De crumen diet volc niet eten en mochte. Nederlandse beschouwingen over vertalen tot 1550

Vertaalhistorie. Deel 6

Regelnummers proza verbergen

[p. 99]

27
Noordnederlandse historiebijbel

De Noordnederlandse historiebijbel werd in de eerste helft van de vijftiende eeuw in Holland geschreven. Hij bevat alleen de historische boeken van het Oude Testament, voor het grootste deel nauwgezet vertaald naar de Vulgaat. Voor de boeken Tobit, Daniel, Judith, Esdras en Esther gebruikte de vertaler echter de Historia scolastica van Petrus Comestor en de (Middelnederlandse) Rijmbijbel van Jacob van Maerlant (vgl. Hindman 1977, p. 31-32 en Van den Berg 1993).
Na Koningen IV laat de auteur de bijbelboeken Kronieken, Ezra en Nehemia onvertaald. De Kronieken zijn grotendeels een - vaak letterlijke - herhaling van de heilsgeschiedenis van Adam tot en met de val van Jeruzalem (587 v.Chr.). De boeken Ezra en Nehemia zijn historisch gezien nauw verwant aan de Kronieken. Zij bevatten de voortzetting van de heilsgeschiedenis van het joodse volk. De vertaler van de Noordnederlandse historiebijbel was kennelijk niet van dat laatste op de hoogte, want hij voert als argument voor de weglating van deze boeken aan dat zij - net als de Kronieken - niet veel meer dan een herhaling van de voorgaande bijbelboeken zijn. Opmerkelijk is dat deze weglatingen samenvallen met de overstap van de Vulgaat als bron voor de vertaling naar de Historia Scolastica en de Rijmbijbel.
De onderstaande proloog werd uitgegeven in Ebbinge Wubben 1904 (p. 341-342). Recentelijk is er een complete uitgave van de tekst verschenen (Van den Berg 1998).

1Hieran zoude volgen die twee boken Perlipomenom, mer want die hystorie meest¹ 2 den sin in die voirscreven boken geruert zijn, daerom laet ic die after te scriven, 3 want die namen ende die toenamen van Adam tot den geslachte van Ysrahel te niet^3-4 4 gaet, daerin bescreven sijn, ende tot onser leren niet voel en dienen, daerom laet^44-5 5 icse after. Ende daeran soude comen die twee boken Esdras. Ende want den syn⁵ 6 ende die historie meest in der Coninghen boec voirt geruert sijn ende gescreven is,⁶

1 Perlipomenom: Paralipomenon (lett. overgebleven geschiedmateriaal), de bijbelboeken Kronieken.

3-4 die ... gaet: van de namen van Adam en diens nakomelingen tot aan de teloorgang van het volk van Israël.

4 voel: veel.

4-5 daerom laet icse after: daarom laat ik ze achterwege, vertaal ik ze niet.

5 daeran: daarna.
Esdras: Ezra.
Ende want: maar omdat.

6 Coninghen boec: de bijbelboeken Koningen, die voorafgaan aan Kronieken en Ezra.

[p. 100]

7 so laet ict oece after te scriven. Ende daeran soude comen dat boec van Nemye.⁷ 8 Ende want den sin ende die historie eensdeels in der Coninghen boec gescreven is, 9 so laet ict oec after.

10Ende want die goede joden mit de quaden gevangen worden, so gedenct men 11 den gueden haer wereken ende haer leven in der Heyliger Scrift. Mer die quade sijn 12 vergeten ende gedaen uut den boke des levens. Ende daerom so wi eerst seggen van 13 Thobias die mede gevangen was mit die van Israhel van Salmanaser, den coninc¹³ 14 van Assyrien, dat selmen nu hier bescriven, gelijc alst Jheronimus bescreven heeft¹⁴ 15 uute den Caldeeuschen int Latijn. Ende Maerlant heeftet geset uut den Latijn in¹⁵ 16 Dietscher talen.

7 Nemye: bijbelboek Nehemia, volgend op Ezra.

13 Thobias: Tobias, een van de hoofdpersonen uit het gelijknamige bijbelboek.
Salmanaser: Salmanassar III (859-824 v.Chr.), Assyrische koning, maakte Babylon en Israël schatplichtig aan Assyrië.

14 Jheronimus: Hiëronymus (ca. 340-420), heilige en kerkvader. Vertaalde de bijbel in het Latijn (de Vulgaat).

15 Caldeeuschen: de Chaldesche taal (uit het zuiden van het dal van de Tigris en de Eufraat), waarin (een deel van) de bijbel oorspronkelijk geschreven was. Voor de vertaler was dit vermoedelijk niet meer dan een andere aanduiding van het Hebreeuws.
Maerlant: de vertaler kondigt hier impliciet aan dat hij voor het volgende deel van zijn tekst niet langer de Vulgaat volgt, maar Jacob van Maerlants Rijmbijbel (en de bron daarvan, de Historia scolastica).