Zacht Lawijd. Jaargang 8

[p. 166]

Luigi Russolo aan zijn Russolophoon voor de opening van de tentoonstelling Cercle et Carré, april 1930. Foto door Michel Seuphor

[p. 167]

Domitille d'Orgeval
Cercle et Carré: De constructieve actie van Michel Seuphor in Parijs tijdens de jaren 1920-1930

Bij zijn verhuis naar Parijs in maart 1925, trachtte Michel Seuphor aanvankelijk bekend te worden als dichter en schrijver. Hij legde veelvuldige contacten en telde onder zijn vrienden Prampolini, Mondriaan, de broers Glarner en Paul Dermée. Laatstgenoemde stelde hem voor om, vanaf het volgende jaar, mee te werken aan de oprichting van het tijdschrift Documents internationaux de l'Esprit Nouveau. Seuphor beschikte werkelijk over alle kwaliteiten om een dergelijk project te doen slagen: hij was een man van actie, polyglot en kende dichters en artiesten in heel Europa. Van 1921 tot 1925 stichtte en leidde hij het tijdschrift Het Overzicht waarin hij een belangrijke plaats gaf aan de avant-garde, in het bijzonder aan de Nederlandse (De Stijl), Duitse (Novembergruppe) en Italiaanse (Futurisme) bewegingen. Van de Documents internationaux de l'Esprit Nouveau verscheen slechts één nummer waaraan Marinetti, Dermée, Arp, Schwitters, Baumeister, Seuphor en Joostens met hun teksten meewerkten, en Servranckx, Léger, Prampolini, Arp, Moholy-Nagy, Mondriaan, Flouquet, Vordemberge-Gildewart en Baumeister met hun werken. In het editoriaal lezen we: ‘De nieuwe geest wil een wereld heropbouwen die even noodzakelijk en meer bevredigend is voor de moderne

[p. 168]

Luigi Russolo en Georges Vantongerloo, 1929. Foto door Michel Seuphor

mens, dan de zogezegd natuurlijke wereld... het gaat om een internationaal verschijnsel’. Seuphor en Dermée organiseerden elf ‘soirées d'esprit nouveau’ in de galerie Le Sacre du Printemps, die door de eigenaar van de galerie helaas omwille van hun luidruchtig karakter werden stopgezet.

Seuphor bleef na deze mislukking, die hem toeliet aansluiting te vinden met de avant-garde, niet bij de pakken zitten. Ongeveer drie jaar later, nam hij deel aan de oprichting van de groep Cercle et Carré, die een belangrijk hoofdstuk vormt in de geschiedenis van de abstracte avant-garde.¹ Aan het begin van dit avontuur stond zijn toevallige ontmoeting in maart 1929 met de Uruguyaanse schilder Torres-Garcia bij de tentoonstelling gewijd aan Vordemberge-Gildewart in galerie Povolozky. Ze besloten samen om elke zondag in het appartement van Seuphor in Vanves informele bijeenkomsten te organiseren, waaraan aanvankelijk Mondriaan, Russolo, Arp en Taeuber-Arp, Exter, Xceron en Daura deelnamen. Het groeiende aantal deelnemers gaf aan deze bijeenkomsten het karakter van een groep en de behoefte aan een naam drong zich als vanzelf op: het voorstel van Seuphor, ‘Cercle et Carré’, won het van dat van Mondrian, ‘Stop’. Deze keuze

1 Om meer te weten over de geschiedenis van de groep, zie Michel Seuphor, Cercle et Carré. Pierre Belfond, Paris 1971; de zeer diepgaande studie van Marie-Aline Prat, Cercle et Carré, peinture et avant-garde au seuil des années 30. L'âge d'homme, Lausanne 1984; de herdruk van het tijdschrift Cercle et carré 1930. Jean-Michel Place, Paris 1994.

[p. 169]

werd simpelweg ingegeven door de krachtige impact van de naam, en het is pas vele jaren later dat Seuphor aanspraak maakte op de symbolische en zelfs primitivistische dimensie ervan: ‘het was voor mij het eenvoudigste embleem van de totaliteit der dingen. De rationele wereld en de zintuiglijke wereld, de aarde en de hemel van de oude Chinese symboliek...’. Vanaf 1930 werden deze bijeenkomsten om de twee weken gehouden in de Brasserie Lipp en later in Café Voltaire Place de l'Odeon. De groep telde toen ongeveer tachtig leden, waaronder kunstenaars die tot het neo-plasticisme, het constructivisme, het elementarisme en het futurisme behoorden, maar ook Franse schilders die zich beroepen op de kubistische traditie.

De kans voor abstracte kunstenaars bm tentoon te stellen in Parijs was bijzonder beperkt en allen waren erop uit hun werken te tonen aan het publiek. Aldus werd een commissie bestaande uit Seuphor, Torrès-Garcia, Vantongerloo en Russolo opgericht om een tentoonstelling te organiseren rond het thema ‘structuur en abstractie’. Zij vond van 18 april tot 1 mei in de Galerie 23 (23, rue La Boétie) plaats en verzamelde een vijftigtal artiesten. Tijdens de vernissage gaf Seuphor een recital van ‘verbale muziek’ (fonetische poëzie), onder begeleiding van bruitistische muziek uitgevoerd door Russolo. De catalogus, die als bijlage in nr. 2 van het tijdschrift Cercle et Carré werd gepubliceerd, leert dat er 46 deelnemers waren, waaronder Mondriaan, Kandinsky, Baumeister, Arp, Vantongerloo, Le Corbusier, Pevsner, Charchoune, Gorin, Torrès-Garcia, Prampolini, Vordemberge-Gildewart, Léger, Sophie Taeuber, Marcelle Cahn, Ozenfant. Maar de aanwezigheid van kunstenaars die een figuratief gekleurde abstractie beoefenden (Bjarnason, Lafnet), kon enkel een zekere verwarring in stand houden. De tentoonstelling, de enige georganiseerd door de groep, was een bittere mislukking: ‘geen werk verkocht, schulden bij de galerie, geen enkel gunstig geluid in de Parijse pers’, herinnerde Michel Seuphor zich vele jaren later.²

Het tijdschrift Cercle et Carré daarentegen dat ongeveer tegelijkertijd werd gelanceerd, kende meer succes. Tussen maart tot juni 1930 verschenen drie nummers en de oplage steeg van 1200 tot 1500 exemplaren. Michel Seuphor nam de leiding ervan en de artikels die werden gepubliceerd gaven een belangrijke theoretische grondslag aan de beweging. De studie van het tijdschrift door Marie-Aline Prat heeft de aandacht helpen vestigen op het bestaan van ‘een stroming binnen de schilderkunst die zich duidelijk aftekent binnen de abstracte kunst: die van constructivisme’.³ De fundamentele principes van architectuur en structuur werden uitvoerig uiteengezet in teksten onder andere ondertekend door Seuphor, Torrès-Garcia, Gorin, Mondriaan, Vantongerloo of ook nog door Le Corbusier. Herinneren we ons dat Cercle et Carré door de oprichters uitgedacht werd als een ‘oorlogsmachine tegen het surrealisme’ en dat volgens deze logica van het gevecht, de eis van constructieve, geometrische en zelfs wiskundige orde een efficiënte barrière vormde tegen een kunst die gebaseerd is op de subjectiviteit, intuïtie en persoonlijke ervaring.

Aan de onderneming Cercle et Carré kwam een einde in het najaar van 1930, toen Michel Seuphor, om te herstellen van een borstvliesontsteking

2 Michel Seuphor, Le Style et le Cri. Ed. du Seuil, Paris 1965, p. 118.

3 Marie-Aline Prat, ‘Cercle et Carré’, Cahiers du mnam n^o 9, 1982, p. 109.

[p. 170]

Contract tussen Cercle & Carré en Galérie 23. Règlement des Expositions, 12 februari 1930, ondertekend door Vantongerloo, Russolo, Seuphor, Torrès-Garcia en Friedberger

[p. 171]

[p. 172]

noodgedwongen naar Grasse vertrok. Toen hij in het begin van 1931 naar Parijs terugkeerde, vernam hij niet zonder misnoegen dat anderen het voortouw hadden genomen met de bedoeling de toekomstige vereniging Abstraction-Creation in het leven te roepen: ‘Wat er gebeurd was tijdens mijn afwezigheid in Parijs? Georges Vantongerloo, die heimwee had naar de luidruchtige bijeenkomsten, had door een medebewoonster van mijn appartement in Vanves, de verschillende adresboekjes van Cercle et Carré, en het kasboek in handen gekregen. Met deze waardevolle hulpmiddelen, is Vantongerloo onmiddellijk aan de slag gegaan, bijgestaan door Auguste Herbin en Béothy. Niemand had me op de hoogte gebracht’.⁴ De realiteit is echter genuanceerder: het initiatief van Vantongerloo had tot doel de onderneming te redden, niet die zich toe te eigenen. Toch hield Seuphor, die zich verraden voelde maar waarschijnlijk eveneens last had van een zekere vermoeidheid, zich afzijdig van Abstraction-Creation (1931-1936). Hij liet de strijd voor de abstracte kunst tijdens de vooroorlogse periode aan anderen over. Toch was het nageslacht van Cercle et Carré bijzonder vruchtbaar, want uit Abstraction-Creation onstond op zijn beurt in 1946 de eerste Salon ter verdediging van de abstracte kunst, de Salon des Réalités Nouvelles. In 1971, in zijn voorwoord bij de heruitgave van Cercle et Carré, verwonderde Michel Seuphor zich - niet zonder bescheidenheid - erover aan de oorsprong gestaan te hebben van deze lange geschiedenis: ‘Dit kind heeft nauwelijks geleefd, zal men zeggen, hoe kan het dat hij grootvader is geworden?’.⁵

(vertaling Geert Swaenepoel)

4 Seuphor, Cercle et Carré, p. 23.

5 Seuphor, Cercle et Carré, p. 26.

[p. 173]

[Collectie Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience, Antwerpen]

[p. 174]

[Collectie Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience, Antwerpen]

[p. 175]

[Collectie Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience, Antwerpen]