Zacht Lawijd. Jaargang 8

[p. 26]

Ernst Bruinsma
50 jaar Fries Letterkundig Museum
Een geschiedenis van de oprichting

Voor Jelle Krol

Onder welke omstandigheden en met welk doel werd in 1959 in Friesland een ‘eigen’ letterkundig museum opgericht? Daarover hield Ernst Bruinsma in december 2008 een lezing op het Filologencongres van de Fryske Akademy in Leeuwarden. Voor Zacht Lawijd maakte hij een ingekorte versie van zijn lezing.

Inleiding

De historie over de oprichting in 1959 van het Frysk Letterkundich Museum en Dokumintaesjesintrum (flmd) begint niet in Leeuwarden, maar in Antwerpen en Amsterdam. De context voor de oprichting van het flmd wordt namelijk gevormd door de Friese Beweging en de oprichting van de Fryske Akademy, maar eveneens door de oprichting van letterkundige musea in Den Haag en Antwerpen. Op deze vier hoofdlijnen wil ik me dan ook vooral richten.

[p. 27]

Geert Wumkes in de provinciale bibliotheek [Collectie Tresoar, Leeuwarden]

[p. 28]

Antwerpen

In Vlaanderen ligt de zaak duidelijk. In haar onlangs verschenen boek Lof van het stof vertelt Gwennie Debergh hoe sedert eind negentiende eeuw, toen de vraag rees wat er met de nalatenschap van de grote literaire held Hendrik Conscience moest gebeuren, tal van schrijvers zich inzetten voor een archief en museum dat de rijkdom van de Vlaamse letteren moest etaleren. Oftewel: hoe het museum een belangrijk symbool werd in de strijd van de Vlaamse Beweging. In Vlaanderen werd de basis voor het museum al in 1912 gelegd, met een grootse Consciencetentoonstelling, onder meer bedoeld om het Vlaamse zelfbewustzijn op te krikken. Het eerste nummer van de collectie van het Vlaamse letterenmuseum werd in 1933, nu 75 jaar geleden, dan ook zeer symbolisch toegekend aan De leeuw van Vlaanderen van Hendrik Conscience. In de jaren daarna groeide de collectie van het Letterenhuis in hoog tempo. Maar er werd van meet af aan ook flink gediscussieerd over de ‘beperkte’ collectievorming, want velen waren van mening dat het museum er niet alleen voor de literatuur mag zijn. In de woorden van Ger Schmook, een van de voornaamste directeuren in de geschiedenis van het Letterenhuis: ‘Ge kunt noch de Vlaamsche Letterkunde, noch de Vlaamsche kultuur losmaken van de Vlaamsche Beweging’.¹ Onder zijn leiding werd de naam op 23 juli 1945 dan ook veranderd in Archief en Museum voor het Vlaamse Cultuurleven. Ook het Fries letterkundig museum zou vanaf de tweede helft van de twintigste eeuw in deze brede zin gaan collectioneren en archiveren.

1 Gwennie Debergh, Lof van het stof. Meulenhoff-Manteau, Amsterdam-Antwerpen 2008, p. 129.

Den Haag

Het Letterkundig Museum in Den Haag werd eind 1953 opgericht. De basis voor de collectie werd, net als in Vlaanderen, door een tentoonstelling gevormd. Deze Haagse tentoonstelling van 1923 had als doel een zo volledig mogelijk overzicht te geven van leven en werk van de Nederlandse schrijver. Opvallend genoeg werd er trouwens ook ruimte vrij gemaakt voor een Friese afdeling. Het initiatief was buitengewoon succesvol en uit deze tentoonstelling groeide de ‘Letterkundige Verzameling’ van de Gemeente Den Haag, die later het fundament vormde voor het Letterkundig Museum.

Behuizing voor het letterkundig museum werd gevonden in het oude stadhuis aan de Groenmarkt, de museale ruimtes werden gepland op de zolderverdieping. Conservator werd Gerrit Borgers, die als redactiesecretaris van het tijdschrift Podium veel contacten had in de literaire wereld. In Friesland was Borgers ook goed bekend, met name als kameraad van de schrijver Anne Wadman. Het is trouwens opvallend dat het letterkundig museum altijd ontmoedigend heeft gehandeld als er lokale initiatieven ontstonden om een archief of museum op te richten op het domein van de schone letteren.² Maar men had geen enkel probleem met de oprichting van het flmd dat zes jaar later, nagenoeg volledig naar Nederlands model, werd ingericht op de zolderverdieping van de Fryske Akademy.

2 Nop Maas, Werken voor de eeuwigheid. Een geschiedenis van het Letterkundig Museum. Meulenhoff-Manteau, Amsterdam-Antwerpen 2004, p. 199.

[p. 29]

Friese Beweging

De Fryske Akademy werd weliswaar in 1938 opgericht, maar al in 1914 sprak men voor het eerst over de oprichting van een dergelijk academisch instituut. Die vroege geluiden ontstonden vanuit de gestaalde kaders van de Friese Beweging, die in de twintigste eeuw tot volle wasdom kwam. De Friese Beweging was in de negentiende eeuw vooral een culturele beweging, die meende dat de Friese strijd met name mannen nodig had - blijkbaar geen vrouwen - die hun leven wilden geven aan de studie van de Friese taal en de Friese geschiedenis. Dat was nog een erezaak in die jaren. Sinds het begin van de negentiende eeuw had Friesland namelijk geen universiteit meer.³ Alleen binnen de gelederen van het Friesch Genootschap werd nog aan wetenschappelijk onderzoek gedaan.⁴ Maar de stijgende populariteit van de Friese beweging en het toenemend aantal Friestalige boeken deden de behoefte aan studie verder toenemen.

Toch kwam die academie er vooreerst niet. Dat had onder meer te maken met de wijze waarop de Friese Beweging in het interbellum was georganiseerd. Er ontstond in die jaren van grote ideologische conflicten gaandeweg een gedachtegoed dat aansloot bij een zogenaamd al langer bestaand verlangen naar Friese vrijheid. Met name politieke actie, decentralisatie van bestuur en zelfbestuur, het bevorderen van Fries als taal van het openbare, kerkelijke en ambtelijke leven werden in de twintigste eeuw issues in de beweging. Maar er was ook veel verdeeldheid, diverse partijen werden geleid door grote ego's die in maatschappelijk en ideologisch opzicht ver uiteen lagen.

3 Zie: G.Th. Jensma, F.R.H. Smit en F. Westra (eds.), Universiteit te Franeker 1585-1811. Bijdragen tot de geschiedenis van de Friese hogeschool. Leeuwarden 1985. Zie ook: Jos M.M. Hermans, Goffe Jensma, Jacob van Sluis en Lydia Wierda [eds.], De Franeker Universiteitsbibliotheek in de zeventiende eeuw. Beleid en belang van een academiebibliotheek. Verloren., Hilversum 2007.

4 Zie: Genootschapscultuur in Friesland. Het Fries Genootschap 1827-2002, een zeer bijzonder, informatief speciaalnummer van De Vrije Fries 82 (2002).

Jelle Brouwer

Pas na meerdere indringende oproepen van gewichtige figuren als de theoloog en priester Titus Brandsma kwam het er in 1938 toch van. Onder auspiciën van de Provinciale Onderwijsraad werd een eigen academie opgericht die ruimte bood aan zowel liefhebbers als aan wetenschappers. Heel lang stond het grote woordenboek van de Friese taal centraal in het werk van de academie, waarbij gebruik gemaakt werd van onnoemelijk veel vrijwilligers. Na de Tweede Wereldoorlog is het werk echt op gang gekomen, maar pas met de aanstelling van Philippus Breuker, medio jaren zeventig, kwam er een letterkundige aan het werk in het Coulonhuis, zoals het hoofdgebouw van de Akademy heet.

Toch kan bezwaarlijk worden volgehouden dat in Friesland al die tijd niets aan literatuuronderzoek werd gedaan. Zo begon theoloog G.A. Wumkes al in 1938, hij was destijds werkzaam als bibliothecaris bij de Provinciale Bibliotheek, met het verzamelen van materiaal voor zijn grote biografische woordenboek waarin schrijvers een belangrijke plaats innemen. Bovendien toont de Catalogus der Friesche Taal- en Letterkunde van Marten Scholten uit 1941 aan, dat er voor de oorlog het nodige werk is verzet op dit terrein.

[p. 30]

Jelle Brouwer bij de uitreiking van de Gysbert Japicxprijs, 1947 [Collectie Tresoar, Leeuwarden]

In 1940 moest Wumkes worden opgevolgd als bibliothecaris. Zijn eigen benoeming was een politieke daad geweest, waarmee de provincie toegaf aan de Friese Beweging. En velen verwachtten daarom de benoeming van sociaaldemocraat Jelle Brouwer op deze post. Brouwer was medeoprichter van de Fryske Akademy, secretaris van de Provinciale Onderwijsraad, hij schreef gedichten, maar hij bezorgde eind jaren dertig ook het verzameld werk van de zeventiende-eeuwse Friese dichter Gysbert Japicx. Bovendien was hij in 1928 oprichter, samen met de zojuist al genoemde Marten Scholten, van het Sosiael-Demokratysk Frysk Forbân dat meende dat het socialisme in Friesland alleen kans van slagen had als het Friese eigene vooropstond.

Toch koos de provincie ondanks deze goede papieren niet Brouwer, maar iemand van de Anti-Revolutionaire Partij, namelijk de classicus Sjoerd Douma.⁵ De redenen daarvoor zijn volgens historici niet meer goed te achterhalen, maar de benoeming schijnt wel tot felle protesten te hebben geleid omdat Douma niet uit de gelederen van de Beweging kwam.

Op 28 mei 1940 promoveerde Jelle Brouwer in Groningen bij professor J.N.M. Kapteyn op de uitgave van een Oudfriese tekst. Kapteyn was leider van het Fries-Saksische Genootschap Saxo-Frisia, in feite een SS-organisatie, onderdeel van de Nederlandse afdeling van de Ahnenerbe die er voor pleitte dat Friesland zou opgaan in het Derde Rijk. Vrij spoedig na zijn promo-

5 De Anti-Revolutionaire Partij ontstond als beweging al rond 1830 en werd in 1878 door Abraham Kuyper tot partij omgevormd. Belangrijkste partijpunten waren de gelijkschakeling van openbaar en bijzonder (christelijk) onderwijs en uitbreiding van de kieswet. Abraham Kuyper en zijn opvolgers (bijvoorbeeld Hendrik Colijn) maakten gebruik van de zogenaamde ‘Antithese’, waarbij duidelijk geappelleerd werd aan ‘wij’, de gelovigen (protestants en katholiek) en ‘zij’ (de niet-confessionelen). In Friesland waren het met name de rechtzinnige protestanten die op de arp stemden.

[p. 31]

tie werd Brouwer aan de universiteit van Groningen benoemd als eerste gewoon hoogleraar Fries en Gotisch. Hij hield zijn inaugurele rede over de negentiende-eeuwse schrijver en onderzoeker Joost Ftiddes Halbertsma als Fries taalkundige, maar zou zich in zijn onderzoekswerk, net als de meeste van zijn latere promovendi, vooral richten op Oudfries en Nieuwfries.

Dat is overigens wel typerend voor de wetenschap die in Friesland in het interbellum opkwam: men had vooral aandacht voor het glorieuze verre verleden. Vermoedelijk is sedert de negentiende eeuw over geen Friese schrijver zo uitvoerig geschreven, als over Gysbert Japicx. Anderzijds werkte Jelle Brouwer ook mee aan het vierde deel van de Geschiedenis van de letterkunde der Nederlanden. Hij streefde er naar - althans volgens zijn levensbericht van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde - om Nederlandse, Duitse en andere frisisten bij elkaar te brengen en met hen samen te werken. Uit die houding groeiden in 1956 de filologencongressen.

Na de oorlog werd Brouwer zijn hoogleraarschap op voorspraak van Kapteyn niet verweten. Hij had leiding gegeven aan het studentenverzet, studenten afgeraden de niet-ariërverklaring te tekenen en geen colleges meer gegeven. Bovendien had hij niet-ondertekenaars geholpen door hen nog tentamens af te nemen.

Friese literatuur na de oorlog

Belangrijkste literaire podium na de oorlog werd De Tsjerne, een naam die afkomstig is uit de zuivelindustrie en ‘karnton’ betekent. In het openingsartikel beklemtoonde schrijver en journalist Fedde Schurer dat de literatuur zich los moest maken van de Friese Beweging: ‘De schrijver heeft zijn dienstplicht vervuld als wezenlijke bewegingsfactor; de beweging moet zich losmaken van haar erfelijke literaire binding en eigen brede wegen gaan’.⁶ Voor de literatuur blijft slechts één roeping over, zegt de wezenlijk optimistische Schurer, namelijk onze verhouding registreren tot het wonder, tot de natuur, tot de mens, tot God. ‘Eens deze verbinding doorbroken is zij één met alle literatuur ter wereld, naakt en weerloos en vrij springt zij naar voren als de Idee in de tekenroman van Frans Masereel. Alleen in deze vrijheid kan ze leven, alleen op dit internationale plan kan zij waarde krijgen voor het nationale leven’.⁷

Duidelijk is dat, althans in de eerste naoorlogse jaren, de decentralisatiegedachte die jarenlang de Friese Beweging had beheerst, voor heel even werd losgelaten. Er is helaas nog veel onduidelijk over de wijze waarop de Friese Beweging zich na de oorlog heeft ontwikkeld. Het wachten is op een mooie gedegen studie over dit onderwerp. De Beweging beperkte zich aanvankelijk tot de wens dat Friesland zich binnen de Nederlandse staat verder kon ontwikkelen. Pas enkele jaren later trad het decentralisatievraagstuk opnieuw op de voorgrond. Maar de rol van de grote vooroorlogse leiders leek uitgespeeld, hoewel de Friese Beweging zich minder breed gecompromitteerd lijkt te hebben dan de Vlaamse Beweging. Een

6 Fedde Schurer, ‘De bining forbritsen’. In: De Tsjerne 1 (1946) 1 (jannewaris), p. 1-5. Geciteerd op p. 2, mijn vertaling.

7 Fedde Schurer, ‘De bining forbritsen’, p. 3.

[p. 32]

belangrijk leider als Douwe Kalma verloor elke glans door zijn rol in de oorlog.⁸ Ook E.B. Folkertsma, hoewel die zich op de achtergrond een militant beweger bleef tonen, genoot blijkbaar niet meer de autoriteit van voor de oorlog. En dat terwijl het aantal aanhangers van de beweging nooit zo groot is geweest als in het eerste decennium na de oorlog.

De plaats van Folkertsma was dan misschien wel verdrongen door Fedde Schurer, die in 1951 met een roemruchte actie tegen de rechterlijke macht ontzettend veel heeft betekent voor de emancipatie van de Friese taal.⁹ Pas als begin jaren zestig de Fryske Nasjonale Partij werd opgericht, ontstond een nieuw democratisch elan in de Friese Beweging. Bovendien kan vastgesteld worden dat de rol van de provinciale overheid in dit verband steeds belangrijker is geworden.

Een belangrijk moment in dit opzicht was de uitreiking in 1947 van de Gysbert Japicxprijs. Deze nog steeds meest prestigieuze prijs van de provincie is genoemd naar de zeventiende-eeuwse dichter, met wiens werk de geschiedenis van de Friese literatuur eigenlijk begint. De eerste keer werd de prijs uitgereikt aan de dichter Obe Postma, voor de bundel It sil bistean. Waarom kreeg Obe Postma deze prijs? Hij was natuurlijk een van de oudste dichters van dat moment. Maar de grote canonisering was nog niet ingezet, die begon eigenlijk pas met deze prijs én met het verschijnen van het verzameld werk in 1949. Postma was ook niet actief geweest in de Friese beweging, noch in de literaire tijdschriften en in feite een wat geïsoleerde figuur gebleven.

Voorzitter van de adviescommissie was Jelle Brouwer en in zijn laudatio namens het Friese volk benadrukte hij dat Postma weliswaar een Friese dichter was, maar tegelijkertijd zoveel meer en bovendien iemand van Europees niveau. Het was kennelijk belangrijk om zó'n soort schrijver na de oorlog te eren: ‘U bent Fries in hart en nieren en heeft het eigene van Friesland op zeldzame wijze vormgegeven, maar al het goede van buiten lokte u evenzeer - vertaalde u niet Rilke en Boutens, Emily Dickinson, Hélène Swarth en Boeken? Voelde u zich niet verwant aan Slauerhoff?’¹⁰

De meesterlijke essayist en criticus Anne Wadman schreef in 1949 over Postma, in de inleiding bij de bekende tweetalige bloemlezing Frieslands Dichters: ‘Van elke provincialiteit staat hij verre: hij veracht niet de stad, niet de autowegen, die door de weilanden gebaand worden, hij staart zich niet blind op het eigene en kleine, maar weet het geringe en nietige van het aards bestaan tot iets groots te transformeren. Ook zijn hart gaat uit naar het land achter de einder, naar de verte, naar het avontuur’. In die zin voldoet Postma volkomen aan de definitie die Wadman op dat moment zelf geeft aan Friese literatuur: ‘Waaruit blijkt dan tenslotte het eigenaardige van en dus recht op een eigen Friese literatuur bestaan? Het is, kort geformuleerd, dit: een Friese weerslag te geven (d.w.z. geuit in de Friese taal en vanuit de problematiek van de Friese ziel geprojecteerd) van datgene wat Europa vervult en drijft’.

Wadman spreekt niet alleen over een Friese weerslag van wat Europa drijft, maar ook over de Friese taal. Kennelijk gaat hij niet zo ver om ook

8 Zie o.a.: Jelle Krol, ‘Ynlieding’, in: Douwe Kalma, Samle fersen. Jelle Krol [ed.], Leeuwarden 1996, p. 11-67.

9 Zie o.a.: Peter R. Boomsma, Kneppelfreed. Gevecht om de taal met wapenstok en waterkanon. Franeker 1998.

10 J.H. Brouwer, ‘Rede ta gelegenheit fan it útrikken fan de Gysbert Japicx priis to Boalsert op freed 10 oktober 1947’. In: De Tsjerne 2 (1947), p. 321-324. Geciteerd op p. 323, mijn vertaling.

[p. 33]

Gerrit Borgers, Marten Scholten, Freark Dam en Anne Vondeling [Collectie Tresoar, Leeuwarden]

andere talen tot de literatuur in Friesland toe te laten. Dat past in het algemene beeld dat we hebben van literatuur en cultuur in Friesland, namelijk dat het ‘taaleigene’ daarin altijd voorop staat. Met Goffe Jensma, hoogleraar Friese taal- en letterkunde in Groningen, constateer ik dat zelfs binnen de Frisistiek die taligheid enorm belangrijk is geweest en dat er helaas weinig aandacht is geweest voor de context van die taaluitingen.¹¹ De historische en maatschappelijke context waarin literatuur geschreven, geproduceerd en gerecipieerd werd, is in deze regio bijvoorbeeld eeuwenlang meertalig geweest en tegenwoordig is ze pertinent tweetalig. Daar zou de Frisistiek in de toekomst veel meer aandacht voor moeten hebben.

Zo kan het belangrijk zijn, ik houd het maar bij één klein voorbeeld, om de oprichting van het tijdschrift De Tsjerne te bekijken in relatie tot het Nederlandse tijdschrift Podium. Velen kennen Podium uit de jaren vijftig, toen schrijvers als Hermans, Burssens, Boon en Borgers er actief in waren. Maar Podium is begonnen in Leeuwarden en was onder meer gericht tegen de suprematie van ‘Holland’. Podium wilde ook ruimte bieden aan Friestalige poëzie, die ze als gelijkwaardig beschouwde aan de Nederlandstalige. Het eerste Friese gedicht dat in Podium verscheen, was van Freark Dam, later een van de voornaamste conservatoren van het flmd.

Tot eind jaren veertig was in Podium naast Wadman en Fokke Sierksma, theoloog en bibliothecaris, vooral Gerrit Borgers een belangrijk figuur.

11 Zie o.a. een interview met prof. Dr. G. Jensma, in: de Moanne 7 (2008), 9 (november), p. 4-7.

[p. 34]

Toen Borgers na het vertrek van Wadman en Sierksma begon met het uitbouwen van Podium, had hij inmiddels zijn baan als leraar in Hilversum verruild voor het conservatorschap van het Letterkundig Museum. Ook in die functie onderhield hij contacten met Friesland. De Fryske Akademy begon namelijk in 1955 met het registreren van bibliografische gegevens van auteurs op exact dezelfde wijze als men in Den Haag en Antwerpen deed. Gekozen werden met name schrijvers die in de belangstelling stonden door een jubileum, een herdenking enzovoort, en waar men dus betrouwbare en uitgebreide gegevens voor nodig had.

Dit specifieke onderdeel van het letterkundig museum viel onder de wetenschappelijke verantwoordelijkheid van directeur L. Brummel, tevens hoofd van de Koninklijke Bibliotheek. Hij was aanvankelijk geen groot voorstander van een apart letterkundig museum. Eigenlijk was Brummel van mening dat handschriften verzamelen een taak van de Koninklijke Bibliotheek was. Maar voor een bibliotheek is een dergelijke opdracht slechts een neventaak, wierpen zijn opponenten tegen. Daarmee kwam de actieve werving in het gedrang en bovendien geniet een museum meer bekendheid dan een bibliotheek en kan het zich breder oriënteren in het verzamelbeleid. Een oplossing voor deze discussie werd gevonden door de directeur van de Koninklijke Bibliotheek ook tot directeur van het Letterkundig Museum te benoemen. Zo werd gegarandeerd dat de in het museum gevolgde methoden zouden beantwoorden aan de bibliografische en technische eisen, welke in de wetenschappelijke bibliotheken worden gesteld.¹²

12 Zie hiervoor met name: Nop Maas, Werken voor de eeuwigheid. Een geschiedenis van het Letterkundig Museum. Meulenhoff-Manteau, Amsterdam-Antwerpen 2004.

De eerste plannen

In augustus 1956 schreef Brummel voor het literaire tijdschrift Maatstaf een artikel waarin de lezer deelgenoot werd gemaakt van zijn aanvankelijke twijfels en zijn uiteindelijke welbewuste keuze voor een apart museum.¹³ Jelle Brouwer haakte in op dit artikel in zijn lezing op het eerste filologencongres. Hij sprak de wens uit dat belangrijke handschriften verzameld zouden worden in een instelling die de evenknie vormt van het Nederlandse voorbeeld. ‘De oplossing voor Friesland zou kunnen zijn: een speciale opzet binnen het verband van de Provinciale Bibliotheek, met een eigen bestuur en, als het lukt, een eigen ambtenaar, onder voorzitterschap van de bibliothecaris van de Provinciale Bibliotheek, om alle concurrentie voor te zijn.’¹⁴

Na afloop van de lezing vertelde dr. Kok van de Fryske Akademy dat hij met het nlmd had afgesproken dat, als er handschriften van Friese letterkundigen binnenkwamen, ze die aan de Akademy zouden afstaan.¹⁵ Het omgekeerde werd ook afgesproken. In deze discussie wordt eens te meer duidelijk dat de oprichting van een eigen letterkundig museum plaatsvond onder academische impulsen, maar dat er zeker ook bewegingsidealen meespeelden. In de verslagen van het filologencongres wordt namelijk ook opgemerkt dat de studie naar Friese letterkunde rekening moet houden met de taalstrijd en wat men daar voor kan doen.¹⁶

13 Zie Maatstaf van augustus 1956.

14 Jelle Brouwer, ‘De Fryske literatuerstúdzje. Stân fan saken en opjeften foar de takomst’, in: Frysk Filologekongres. Fryske Akademy, Ljouwert 1956.

15 Aantekeningen van de discussie die volgde zijn te vinden in: Frysk Filologekongres. Fryske Akademy, Ljouwert 1956.

16 De parallellen met de Vlaamse literatuur dringen zich natuurlijk op, daarover hoop ik in een later stadium meer over te publiceren, onder meer in een studie die ik onder handen heb over Friese uitgeverijen in het interbellum, tijdens en direct na de oorlog.

[p. 35]

De bibliothecaris van de Provinciale Bibliotheek, classicus Sjoerd Douma die in 1940 de baan had gekregen waarop Brouwer zijn zinnen had gezet, reageerde in een brief aan diezelfde Brouwer met de scepsis die aanvankelijk ook de houding van Brummel had gekenmerkt: ‘Nu zal de oogst voor de Nederlandse letterkunde veel rijker zijn dan de Friese, en de verhoudingen tussen bibliotheek aan de ene en de schrijvers en hun families aan de andere kant zijn ook niet dezelfde. Het lijkt me daarom dat een aparte stichting voor ons in eerste instantie niet nodig zal zijn’.¹⁷

Hij dacht dat de Provinciale Bibliotheek dicht genoeg stond bij de Friese Beweging en de Friese studie om, aansluitend bij wat men al had, verder te gaan met het verzamelen van materiaal. Wel dacht hij dat een comité in het leven moest worden geroepen om de verantwoordelijkheid van het verzamelen op zich te nemen en die zich als zodanig moest presenteren aan de buitenwacht. Hij wilde geen apart Fries literair museum in de bibliotheek opnemen, maar een Friese afdeling inrichten in de algemene studiezaal.

Op 8 februari 1957 had Brouwer nader overleg met Sjoerd Douma en met Borgers. Het driemanschap stelde een brief op voor Gedeputeerde Staten van Friesland.¹⁸ Als voordelen van een apart museum worden opgesomd: iemand met gezag onder schrijvers en hun Erven kan meer en beter materiaal verwerven dan een bibliotheek. In de tweede plaats komt materiaal beter tot zijn recht in een apart museum dan in een algemene handschriftencollectie van de bibliotheek. Er kan voorts meer tijd worden besteed aan beschrijving en ordening, er kan iets tentoongesteld worden en er kunnen bovendien geluidsmateriaal en portretten verzameld worden, iets waar bibliothecarissen minder ervaring mee hebben. Bovendien maakt zo'n museum kans om van meerdere kanten financieel gesteund te worden. In Friesland werd veel materiaal verworven, gaf Douma bovendien toe, maar er is ook en ander verloren gegaan omdat niet tijdig pogingen tot behoud werden gedaan.

Douma raamde de totale begroting op 25.000 gulden. Dat was niet erg realistisch want het letterkundig museum ontving in 1955 een ministeriële bijdrage van 20.000 gulden en de gemeente Den Haag droeg 10.000 gulden bij. Hoe dan ook, de gedeputeerde staten van Friesland gaven geen ruimte voor overleg. Wel werd blijkbaar het signaal gegeven dat niet op financiële steun gerekend moest worden.

17 Brief van S.J. Douma aan Jelle H. Brouwer, 17 oktober 1956, Archief flmd, collectie Tresoar, Leeuwarden.

18 Een afschrift van deze brief berust in het Archief flmd, collectie Tresoar, Leeuwarden.

De oprichting

Daarop besloten de initiatiefnemers tot een bescheidener opzet. In het Coulonhuis van de Fryske Akademy werd in die periode nieuwbouw gepleegd en men zou ruimte kunnen maken voor een letterkundig museum. Er werd een regeling getroffen om anderhalve dag per week een ambtenaar van de Provinciale Bibliotheek te detacheren. Marten Scholten was werkzaam als wetenschappelijk-hoofdassistent van de Provinciale Bibliotheek en ging eerst voor drie ochtenden per week aan het werk op de zolder van het Coulonhuis. Douma had zijn medewerker

[p. 36]

Anne Wadman schrijvend in zijn woonkamer [Collectie Tresoar, Leeuwarden]

Scholten naar het schijnt niet al te veel Friese ruimte gegeven bij de collectievorming en Brouwer moet het na de teleurstelling van 1940, toen hij de baan als bibliothecaris misliep, toch als een mooie overwinning hebben beschouwd dat zijn kompaan Scholten en hij nu iets recht konden zetten.

Het bestuur werd gevormd door onder anderen Jelle Brouwer, Freark Dam, Sjoerd Douma en E.B. Folkertsma. Iemand die niet meedeed was Anne Wadman, zo blijkt uit een brief aan Jelle Brouwer.¹⁹ Op een bijeenkomst was zijn naam genoemd als iemand die deze klus zou kunnen klaren. Hij voelde daar toen wel voor, maar vermoedde dat een en ander jaren zou duren. Nu het flmd gevestigd werd in de Fryske Akademy was zijn vertrouwen in de zaak ernstig bekoeld. De onderneming moest in handen zijn van iemand met ideeën en initiatieven, iemand die het veld goed kon overzien en zich daar volledig aan kon wijden. Hij zal daarbij het voorbeeld hebben willen volgen van zijn vriend Gerrit Borgers die een heel vrije rol had. Wadman was bang

19 Met dank aan Joke Corporaal die mij hierover inlichtingen verschafte. In oktober zal haar biografie over Anne Wadman verschijnen en roert ze deze episode kort aan. Brief van Anne Wadman aan Jelle H. Brouwer, van 18 april 1959. Archief flmd, collectie Tresoar, Leeuwarden.

[p. 37]

dat het een kwestie van goedwillende vrijwilligers zou worden, dat de zaak zou verdrinken tussen al de andere taken van de Fryske Akademy, dat teveel mensen en instellingen zich er mee zouden willen bemoeien en elkaar dus in de weg lopen en dat hiermee ook de mogelijkheid tot een ruimere en zelfstandigere opzet was afgesloten. Dilettantisme was een woord dat hij van toepassing achtte. Wadman sloeg de deur niet dicht, maar aarzelde zeer.

De keuze voor de conservator viel zoals gezegd definitief op Marten Scholten. Huisvesting werd gevonden op de zolder van het Coulonhuis, die werd ingericht met vijf kasten en een oud bureau dat uitgeleend werd door de Provinciale Bibliotheek. Met wat planken, schragen en een glazen kastje was er ook uitstalruimte beschikbaar. Scholten was overigens al ver voor de oorlog, in de tijd dat hij samen met Brouwer actief was in Soasiael-Demokratysk Frysk Forbân, bedrijvig in de boekenwereld. Zo was hij actief in het bestuur van de Stichting It Fryske Boek dat propaganda voor het boek verzorgde, organiseerde hij boekententoonstellingen en gaf hij catalogi uit van pas verschenen Friese literatuur onder de naam De Boekebeam.

Doel van de nieuwe stichting, die tussen haakjes pas officieel 20 december 1962 werd opgericht, is: ‘it gearbringen yn eigendom of brûklien en konservearjen fan in dokumintaire samling oangeande de Fryske Letterkunde en it gearstallen fan in sintrale dokumintaesje fan de Fryske letterkunde’. Al het mogelijke materiaal zou verzameld worden ‘dêr't in byld fan in skriuwer, in letterkundige streaming of in tiidrek mei kompleteare wurde kin’.²⁰

Doelstelling van het eind 1953 opgerichte nlmd was identiek, namelijk: ‘a. het bijeenbrengen in eigendom of bruikleen en conserveren van een centrale documentaire verzameling betreffende de Nederlandse letterkunde sedert het midden der achttiende eeuw; b. het vormen van een centrale documentatie van de gehele Nederlandse letterkunde’.²¹ Toch is er iets merkwaardigs aan de hand met deze statuten. Niet alleen werden ze pas in 1962 gepasseerd, in de praktijk bleek dat ook de Friese Beweging tot het werkgebied van het flmd behoorde. De eerste grote schenkingen aan het museum kwamen ook uit die hoek. Naar de motivatie om dit aspect van de collectievorming expliciet buiten de statuten te houden, is het voorlopig gissen. Wel werden op 28 juni 1995 de statuten aangepast en daarbij werden de doelstellingen uitgebreid... ‘en fierder al itjinge dat mei ien en oar streekrjocht of sydlings ferbân hat en dêrta meihelpe kin, alle yn de wiidste omfieming’.

In de beheerraad werden vertegenwoordigers van diverse instanties benoemd: bibliothecaris van de Provinciale Bibliotheek van Friesland, vertegenwoordigers van de Fryske Akademy, de Fryske Kultuerried en it Boun fan Fryske Keunstners. Bij het Letterkundig Museum ging het om vertegenwoordigers van het Ministerie van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen, bgw van Den Haag, de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, Vereniging van Letterkundigen en de Nederlandse Uitgeversbond.

Het eerste stuk dat werd ingeschreven door Marten Scholten was een schenking van Jelle Brouwer, op 7 januari 1960, namelijk de tekst van zijn lezing op 30 december 1959, bij de uitreiking aan de provincie van een door Dick Osinga geschilderd portret van Obe Postma, plus een cor-

20 Een kopie van deze statuten berust in het Archief flmd, collectie Tresoar, Leeuwarden.

21 Nop Maas, Werken voor de eeuwigheid. Een geschiedenis van het Letterkundig Museum. Meulenhoff-Manteau, Amsterdam-Antwerpen 2004, p. 49.

[p. 38]

respondentiekaart van Postma, gedateerd op de vorige dag. Of deze schenking dezelfde symbolische waarde heeft als De leeuw van Vlaanderen voor het amvc geloof ik niet. Of toch? Ik had eerlijk gezegd verwacht dat men wel iets van Gysbert Japicx of de gebroeders Halbertsma uit de negentiende eeuw zou hebben gekozen. Maar dat zou natuurlijk niet echt bij de Friezen hebben gepast en eigenlijk beschouw ik deze eenvoudige schenking persoonlijk als een daad van ontroerende eenvoud.

De eerste tentoonstellingen wisten slechts een klein groepje mensen te trekken: de Pieter Jelles Troelstra tentoonstelling in 1960 trok 107 mensen, Obe Postma haalde slechts 40 bezoekers voor de tentoonstelling ter gelegenheid van zijn 95ste verjaardag. De eerste schrijversprentenboeken die verschenen, naar model van het Letterkundig Museum, gingen over Gysbert Japicx en Joost Halbertsma.

Besluit

De ontstaansgeschiedenis van het flmd is een samenspraak van bewegingsidealen én de toenemende behoefte om op meer systematische wijze documentatie van Friese literatuur bijeen te brengen, ten behoeve van het publiek, maar vooral ook ten behoeve van de onderzoeker. De museale functie heeft pas later, toen een ruimere behuizing mogelijk was, écht plaats gekregen in het beleid. Het flmd is sedert enkele jaren opgenomen in een breder verband, Tresoar, een samensmelting van het flmd, de Provinciale Bibliotheek en het Rijksarchief in Leeuwarden. In Tresoar wordt momenteel ruimte geboden aan een al te kleine tentoonstelling over de literatuur: Een hof vol zang... Er zijn echter diverse plannen om de museale functie van Tresoar nieuw leven in te blazen. Dat zou dan mogelijk gebeuren in nauwe relatie met de geschiedenis van de Friese taal.

Bronnen

Anoniem, Hwat oer it Letterkundich museum en dokumintaesjesintrum, teffens jierforslach oer '60-'61.

Anoniem, Frysk Letterkundich Museum en dokumintaesjesintrum, forslach oer 1962-'66.

Gwennie Debergh, Lof van het stof. Een geschiedenis van het amvc-huis. Meulenhoff-Manteau, Amsterdam-Antwerpen 2008.

Johan Frieswijk, Myte en werklikheid: Fryslân nei 1750'. In: De Pompeblêden (1991), 2, p. 9-11.

Johan Frieswijk, ‘De suvering fan de Fryske Akademy, 1945-1947’. In: De Vrije Fries 78 (1998), p. 129-162.

Kerst Huisman, Tusken Fryske dream en Nederlânske macht. Fjirtich jier Fryske Nasjonale Partij. fnp, Ljouwert 2003.

J.J. Huizinga, Vijfentwintig jaar aan de Boterhoek. Een korte geschiedenis van de Provinciale en Buma Bibliotheek. Leeuwarden 1991.

Nop Maas, Werken voor de eeuwigheid. Een geschiedenis van het Letterkundig Museum. Meulenhoff-Manteau, Amsterdam-Antwerpen 2004.

H.T.J. Miedema, ‘Jelle Hendriks Brouwer. Beetsterzwaag 23 augustus 1900-Leeuwarden 22 januari 1981.’ In Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1981, p. 107-115.

Sj. Van der Schaaf, Skiednis fan de Fryske biweging. De Tille Ljouwert 1977.

[p. 39]

Jacob van Sluis (ed.), De Provinsjale Biblioteek fan Fryslân, 150 jaar geschiedenis in collecties. Tresoar, Ljouwert 2002.

Tineke Steenmeijer-Wielenga, ‘Douwe A. Tamminga en het flmd.’ In: It flmd oan syn earefoarsitter. Ljouwert 1999, p. 7-14.

Tineke Steenmeijer-Wielenga, Een hof vol zang... Friese literatuur in document en prent. Kort overzicht van de Friese literatuurgeschiedenis, tevens catalogus bij de permanente tentoonstelling in het Fries Letterkundig Museum en Documentatiecentrum te Leeuwarden. (Leeuwarden, 1999).

G.R. Zondergeld, De Friese beweging in het tijdvak der beide wereldoorlogen. De Tille Leeuwarden 1978.