risen

 

Uut gramscap in menigher wisen.

 

Dese sonde es nu weder ende voort;

 

Nyemant en mach nu horen een woort

 

Dat yet teghen hen es of gaet,

1420

Hi en volcht te hant an desen graet,

 

Ende trecket swert uut of knijf

 

Ende wilt den andren nemen dlijf,

 

Ende doer dustane ghelike saken

 

Sal God noch sware wraken

 

Senden ende plaghen van sonden,

 

Die niemant en soude connen ghegronden

 

Hoe swaer dat si sullen vallen,

 

Niet op een mer op ons allen,

 

Ten si dat wy ons beteren leeren.

1430

Nu laet ons ten graden keren;

 

Van der gramscap es d'eerste graet,

 

Die Odium in latyne staet.

 

Dit es een verwoede gramlichede,

 

Die doerlopen alle die lede:

 

Tot in 't herte soe loept die;

 

In dietsch noemen wise Hatye.

 

Desen graet in allen tiden

 

Mach gheseghet sijn met niden.

 

D'ander graet Omicidium heet,

1440

Dat 's Manslacht, als ic 't weet.

 

Dat 's verboden in 't wise ghebod

 

Dat in dese tafele screef God.

 

Die derde heet Discordia,

 

Dat 's in dietsche, als ic 't versta,

 

Als ic tusschen lieven vrienden,

 

Die ghene quaetheit en verdienden,

 

Jeghen elken andren maken onvrede;

 

Dit 's een herde grote quaethede.

 

Injuria es die vierde graet,

1450

Die uter gramscap gaet.

 

Dese ghevallet nu ende echt

 

Uut gramscepe te doene yemant onrecht;

 

Dit 's 't gebrec van desen grade;

 

Menich beraet eenen scade

 

Om datti gram op hem sy.

 

Die vijfte graet, hoert na my,

 

Heet Contumelia in 't latijn;

 

Dese sonde die moet sijn

 

Als mi yemant gramscap doet,

1460

Ende ic anders nemen moet,

 

Ende mine gramscap niet en can wreken,

 

Dan ic quaet van ben gaen spreken.

 

Die seste graet die moet sijn

 

Impatiencia in 't latijn;

 

Dat 's Onghevoechsamighede.

 

Al en mach ic mine gramhede

 

Niet wreken te ghenen daghen,

 

Nochtan can ic se niet ghedraghen.

 

Ic legse soe langhe in mijn herte

1470

Datter decke af comt groot smerte.

 

Die sevende es Malignitas,

 

Dat es in dietsche, sijt seker das,

 

Als ic enen quaden wille

 

Op yemant draghe in 't herte stille;

 

Eist dat hi yet mesdoet dan,

 

So wien het si wijf oft man,

 

Ic sal dat quade wroeghen voeren,

 

Ende aldus wreke ic minen toren.

 

Desen achsten graet diere toehoert

1480

Es besloten in dit woert,

 

't Welke es Furor in 't latijn;

 

In dietschen moet ghenoent sijn:

 

Woetscap, ghebrech van sinne.

 

Dese hebben den duvel inne,

 

Die hem ghevet sulke cracht

 

Dat twee lude ghene macht

 

Hebben teghen enen verwoeden;

 

Ende al ghevalt dat si daerna vroede,

 

Nochtan en crighen si gheen verstaen

1490

Soe goet, als si ierst hebben ghedaen.

 

Hier mede sijn die ·VII· dootsonden

 

Volcomen, die de zielen wonden.

 

Nu hebbe ic in dietschen ontladen

 

't Bediet van der sonden graden,

 

Om dat elc in allen stonden

 

Hem soude te bat wachten van sonden.

 

Die 't herte hadde ter doot waert

[p. 92]

 

Hen alrehande volchen spaert,

 

Gheenerhande soude als nu

1500

Teghen andren, dat segghe ic u,

 

Die sermone die de lude hanteren;

 

Dat 's dat si andren jugeren.

 

Elc wil wesen in alre uren

 

Die beste van sinen ghebueren;

 

Niemant en kint sijns selfs quaethede,

 

Als ic hier te voren sede,

 

Ende elc verdraecht andren noede.

 

Nu willic op die ·X· ghebode

 

Letten, ende dichten na den latijn,

1510

Ende bescriven wat si sijn,

 

Ende wie dat mesdoet daer in

 

Nadien dat God minen sin

 

Sal bestieren ende bekeren

 

 

 

Den leeken die 't niet en weten,

 

Of die 't moghen hebben vergheten

 

Dat si te kennisse weder gheraken.

 

Wi dat ic hier sal maken

 

Dat si quaet scouwen hier ende daer;

 

Dit sijn die ·X· ghebode claer.

1520

Wy vinden in die heileghe scrifture

 

Dat Moyses in eenre ure

 

Enen brambosch sac bernen claer,

 

Ende doen hi quam het naer

 

Sach hi dat hi niet en brande.

 

Doen ghinc hi daerwaert te hande

 

Omdat hi wilde 't wonder verstaen.

 

Doen hi ten bome quam ghegaen

 

Riep tot hem in deser ghelike

 

Een stemme van hemelrike:

1530

‘Onscoydi, Moyses, eer du voort gaets,

 

Die stede es heilich daer du op staets!’

 

Moyses claerlijc meteen verstont

 

Die woerde, die quamen uut Gods mont;

 

Dede sijn scoen uut, daer hi stoet.

 

Doen bleef hi al barvoet

 

Opwert siende herde zeere;

 

Doen verclaerde hem Onse Here,

 

Dat hem die stemme hiet afdoen

 

Van sijnre herten die haerde scoen.

1540

Dat ware die verhaerde sinnen

 

Om dat si souden moghen bekinnen

 

Dat hem worde ghetoent van Gode.

 

Daer ontfinc hi die ·X· ghebode,

 

Die ic na den latine hier naer

 

Sal bescriven openbaer.

 

Dat eerste ghebod was in der ee:

 

Non habebis Deos alios coram me;

 

Dit es dat dietsch van desen ghebode:

 

‘En hebbe voer mi gheen vreende Gode.’

1550

Jeghen dit mesdoen die ghene,

 

Die experimenten sijn ghewoene

 

Te werken met toverringhen

 

Om wijfs of andre dinghen.

 

Teghen dit ghebod mesdoen

 

Die beesten betoveren ofte coen

 

Om den luden t'evenen dat not.

 

Dese sceiden van haren gherechten God,

 

Ende gheloven an hem daer si mede werken.

 

Daer om pleghen meest die clerken

1560

Hier in te dolen; maer leeke luden

 

En weten niet wat die woorden beduden,

 

Ende gheloven dat es waer,

 

Dus wort haer werc haer afgod daer.

 

Te dese mesdaet wil ic oec knoepen

 

Die bedevaerden beloven, of loepen

 

Om iet te hebben dat si begheren

 

Dat hem helpen mach oft deren.

 

Dese hauden oec in afgoderien

 

Ende sceiden van Gode in heresien;

1570

Want kenden si Gods almcchtichede

 

Si baden an hem hare ghebede;

 

Mer si weten wel God en hoert

 

Nyemans ghebede noch sine woert,

 

Hine bade dat hem salich ware.

 

Hier om loepen si hare ende tare

 

Om vrienden troest ende laten Gode bliven.

 

Ic hoerde eens scelden twee wiven

 

Soe seere als si vechten souden:

 

Die ene woude haer ghelove houden

1580

By onse vrouwe van Rosebeke,

 

Ende seide si halpse in eenre weken

 

So wel uut soe swaren laste.

 

Si soudse besueken oec, hoe sijt paste,

 

Met hare offeranden alle jaren.

 

D'ander seide dat mechtigher ware

 

Van Ardenborch die Vrouwe;

[p. 93]

 

Si hadse soe decke uut menigher rouwe

 

Verloest ende soe wel ontheven,

 

Si soudse eeren al haer leven;

1590

Want si ware mechtich boven al.

 

D'ander seide: ‘Si en sal

 

Niet sijn boven haer van Rosebeke;

 

Want si en laet niemant hebben breke

 

Hare ghenade, soe wise beghert.’

 

Doen seide ic dus ten wive wert:

 

‘Segt mi, ghi twe die scelt dus zeere,

 

Hoe vele moederen hadde God, onse Heere?’

 

‘Ene, spraken si, ende niet meer!’

 

- ‘Ende mi dunct ghi vinter twe:

1600

Rosenbeke ende Ardenborch;

 

Laet staen u scelden ende u gheknorch.

 

Esser mer eene soe loefse ende eertse,

 

Ende en verminderse noch en vermeertse:

 

Si es even mechtich overal.’

 

Dus stillede ic der wiven ghescal.

 

Si scaemden hare om mine woort,

 

Ende bleven wel te vreden voort.

 

Dit en sal men niet verstaen in desen

 

Dat ic ontrader des wil wesen;

1610

Men sal die moeder Gods eeren,

 

Ende alle die heileghen Ons Heeren;

 

Want wi hem nemmermeere doen moghen

 

Die ere, die si na waerden doeghen;

 

Maer ic begripe die sotte risen,

 

Die een stom beelde alsoe verkiesen

 

Dat sire al haer ghelove an setten,

 

Ende maken van den beelden mametten,

 

Ende aenbedense voer onsen heere God.

 

Hier in breken si deerste ghebod.

1620

Dat ander ghebod es ons bescreven

 

Van Gode ende aldus ghegheven:

 

Non assumes nomen Dei tui in vanum.

 

Ic ende anders menich dom

 

Doen contrarie hier teghen decke.

 

Dat dietsche ic na latijn te scicke:

 

‘En noeme den name van dinen God

 

Niet in ydelheit noch in spot.’

 

Dit ghebod es nu so vergheten

 

Dat ic en can gheweten

1630

Dat van ·X· een mensche hout;

 

Die sonde es so menichfout,

 

Daer men comenscap hanteert,

 

Daer en wort een eet toe ghevisiert

 

Van God of sijnre hileghen een.

 

Dit es over al soe ghemeen,

 

Hoe cleyne die comenscape sy,

 

Sweert men of liegheter by.

 

Die coop en can niet wel gaen voert

 

Seit d'een den andren nu toe een woert

1640

Dat 's bi den bloede of bi den wonden,

 

Het 's waer al waer oec loghen vonden.

 

Och arme, dit es alte grote mesdaet

 

Dat men Gode doet al an staet

 

Ende sijn heilghen versweert

 

Om niets of om niets wert.

 

Ja, al dat hi doer ons leet,

 

Sine bloet, sijn doot, sijn wonden, sijn sweet,

 

Sine hoeft, sijn darmen, sijn oghen, sijn tande,

 

Sijn cruce, sijn naghelen, sijn menegherande

1650

Martielie, die hi liden woude,

 

Versweert men ende verwit men menichfoude

 

Tot sinen ondancke om clene zake.

 

Och, der groter scepper wrake,

 

Die hi noch op alle die ghene

 

Doen sal die des sijn ghewoene,

 

Ende dat 's wel recht ende grote reden;

 

Want allen dat hi hevet gheleden,

 

Dat 's sonder sijnre verdienten scout;

 

Mer onser alre behout.

1660

Elc merke of si hen dan wel quiten,

 

Die hem sijn liden in scanden verwiten,

 

Daer si hem sculdich te dancken waren.

 

Exempel wil ic hier bi verclaren:

 

Een man hebbe eenen vrient och maech,

 

Die der doot wel hevet verdient

 

Ende es ghevanghen van leeliken saken.

 

Men sallen hanghen of radebraken,

 

Ende es met rechten ordel verwijst

 

Ter doot, die sijnre ondaet rijst.

1670

Men richter over in 't openbare,

 

Come enich man of wijf daer nare,

 

Die hem des gheens doet verwijt,

 

Of vermaent in sijn despijt,

 

Die d'ander om sijn verdiente leet.

 

Sijn bloet verroet hem ende es hem heet;

 

Hi weets hem ondanc en ongonst,

[p. 94]

 

Ende sulc doet macht daertoe ende const,

 

Dat hire wrake op hem afdoet;

 

Eest wonder dat God dan evelmoet

1680

Ten ghenen draecht, die sonder noot

 

Sijn bloet, sijn wonden, sijn bittere doot

 

Hem verwiten ende daerbi sweren.

 

Neen, hi salse condempneren

 

Ewelijc in der hellen gront;

 

Want al dat hem te liden stont

 

Was voer ons menschelijc arm diet;

 

Om sijn verdiente en waest niet.

 

't Ware cleene ghenoech dat wijs hem dancken,

 

Ende sine gheboden niet en crancken;

1690

Want also dicke al wi sweren

 

Bi den minsten liden Ons Heren,

 

Of bi sijnre Moeder of bi enen

 

Sijnre heilghen, groot of clenen,

 

Weder het es loeghen oft waer,

 

Dat ander ghebod breken wi daer.

 

Der loghene es vele die meeste sonde;

 

Want wi roepen t'onser orconde

 

Gode of die heileghen, daer wi bi sweren;

 

Waren wi vroet wi soudens ontberen.

1700

Dat derde ghebod dat es:

 

Sabata santifices;

 

‘Du salt die heileghe daghe vieren.’

 

Dus na der heileghe scrifturen manieren,

 

Van allen sondeliken werken.

 

Nu elc wil dit in hem selven merken

 

Of hi hem op die heileghe stonden

 

Wel wach van allen onreynen sonden

 

In werken, in woerden ende in ghedachte.

 

Hem waer beter dat hi wrachte,

1710

Wevede of vollede op heileghe daghe,

 

Also hi werkesdaghes plaghe,

 

Dan hi in die taverne gaet,

 

Ende des drancs soe vele in laet

 

Dat hi verliest alle sijn memorie,

 

Met lachene of met ydelre glorie,

 

Met sweren, met coepen ende met vercoepen.

 

Hoe si bedrieghen ende beloepen

 

Elc andren met loeser spraken,

 

Op dat si sconen licoep maken,

1720

Of andre die gaen in rolle weghen

 

Rusen, ofte spelene si pleghen

 

Met sciven, met dobbelen of met potreyen;

 

Dit 's nu al 't vieren van den ghemeynen:

 

Quaken, clossen, hancken, caetsen.

 

Die wive loepen dantsen ende traetsen;

 

Sulke drincken te samen een clene toeghe,

 

Ende worden ten lesten soe goeden hoegen

 

Dat si scelden eer si sceiden.

 

Daer vertallen si ende verbeiden

1730

Al 't ghebrec ende al tuuslegghen,

 

Dat si weten of hoeren segghen

 

Van andren luden hier ende daer,

 

Weder dat loghen es of waer.

 

Dus verdwasen si ende verrinnen

 

Mer dan si ter weken winnen,

 

Ende versinnen ende onthouden

 

Hem selven die doecht die si doen souden,

 

Ende vertornen haren God

 

Met dat si breken terde ghebod;

1740

Daer die om wachs hem elc die can,

 

Ic segt hem, es hi wijf of man,

 

Die dit of des ghelijcs hanteren

 

Si moghten bet werken dan si vieren.

 

't Vierde ghebod gaf God uut hem:

 

Honora patrem et matrem.

 

Dat dietsch hier af es dus te gadere:

 

‘Eere moeder ende vadere.’

 

Dat kinder dit ghebod verbreken

 

Dat doen decke hare ouders ghebreken,

1750

Diese niet en leeren noch en dwinghen,

 

Ende laten hen haers willen volbringhen

 

Sonder casteyen, al doen si quaet,

 

Ende en tellen 't voor ghene misdaet;

 

Mer sine kennen 't mede ende sterkense daerin,

 

Ende die jonghe kinsche sin,

 

Die men in weelden ende dus opvoet,

 

Sien selven quaet no goet

 

Anders dan men hen 't eersten leert.

 

Daer bliven si gherne an gheleert,

1760

Het si dorperheit of doghet,

 

Als si dan wassen uter joghet,

 

Vol haers willen sonder dwanc,

 

Soe en doen si nemmer an haren danc

 

Vader of moeder eere of goet;

 

Mer scade, toren ende wedermoet,

 

Is 't in woorden, of in daden,

[p. 95]

 

Si veronwerdense ende versmaden,

 

Ende van al dat sire in mesdoen

 

Sijn hun ouders ierst occusoen,

1770

Ende dit en laet God niet ongewroken;

 

Dus wordt dat vierde ghebod ghebroken.

 

Dat vijfte ghebod hier na es:

 

Neminem occides.

 

In dit ghebod menich mesdoet,

 

Dies nochtan niet en es vroet,

 

Mitten woorden sonder doen.

 

Wanneer ic vinde een occusoen

 

Op hem, dien ic mijn viant make,

 

Ende men op hem vervolghet die zake,

1780

Al eest nochtan vonden waer,

 

Sterft hi, ic ben manslachtich daer,

 

Al en sla icken niet metter hant;

 

Want ic make sijn feyt becant,

 

Daer hi den doet duer moet ontfaen.

 

Oft weet ic yemant oec ghevaen,

 

Ende mach icken met minen goede

 

Lossen uut sijnre armoede,

 

Doen ics niet, ende hi daerin sterft,

 

Sijn dootslach es op mi gheerft.

1790

Weet ic oec zieke ende ander arme

 

Nootdorstich, ende icker niet en ontferme,

 

Ende ic hem beteren mach haren noot,

 

Sterven si ic ben sculdich der doot.

 

Men vint oec sulke boese wiven,

 

Die heimelijc oncuuscheit bedriven,

 

Ende willen maghet sijn openbare;

 

Alsi dan worden gheware

 

Of duchten dat si kint hebben ontfaen,

 

Soe soeken si raet daer teghen saen

1800

Hoe dat sijt wech moghen bringhen;

 

Si loepen dansen ende springhen,

 

Ende moyen hem selven boven maten

 

Omdat si hopen dat hem sal baten;

 

Of si doen hem besweren ende vloeken

 

Met experimente in valschen boeken,

 

Of eten crude, of drinken cyroepen

 

Om die materie te ontknoepen,

 

Die gheminghet es metter naturen,

 

Soe en canre gheen doecht af dueren;

1810

Nochtan eer dat in hem gheschiet

 

Liden si sulke soe groot verdriet

 

Van groter siecten, van groter quale

 

Dat si na wel verderven te male;

 

Dus verderven si siele en lijf.

 

Mer dit en telle ic voer gheen wijf;

 

Mer mordenerse of argher vele;

 

Want dat men enen man afstict die kele

 

In 't wout of mort om sijn ghelt

 

Is vele min sonde voer Gode ghetelt.

1820

Ende sulke legghen te vondelinghen

 

Hare kinder, die si bringhen;

 

Werden si bevonden ende opghehouden

 

Te minder sijn der sonden scouden.

 

Versterven si, eer mense vint,

 

Het 's manslach, ende niet men een twint.

 

Dus mach men breken menichsijns

 

't Vijfte gbebod haer en ghens.

 

Dat seste ghebod ghescreven is

 

In die tafele: Non mecaberis;

1830

Dats: ‘Du en salst doen gheen overspel.’

 

Die meeste poenten hier af een deel

 

Gaen in der luxurien graden bier voren.

 

Dat sevende ghebod laetich u horen,

 

Dat 's: Furtum non facies.

 

Van desen gheboden ghescreven es

 

In den vierden graden hier voren

 

Der ghiericheden al sijn behoren.

 

Dat ·VIII· ghebod gaf God Moyses:

 

Falsum testimonium non dices;

1840

Dat mach men dus in dietschen legghen:

 

‘Dune salst gheen valsche orconde segghen,

 

Noch doen segghen, noch begheren,

 

Die dinen evenkersten deren;

 

Want die mesdaet es even groet.’

 

Sinte Pauwel seit al bloet

 

Also vele mesdaet hi die quaet

 

Raet, als die doet die daet.

 

Also saen als een loghene sweert,

 

Hoe toecomt, wient hulpt of deert,

1850

Als die mont 't woort heeft ghesproken

 

Is dat achtende ghebod ghebroken.

 

Dat neghend ghebod staet hier bi:

 

Non concupisses uxorem proximi tui;

 

‘Du en salst, na dlatiju bediet,

 

Gheens anders wijf begheren niet,

 

Sijn huys, sijn erve noch sijn goet.’

[p. 96]

 

Nu merct dan oft hi sere mesdoet,

 

Die met sijns evenkerstens wijf

 

In dootsonden deelt sijn lijf,

1860

Of die enich wijf oncleit,

 

Ende neemt haer haer reinicheit

 

Om ghenuechte oft om haer goet;

 

Als sulc met crachte of anders doet

 

Haer ondanx ende haer vriende;

 

Of die eens anders huys of lant of tiende

 

Met vonden ontbinden of ontalen,

 

Of met onrechte haer erve ontpalen,

 

Is 't dat men 's niet ontberen en moet,

 

Soe en can die daet niet wesen goet.

1870

Van den ·X· 't leste ghebod

 

Soe verbiet ons allen God:

 

Non concupisses proximi tui servum,

 

Ancillam, nec bovem, nec azinum;

 

‘Du en sulst van dinen evenkerstijn

 

Niet begheren den dienstknecht sijn,

 

Noch van sinen meysniden gheen,

 

Noch ossen, noch ezel, dat 's meen.’

 

In dit ghebod dat men niet moet

 

Begheren of willen enich goet,

1880

Dat onsen evenkersten hoert toe,

 

Daer men enich onrecht an doe,

 

Of moyenisse, of verdriet, of scade,

 

Dat wi niet en wouden dat men ons dade.

 

In dit ghebod eest al ghetoghen

 

Daer wi God in dancken moghen,

 

Of met verwerken met onse ghebreken,

 

Ende nyemant en canre oech in getrecken

 

Enighe poenten van ontscouden,

 

Wil hi hine maecht al wel houden.

1890

Ic wilt bewisen ende maken 't waer

 

Dat gheen gbebod en es soe swaer

 

Van allen ·X·, daer wi af spreken,

 

Si en sijn lichter te houden dan te breken,

 

Ende ghesonder der zielen ende den live,

 

Ende waer omme willen wy dan, arme keytive,

 

Emmer doen dat God ghebiet.

 

Hi en behoeft onser doghet niet;

 

Want niement en mach hem helpen no deren;

 

Mer wi en moghen sijns niet ontberen,

1900

Ende hi verlore ons alte noede,

 

Daer bi heeft hi ons sijn ·X· ghebode

 

Ghegheven, dat wy vreetsam souden

 

Leven ende sijn vrintscap houden,

 

Ende met hen selven na dit lijf.

 

Nu dinct, al over man ende wijf,

 

Die na uwes selves wille leven,

 

Of ghi menighe poente voerscreven

 

Vroekich of mesdadich si,

 

Ende betert die wile dat ghijs hebt tijt;

1910

Want alse die tijt overlijt,

 

Condijs niet beteren dan daer ghi sijt.

 

God gheve ons cracht wille ende sin

 

Ons selven te hauden hier in

 

Of te vallen den swaren val;

 

Dit comt an ons selven al.

 

Nu wille ic u voert beconden

 

Van den seven dootliken sonden,

 

Welke dootlijc of dachlijc sijn,

 

Na dat bescrijft sinte Augustijn.

1920

Somme sonden sijn soe beleghen

 

Dat si Gode alle gaen teghen;

 

Ander sonden sijn soe ghedaen

 

Dat si teghen den evenkersten gaen;

 

Ende andre sijn soe becondicht

 

Daer een teghen hem selven in sondicht.

 

Dat sal ic u anders claerlijc doen verstaen;

 

Die sonden die teghen Gode gaen

 

Sijn van drierehande manieren:

 

't Eerste als wy hanteren,

1930

Of aenbeden vreemde Gode.

 

Soe gaen si uten eersten ghebode:

 

Dat heet dus dat men Gode sal

 

Voer al minnen ende boven al.

 

't Ander dat wi bi roekeloesheden

 

Gods namen noemen in ydelheden.

 

Terde dat wi en vieren niet

 

Die heileghe daghe als God ghebiet.

 

Sullen wi beteren dat moet wesen

 

Metten monde bidden ende lesen

1940

Begharlijc met innigher herten;

 

Dus sal men slaken der zielen smerten,

 

Die si souden liden moeten;

 

Si sijn wijs diet hier wel boeten.

 

Dandre seven ghebode sijn

 

Gaende teghen den evenkerstijn,

 

Als moerden, stelen ende overspel,

[p. 97]

 

Valsch orconde ende te sine rebel;

 

Vader ende moeder niet te eeren,

 

Of anders yemans goets begheren,

1950

Anders dan die ghebode inhouden.

 

Dese sonden, dese scouden

 

Moet men beteren met rechten restore,

 

Beraden van den confessore,

 

Ende met aelmoessen te gheven.

 

Sonden, die di selven ancleven,

 

Als luxurie ende gulsicheit;

 

Dit saltu beteren met soberheit,

 

Na dat die heileghe leeraers segghen:

 

Met vasten, met onsachte te legghen,

1960

Met wollen gaen, met abstinencien,

 

Met deser ende ander penitencien,

 

Die men doet met 's priesters rade;

 

Soe vercrighet men Gods ghenade,

 

Daer alle verdiente loen sal ontfaen.

 

Die sonde die teghen Gode gaen,

 

Wanneer si also sijn ghedaen,

 

Als die ierste dribode voerseit,

 

Wanneer men se met voersienicheit

 

Brecht, ende gheen mesdaet en telt,

1970

Dat's hoeftsonde voer Gode ghespelt.

 

Die sonden teghen den evenkerstijn,

 

Wanneer si also ghedaen sijn

 

Dat si hem niet en scaden noch deren

 

An live, an goed ende an eeren,

 

Soe moghent daghelijcsche sonden wesen;

 

Mer scaden si hem an enich van desen,

 

Soe eest voor Gode hoeftsonde;

 

Mer niet ghelijc van gronde,

 

Sule meere, sulc minre in haren graet,

1980

Na dat groet es die mesdaet.

 

Dat gaet sere teghen dieghene,

 

Die gherne pleghen of sijn ghewone

 

Maechden te nemen haer suverheit;

 

Want allen der sonden gebreckelecheit,

 

Daer si namaels in mesdoen,

 

Daer es hi al af occusoen,

 

Ende sculdich die haer ierste plante den doren;

 

Die wille wachs hem, het's beste ontboren.

 

Nu wille ic u claer ontbonden

1990

In wat manieren dat men de sonden

 

Bekinnen sal, die men doet dicke,

 

Ende elc sonde op haren sticke

 

Gheset ende op haren graet,

 

Hoe datter in mach luschen quaet;

 

Also ic belovede in 't boecs beghin.

 

Nu willic voert verclaren hier in

 

In wat manieren die sondare

 

Hem mach beteren ende worden claer

 

Van allen sonden die hem deren,

2000

Ende comen ter ghenaden Ons Heren.

 

't Eerste dat moet emmer sijn ghedaen;

 

Dat's dat wi kersten doopsel ontfaen;

 

Want onghedoopt blijft niemant behouden.

 

Drie poenten die dus sijn ghestouden:

 

Contricio, Confessio, Satisfaccio,

 

Die moeten wy dan hauden ho so

 

Dat met ons gaet in enighe saken,

 

Sullen wi den rike Gods ghenaken;

 

Want van den sonden die Adam dede

2010

Dwaet ons dat doopsel ende suvert mede;

 

Maer oan ons selfs sundighe daden

 

Sal ons God daer af doen ghenaden

 

Moeten wi eerst hebben contricio,

 

Dat es wel recht ende daer toe so

 

Moeten wi confessio gaen;

 

Dit's rechte biechte ende die moet staen

 

Met ·VIII· poenten, sal si sijn claer:

 

Bitter, scamel, ghehel ende waer,

 

Voerdachtich, willende ende dicke,

2020

Ende onderhorich; dit sijn die sticken,

 

Daer biechte bi moet sijn ghedaen,

 

Sal men's voer Gode loen ontfaen.

 

Het moet niet weder micken,

 

Weder te sondelike sticken,

 

Daer men biechte heeft af gesproken,

 

Of 't recht der biechten esser in te sproken.

 

Hier bi al gaet die woekenare

 

Te biechten of te Gods outare,

 

Ende keert dan weder ten quaden goede;

2030

Of andre die voer sine moede

 

In ontwette sitten te gader;

 

Haer biechte es verloren ende quader

 

Dan of si niet en wisten van God;

 

Want si houden mit Gode haren spod;

 

Ende van allen dootliken sonden

 

Is 't des gelijcs. Nu willic gronden

[p. 98]

 

Der biechten poenten: 't eerste moet wesen

 

Bitter, sal men daer bi ghenesen;

 

Dat's ons in die heilege kerke bleven

2040

Op dat selve vers bescreven:

 

Recogitabo tibi omnes annos meos

 

In amaritudine anime mee.

 

Dat dietsch hier af mach men dus sinnen:

 

‘Ic sal belyen ende bekinnen

 

Al mine jare in bitterheiden

 

Mijnre zielen.’ Dat's aldus besceyden

 

Dat ic die boesheyt ende die sonden,

 

Die ic ye dede in alle mine stonden,

 

Die sal ic belien ende Gode vermanen

2050

In bitteren rouwe ende in tranen.

 

Dus moet die biechte bitter wesen

 

Salre die ziele bi ghenesen.

 

Si moet oec scamel sijn daertoe:

 

Dat's als die ic mijn biechte doe

 

Sal al mijn dincken sijn bescaemt

 

Om dat ic Gode soe hebbe begraemt

 

Met sonden, die ic teghen hem dede,

 

Willende ende wetende dat icken mede

 

Vertoernt hebbe ende verwrocht.

2060

Dit's ons in die scrifture voertbrocht:

 

Confessio est adducens gloriam.

 

Dat derde poent als ic vernam,

 

Dat's dat die biechte moet sijn geheel.

 

Men vint wel lude die een deel

 

Hare sonden den pape doen verstaen,

 

Ende daer na tot enen andren gaen,

 

Ende segghen hem dat anders dat si meer weten;

 

Dit's een scalke biechte ghepleghen.

 

Al sijn si tweewerf gheabsolveert

2070

Die biechte es voer Gode ontweert;

 

Oec eest verboden in decretale.

 

Dat vierde poent es dat men wale

 

Voersiendelijc die biechte sal doen hoeren,

 

Ende wel voerdencke langhe te voren

 

Die sonden, die men sal belyen.

 

Dit staet ghescreven in Jheremien:

 

Memoria memor ero.

 

T'eender andre stede steet oec alsoe:

 

Ponite corda vestra super vias vestras

2080

Peccata vestra reducenda ad memoriam.

 

‘Voerdenct ende recht in allen stonden

 

U herte op uwe voerledene sonden,

 

In uwen weghen daer ghi sult gaen;

 

Ghi sult een claer bekinnen ontfaen

 

Al uwes ghebrechs, daer sonde af comt,

 

Ende daer men om meest sijn verdoemt

 

Ter hellen waert in pinen comen.’

 

Dat vijfte poent wil ic hier noemen:

 

Dat's dat men met wille vromen

2090

Te biechten sal gaen die sonden noemen:

 

Voluntarie sacrificabo tibi.

 

‘Here, ic sal met willen vri,

 

Seit David, di offeren mijn offerande.’

 

Een dief die leghet ghepijnt in bande,

 

Allijt hijt dat doet bedwanc,

 

Bedi en heeft hijs loen noch danc;

 

Want hi doet met onwilligher herten.

 

Dat seste elc sal met volre begherten

 

Oetmoedelijc hem selven wroeghen

 

Van allen sonden, die Gode misnoeghen,

2100

Daer hi hem misdadich in weet,

 

Al bloet, sonder enich ommecleet

 

Daer om te winden, oft te versconen.

 

Men vint wel lude als si toenen

 

Haer sonden, dat si na poghen

 

Hoe si hen ontsculdighen moghen,

 

Ende dit's mesdaen ende sonde groet.

 

Psalmista David seit ons al bloot:

 

Quanto peccator plus se excusat

2110

Tanto Deus plus accusat.

 

‘Soe hem die sondare ontsculdicht mere,

 

Soe vele meer wroechten God, onse here,

 

Daer af voer sinen hemelschen Vader.’

 

Daer omme en maecht u sonden niet quader,

 

Belijtse recht also ghise doet.

 

Dat sevende poent es dat men moet

 

Deckwile biechten, t'allen stonden,

 

Also dicke als men doet die sonden

 

Sal mense belien tijt en ure.

2120

Hier omme seit die heilighe scrifture:

 

Nichil offendit ita diabulum

 

Sicut frequens confessio.

 

‘Gheen dinc mach bet wederstaen

 

Den duvel dan decwile biechte ghedaen;

 

Want langhe versinnen doet vele vergheten.’

 

Men vint vele lude die niet en weten

[p. 99]

 

Als si den pape comen te voren

 

Dan gheloghen of ghesworen;

 

Nochtan en comen si maer eens in 't jaer.

2130

Och, dit es der zielen een bordene swaer

 

Dat men die eene sonde op d'ander lact,

 

Ende daer af niet te biechten en gaet

 

Ten tide eer 't van gherechten comt.

 

Dit leste poent es goet ghenoemt,

 

Dat es onderhoericheit.

 

Die den pape sijn sonden seit

 

Sal onderhoerich sijn te doene

 

Die penitencie soene,

 

Die hem die priester set op dien tijt,

2140

Met rouwen, met willen, met vlijt,

 

Ende met also groten ghenuechten mede

 

Als hi die sonden te voren dede.

 

God seit: Qui se exaltat humiliabitur,

 

Et qui se humiliat exaltabitur.

 

‘Hi wordt ghenedert die hem verhoghet,

 

Ende verheven die hem verhoeghet.’

 

Daerbi uter hoverdigheden

 

Spruten alle quade seden

 

Als ic hier te voren vertrac,

2150

Daer ic van den sonden sprac.

 

Noch volghen dan ·VI· poenten naer

 

Der rechter biechten, si sijn claer:

 

't Eerste hi moet weten wat;

 

Aldus sal men beduden dat

 

Weder die sonde mesdaen mach sijn

 

Teghen Gode of teghen den evenkerstijn,

 

Of teghen di selven oec, eest waer.

 

Minder sonde eest stille of openbaer,

 

Om dat die sulke mochte sien

2160

Die oec mesdoen mochte in dien.

 

't Ander poent es waer omme,

 

Daer luttel op merken die domme,

 

Die dicke swaerlike mesdoen

 

Sonder zake of occusoen.

 

Doe men sondicht om mynre zake

 

Soe meere es der sonden wrake;

 

Want te mesdone sonder noot,

 

Die mesdaet es dubbel groot.

 

Mer es een ghetempteert soe dicke

2170

Datten die sonden vaen ende bestricken,

 

Vallet hi, hi biecht ende betert bi rade;

 

Dat sijn menschelike dade,

 

Mer sonder vreese altoes hantieren

 

Sonden, dat sijn sduvels manieren.

 

Paulus seit: Humanum est peccare,

 

Dyabolicum perseverare.

 

Dat derde poent dat hi weet hoe

 

Die sonde is, daer hi biechte af doe;

 

Want men daghelijcsche sonden

2180

Soe mach doen het worden dootsonden,

 

Ende sulc dunct dat gheen sonde en sy

 

Mach men soe doen al eest ierst vri

 

Dat sonde wort in 't bighedueren,

 

Alsoe ic seide ierst van luxurien:

 

Dat's dat een man met sinen live

 

Hoeftsonde mach doen met sinen wive;

 

Dat's dat hire ghenuechte anders met heeft

 

Dan rechte nature orlof gheeft.

 

Dus behoert dat men weet hoe,

2190

Dat in welc tijt dat men mesdoe;

 

Want mere sonde waert dat men plaghe

 

Op vigilien oft op vastendaghe

 

Quaetheit te doene ofte sonden

 

Dan op andre simpel stonden.

 

't Fijfte poent es in wat steden

 

Men in den sonden es gheleden;

 

Want mere sonde es quade ghewerken

 

Te doene op kerchove ende in kerken

 

Dan in 't huys oft opter herden.

 

 

2200

't Seste poent laet ons besien

 

Van der biechten, dat's met wien

 

Dat men heeft ghedaen die sonden,

 

Die in huwelike ende ghebonden

 

Of begheven in religione;

 

Met dien eest argher te mesdoene,

 

Ende met maechden alre meest;

 

Want sneven na, soe eest ghevreest,

 

Hi es oersake van allen mesvalle,

 

Die se eerst brochte te valle,

2210

Also ic te kinnen gaf te voren;

 

Daeromme eest vele beter ontboren

 

Dan maechden te nemen haer reinichede;

 

Dus eest van allen sonden mede.

 

Diefte es dootsonde ende verboden;

 

Nochtan sijn vele mindere die noede

[p. 100]

 

Die stelen enen riken man,

 

Die een luttel niet scaden en can,

 

Ende niet en deert, en weet hijs niet,

 

Dan enen armen die groet verdriet,

2220

Ende groet armoede daerom moeste liden,

 

Ende sijn broot van tide te tide

 

Moet winnen, daer hi bi sal leven,

 

Ende wijf ende kinders den nootdorft gheven,

 

Of van ghebreke bidden broot;

 

Ende die 't goet stal heeft hijs noot,

 

Ende hire hem mede wilt gheneren,

 

Hi maecht den riken wederkeren

 

Namaels als hem God beraet,

 

Ende het in sijnre consciencien staet,

2230

Of sinen erfnamen, ware hi doot;

 

Dus sal sijn die sonde groot

 

Also vele alser min af comt hinder,

 

Soe es dat beteren hier af minder;

 

Maer best waer leven onghesondicht,

 

Doch als die sondare biechte condicht,

 

Soe sal hi dese poente sesse

 

Hebben in sijnre ghedinckenisse,

 

Sal hi ghenade van Gode ontfaen;

 

Want die een cleet scone wilt dwaen,

2240

Hi moet die ployen al ontvouden

 

Of het sal smitte in hem behouden

 

Ende vulnisse, hoe zeere men 't dwoeghe.

 

Aldus eest noot dat elc hem dwoeghe,

 

Of hi wille te biechten gaen,

 

Wel te ontvouden dat hi wil dwaen;

 

Dat 's sine consciencie wel clare,

 

Die menighen winkel heeft in hare,

 

Met desen ·VI· poenten voerghenoemt,

 

Als hi voer den priester comt.

2250

't Ander poent daer men mede

 

Comen mach ter zalichede,

 

Dat 's recht berou van allen mesdaden;

 

Allen scanden ende versmaden,

 

Die de ziele mach ontfaen,

 

Can berauwenisse afdwaen.

 

Si es 't water daer men mede

 

Wort suver alre leelichede;

 

Maer berau sonder trane

 

Heeft ghene macht af te dwane.

2260

Claerlijc alder sonden sneven

 

Met penitencien die ghegeven

 

Is in der biechten der sonden ghewach,

 

Die redelijc es ende men doen mach.

 

Bi enen pape ic dit opnam,

 

Daer een vrouwe te biechten quam,

 

Die levende kint droech al swaer,

 

Ende hi gaf haer penitencie daer

 

Te vasten te water ende te broede,

 

Daer si an quam alte noede;

2270

Want sine mochte's vastens niet ghewesen

 

Ende bat hem dat si mochte lesen

 

Of almossen gheven voer 't vasten;

 

Maer hine woudet anders niet ontlasten,

 

Noch absolveren, soe wat si bat,

 

Dan met vastine, ten ware dat

 

Si hem zielmessen dade singhen,

 

Of 't ghelt aen die paesse bringhen.

 

Die vrouwe wart zeere hier in ontstelt,

 

Ende meende eer si hem gave ghelt

2280

Si wouder eer voer vasten, hoe God wilde

 

Opdat si 's papen ghebod hilde;

 

Soe wert si vastende boven hare macht

 

Soe langhe dat haer ontghinc die cracht,

 

Ende si ende haer vrucht der mede

 

Wel na hadden bedorven bede;

 

Mer God halp haer doen hadde sijt siene.

 

Dusdane papen radic te vliene,

 

Die de luden met vallen belasten

 

Sonder discrecie; is 't met vasten,

2290

Of met gheven, of met lesen,

 

Voerder dan si wel moghen wesen;

 

Want God en heischet niemant meer dan sijn macht.

 

Dat derde poent doen ic ghewach,

 

Dat ons ter zalicheyt bringhet toe,

 

Dat's satisfactio; dat men voldoe

 

Van allen sundeliken zaken

 

Sal men ter zalicheit gheraken.

 

Dit voldoen es best ghedaen

 

Ghesonts lijfs, als men mach gaen,

2300

Ende men sin heeft ende macht;

 

Want die kerse liecht bat in der nacht,

 

Die men vore draecht dan achter;

 

Aldus eest vele beter ende zachter

 

Dat een, binnen sinen ghesonden live,

 

Hem clare, ende al sijn smitte afwrive,

[p. 101]

 

Daer sijn ziele es mede belast,

 

Dan na der doot, als hi es gast.

 

Alles des hi voren helt

 

Dan statet in ander lude ghewelt,

2310

Al heeft hi hem sijn last bevolen,

 

Het vallet dat si dicwile dolen,

 

Of dencken hoe en hadde hijt selve ghedaen,

 

Ende oec en maecht niemant nare gaen

 

Hoe vele dat hijt bevolen heeft,

 

Als den ghenen diet selve ancleeft,

 

Want niemant anders selfs en es;

 

Mer vele lude pleghen des

 

Dat si al d'een op d'andre kerven

 

Tot dat si comen an 't sterven,

2320

Ende dat's der zielen een anxst groot;

 

Want die vreese van der doot,

 

Ende 't sceiden van den eersten goede,

 

Dat hem soe vast leit in den moede,

 

Ende dat si emmer moeten laten,

 

Ende dan die ziechten, die boven maten

 

Doorquellet dat herte en allen die lede.

 

Dese drie hebse also zeere bescreden,

 

Ende soe verwinnen dat si vergheten

 

Al ande zalicheit te weten;

2330

Mer doch is 't beter in 't leste dan niet.

 

Wanneer den mensche alsoe ghesciet

 

Dat hi siec wart, soe doet hi zien

 

Om eenen meester phisisien,

 

Die hem mach beteren dat hem mach deren;

 

Soe doet men den zieken cliesteren,

 

Ende gheeft hem recepten, cruye ende dranc,

 

Daer decwile luttel es anbelanc;

 

Maer macht hem helpen ende hi gheneest,

 

Hoe ziech, hoe cranc hi hevet gheweest,

2340

Hine soect voort meer ghenen raet

 

Sine ziele te suverne van sijnre misdaet;

 

Mer levet vast quader dan ierst,

 

Ende es dat evel alsoe meerst,

 

Soe en hulpt dat meesteren twint

 

In hem datten ziecken verwint;

 

Om den pape sent men dan,

 

Die de ziele ghenesen can

 

Van alre verdienten sonder pine;

 

Mer die rechte medicine,

2350

Dat's boven al een waer berouwen,

 

Dat can God wel van binnen scouwen,

 

Al en toecht men 't niet van buten;

 

Want men mach voer Gode niet sluten.

 

Van node moet daerna dat sijn

 

Voldoen den evenkerstijn;

 

Dat's recht restoor, die 't wel bekent.

 

Hier op maecht men dat testament,

 

Elc mensch gherne na sinen state,

 

Daer menich af heeft crancke bate,

2360

't En ware oft men 't met rechten goede

 

Dade, ende dan in hulpen stoede

 

Daer mede den armen, dies hadden noot.

 

Soe ontfatet God voer weldaet groot;

 

Mer 't rechte restoor moet vore gaen

 

Sal die almosse loen ontfaen,

 

Het si memorie, gifte ofte rente;

 

Dits 't slot van rechte testamente.

 

Nut vraghet men hoe die woekenare

 

Restoor sal doen moghen clare

2370

Van sinen onrechten ghewoekerden goede.

 

Ic wout hem segghen die verstoede

 

Hem hoert toe dat hi ontbiet

 

Van wien hi t' onrecht heeft yet

 

Met leven, alsoe verre als hise kent;

 

Dus moet beghinnen sijn testament,

 

Ende gheven 't hem wider des hijt vermach;

 

T' enden sijnre macht heeft hijs verdrach;

 

Mer sijn herte sal altoes staen

 

In rouwen van dat hi hevet mesdaen,

2380

Ende hadde hi meer dat hi meer gave

 

Den ghenen, den hijt ghewoekert heeft ave;

 

Ende blijft hem oec enich goet

 

Boven dien dat hi voldoet

 

Dat sal hi bi sijn priesters rade,

 

Op die ontfermighe Gods ghenade,

 

Almoessen gheven der heilegher Kerken

 

Opdat haer doogdelike werken

 

Den ghenen ende hem te staden staen,

 

Dies van rechte loen sullen ontfaen,

2390

Ende die hi niet te bidden en weet.

 

Voert sal hi wesen bereet

 

Dat hi vortane om ghene zake

 

Wedere dat goet an hem en trake,

 

No sulke neringhe meer anname

 

Of ghi ghenase van sijnre mesquame

[p. 102]

 

Als hi hadde ghedaen te voren;

 

Want anders soe waert al verloren

 

Dat hi gave groot of clene,

 

T'siere ziele bate is 't dat ic 't meene.

2400

Had hi dat in sijn ghedochte

 

Of hi ghenase ende vermochte

 

Dat hi ter neringhen of ten goede

 

Begheerde weder ende daer na stoede,

 

Niet meer baten quame hem daer af

 

Storve hi, dat menne in 't kerchof

 

Graven soude, dit wart al,

 

Ende al dat goet groot ende smal,

 

Dat sijn erfnamen na hem besitten,

 

Dat salse besondighen ende besmitten,

2410

Ende sullen varen, eest wijf of man,

 

Also qualike als hi die 't ghewan,

 

Van ore ten ore ten tienden lede;

 

Scrifture lieghet of dit 's waerhede.

 

Elc sie voer hem wat hi doet,

 

Die vruycht of besit onrecht goet.

 

Nu wat sullen die ghene pleghen

 

Die 't goet qualijc hebben vercreghen,

 

Ende qualijc hebben overbrocht.

 

Ja, sulc rekenet voer een ambacht

2420

Drinken, dobbelen, oncuysheit driven,

 

Wijf mit manne, manne mit wiven,

 

Poytriescap, stelen, valsch voerdeel, spel;

 

Qualijc ghewonnen verteert niet wel.

 

Quaet gheniet quade herberghe houden,

 

Dit sijn al vreemde sonden ghescouden;

 

Want met die principael allene,

 

Maer die herberghe hout al ghemene;

 

Dat spel of die sonden,

 

Die men daer in drijft tot menigher stonden,

 

Ende dan in vulre sondegher oneeren

2431

Dat goet qualike verteren,

 

Ende in aermoeden sterven moeten,

 

Dat sullen si voer Gode dus boeten,

 

Ende recht berou uut herten gronde

 

Met tranen, dat dwaet af alle sonde.

 

Gheeft hi dat hi gheeft genoech;

 

Want God, die sijn cruce droecht,

 

Vergaf den dief ter rechter hant

 

Met sinen berouwe der sonden bant,

2440

Doen hi hem ghenade bat.

 

Alsoe wil God noch al dat

 

Vergheven, wil men 's hem vermanen,

 

Met rechten rouwe, met haren tranen,

 

Dat men mesdaen heeft in dit leven;

 

Want die niet en heeft en mach niet gheven;

 

Daerom een recht berou ten lesten

 

Maect voer God alle dinc ten besten.

 

Men pleghet oec in menich lant

 

Dat men den ziechen gheeft in die hant

2450

Een wassen kerse, bernende claer,

 

Ende enen penninc daerin aldaer.

 

Hi cranc of leghet op sijn verscheyden;

 

Dat meent dat hi soe is bereet

 

Van allen sonden also claer

 

Als dat liecht, dat bernet daer,

 

Ende met dier claerheit in ganser gheloven

 

Wil hi ter claerheit varen hier boven.

 

Die penninc bediet oec dat hi

 

Van alre scout es also vri,

2460

Hadde hi yemans goet enen hellinc,

 

Hi gaver hem voer enen penninc;

 

Mer zulc biet den penninc op waert,

 

Al bode hi een selver paert,

 

Of een gulden also groet als men nu rijt,

 

Hine vergolden niet opten tijt

 

Al dat hi van rechte sculdich es.

 

 

 

Dat hi den penninc op waert biet,

 

Het ware beter dade hijs niet,

 

Al maech hi Gode enen vlassenen baert,

2470

Hi vaert den duvelvolen waert

 

Mit sijnre kerse, met sinen brande,

 

Recht also Caynis offerande.

 

God bequame was die hi dede,

 

Soe es kerse ende penninc mede;

 

Want die nu die werelt hanteren sal,

 

Hoe recht wel hi hem regneert,

 

Hine can 't soe maken no bedriven,

 

Hine sal enen penninc te cort bliven.

 

Vergave God dat niemant ghinghe daerboven;

 

Mer salmen die heileghe Scrifture gheloven

2481

Men moet al wedergheven soe claer

 

Dat 's niet en ghebrecht een haer,

 

Ja, die ziele, na dat wi lesen,

 

Moet also claer van sonden wesen

[p. 103]

 

Als dat oghe van scouwe sy,

 

Sal hi Gode comen by.

 

Daeromme is die biechte goet;

 

Want si alle smette af doet,

 

Want soe wie wel biechten gaet

2490

Ende penitencie ontfaet

 

Mit berouwe van sijnre mesdade,

 

Al storve hi heer hi voldade

 

Sine penitencie ende sine soene,

 

Des hi wille hadde te voldoene

 

Often God hier liete leven;

 

Nemmermeer wort hi verdreven

 

Vander ontfermigher Gods memorien,

 

Hine salne ontfanghen in sijnre glorien.

 

Sterft dan die mensche alsoet al moet,

2500

Soe duncket den pape goet

 

Dat men bega met messanghe

 

Opdat hi den offer ontfanghe

 

Hoe hi sterf of wat hem let

 

Des hi te sijn testament beset,

 

Ende hine daerin wel bewaert,

 

Hi acht luttel waer hi vaert:

 

Die meeste menighe es dus ghedaen;

 

Mer sullen si voer Gode volstaen

 

Daer mede, dat es nu verborghen;

2510

Doch ic laet hem selven sorghen,

 

Si weten den wech gaen of si willen,

 

Die maghe sijn goet te stillen,

 

Die 't goet na hen selven deilen

 

Moghen si den pape die zielen bevelen,

 

Ende graven den doden, hets ghenoech;

 

Maer hi die allen die ziecheit droech,

 

Ende dient die was al onderdaen

 

Leit daer hi en mach rien no gaen;

 

Men draechten ende die ghebueren gaen mede

 

Om offeren, dat es nu die zede.

2520

Elc offert daer der zielen te baten,

 

Dat 's een werc van karitaten,

 

Ende meent of die dode lichame

 

Sine ziele met enigher mesquame

 

Belast hadde met onrechten goede

 

Dat noch onghebetert stoede,

 

Dat willen se metten offer quiten,

 

Met haren penninghe, met haren miten.

 

Sulke lude pleghen oec mede

2530

Te offeren van rechter zede,

 

Soe wanneer dat si misse horen;

 

Maer gherne bringhen si te voren

 

Den quaetsten penninc ten pape waert.

 

Dese maken Gode enen vlessenen baert,

 

Mer si doen 't om der werelt name.

 

Dese offerande es Gode bequame,

 

Also hise van Caym begherde,

 

Daer die vlamme af sloech in d'erde.

 

Hine hadde gheen onrecht goet nochtan;

2540

Want doen en waren meer wijf no man

 

Dan sijn vader ende sijn moeder,

 

Sijn twe susteren, hi ende sijn broeder,

 

Van wien moch hijt dan hebben ghehad;

 

Maer het ghesciede allene om dat

 

Hi metten refuse van sinen lande

 

Gode wilde doen offerande.

 

Hi nam eenen arghen scoef onclaer

 

Om te offeren op 't outaer;

 

Dat dede die vrecke kierichede.

2550

Noch hebben zulke die zede,

 

Die 't refuys van haren penninghen

 

Gherne ten outare bringhen,

 

Ende recht also si Gode begaven,

 

Also sal hise wider laven,

 

Is 't in almossen oft in offerande;

 

Maer 't offer dat voer Gode sal standen,

 

Dat doet Sinte Matheeus verstaen

 

In 't ewangelie: ‘Alstu sult gaen

 

Ten outaer den offer bringhen,

2560

Bedinct di oft u enighe dinghen

 

Van onvreden mit dinen broeder heeft;

 

Keer wider eer du den offer gheefs,

 

Ende maect met hem een soene gave.

 

Dan offert u Gode een lieve have,

 

Is 't offerande oft ghebet.’

 

Als wi met hoeftsonden sijn besmet,

 

Ende wi in caritaten staen

 

Soe es ons offer van Gode ontfaen.

 

Als oec een sijn offerande doet,

2570

Ende onder hem hevet onrecht goet,

 

Hoe sal hi Gode daermede eeren,

 

Hine moet 't onrecht ierst widerkeren.

 

Hoe sal ich scone dwaen mijn anschijn

 

Mit minen handen, die slijckich sijn;

[p. 104]

 

Clare di selven soe kent di God,

 

Ende en ghift hem niet quaetse lot

 

Also die vrecke Caym dede,

 

Is 't almoesse, offerande oft ghebede.

 

Ghevet minentlike, gherne ende goet,

2580

Alstu wils datti God wider doet,

 

Na dijn vermoghen ende anders niet;

 

Want God den wille binnen siet.

 

Dese messe over den dooden

 

Sal doen als over stont gheboden

 

Die prochipape selve, oft hi

 

Die die kerke bevolen si,

 

Om dat hi es sijn prochiaen;

 

Mer dander mach een cappellaen

 

Doen bi beden of bi mieden;

2590

Mer over gheenrande lieden

 

En mach die cureyt sijn leven dueren

 

Doen misse dan in sijnre cure

 

Behoren; dit es een recht bescreven.

 

Nu vint men sulc die in haer leven

 

Bi machte of hulpe van loesen heren

 

Dat volc roeven of transineren,

 

Of ander die met onrechten vonden

 

Haer ghebueren haer goet af stonden,

 

Stelen, woeken of uut voercoepe,

2600

Ende bringhens also vele te hoepe,

 

Ende houdent also langhe onder

 

Dat sine weten, hier no ghinder,

 

Hem weder te gheven, dien sijt afnepen,

 

Ende worden also begrepen

 

Dat si stichten cappelrien,

 

Oft gasthuse, oft outare doen wien

 

Bi haren confessoren rade,

 

Diere meer baten af hebben dan scade,

 

Ende wanen Gode voldoen daer mede;

2610

Mer salmen liden die rechte waerhede,

 

Al daden si allen die messen singhen,

 

Die men soude moghen volbringhen

 

In hondert jaren, in allen straten,

 

't En soude hem niet een hellinc baten,

 

't En ware, altoes buten gheseit,

 

Die grondelose Gods ontfermicheit,

 

Of die ghene daer 't goet af quam,

 

Ende die men 't met onrechte af nam,

 

Ende hadden ghehad verduldichede,

2620

Ter tijt dat men hem onrecht dede,

 

Ende Gode om ghene wrake en baden;

 

Mer die weldaet entie ghenaden

 

Sal den ghenen te baten comen,

 

Die men 't goet al heeft ghenomen

 

Tot dat onrecht es ghedaen,

 

Ende staet daer iet over dat sullen ontfaen

 

Sine naeste vriende die t'sijnre noot

 

Hem bi bleven totter doot;

 

Mer eest 't goet wel ghewonnen

2630

Soe sal hem God daer gracie gonnen

 

Dattie weldaet entie misse

 

Sijnre zielen sal doen verlatenisse,

 

Ende tot sijure ghenaden ontfaen,

 

Al ware oec quaet die cappellaen,

 

Die de misse over hem dede,

 

Te minder es Gods ontfermichede

 

Daer af niet van eenen cave.

 

Ghelijc dat men den armen gave

 

Broot, om die minue van Gode;

2640

Al sent men 't met enen quaden bode,

 

't Broot en salts te wers niet smaken

 

In die hongherighe kaken.

 

Also es die messe oec mede;

 

Al ware die pape quaet die se dede

 

Op dat die dode die volcomenheit

 

Van den drie poenten vore gheseit

 

Hadde, die ter zalicheit hoeren;

 

Mer over dien ghenen die es verloren

 

Soe en ghebiet die heileghe Kerke

2650

Ghene caritatelike ghewerke

 

Te doene, noch minre noch meere;

 

Want si sijn ghetorment zeere

 

Met ewigher pinen, sonder verlaet,

 

Dat hem mach hulpen ghene weldaet;

 

Mer over die in purgatorien sijn

 

Sal men cleedren, broot ende wijn,

 

Ende andre weldaet doen den armen.

 

God sal bi sijnre ghenaden ontfermen

 

Der zielen ende doense verbliden

2660

Ter glorien, daer wi al toe tiden,

 

Ende daer wi allen ghemaect toe waren,

 

Nu willic sonder sparen

 

Gode van sijnre ghenaden dancken

 

Dat si minen armen sin ende crancken

[p. 105]

 

Soe hevet bestiert dat ic dit werc

 

Volbrocht hebbe, arme, sondighe clerc,

 

Bi sijnre ghenaden, met mijnre pinen,

 

Als ic best can na den latine,

 

't Welke in heeft ende al bisondert

2670

Der verse ·XXXIX· hondert.