Yang. Jaargang 27

[p. 133]

Poezie in vlaanderen
Een overzicht voltooid
Anne Marie Musschoot

In 1988 publiceerden Hugo Brems en Dirk de Geest ‘Wij bloeien maar bloeien vergeefs’, waarin een overzicht werd gegeven van de poëzie in Vlaanderen 1945-1955. Het vervolg, dat de periode 1955-1965 behandelde, verscheen onder de titel ‘Barbaar in mijn mond’. Met het derde deel, ‘Opener dan dicht is toe’, wordt de geschiedenis van de poëzie doorgetrokken van 1965 tot 1990. De drie delen verschenen bij Acco Leuven/Amersfoort en zijn op dezelfde manier geconcipieerd en uitge-voerd. Er is telkens een uitvoerig inleidend essay waarin de auteurs de literaire werkelijkheid met al haar bewegingen en tegenbewegingen beschrijven in een samenhangend beeld. In een tweede onderdeel volgt een chronologisch geordende bloemlezing uit het werk van de meest representatieve dichters. In een derde onderdeel worden enkele hoofdrolspelers zelf met getuigenissen aan het woord gelaten waarin zij terugblikken op kwesties waarin zij zelf betrokken waren.

De voltooiing van dit ambitieuze en prestigieuze project verdient brede aandacht en waardering. De auteurs hebben een instrument tot stand gebracht waarin de geschiedenis van de naoorlogse poëzie - tot op vandaag - omzichtig, zorgvuldig en met liefde wordt beschreven. Vele generaties literatuurhistorici, critici en andere belangstellenden zullen uit deze rijkelijk gedocumenteerde materiaalverzameling kunnen blijven putten.

De titel van het afsluitende deel is ontleend aan een vers uit Aardewerk van Hubert van Herreweghen: het wijst op de spanning tussen het in zichzelf besloten gedicht en een poëzie die ‘open’ staat naar de werkelijkheid - een spanning die in de hier beschreven periode juist weer in scherpe tegenstellingen tussen poëticale opvattingen naar voren komt. Dit deel is iets uitvoeriger geworden dan de voorafgaande; het bestrijkt vijf jaar méér en verwerkt dus uitgebreider materiaal. Noodgedwongen werd dan ook het overzicht van de ‘buitenliteraire context’ achterwegen gelaten - niet omdat ze die plots onbelangrijk zouden vinden, haasten de auteurs zich eraan toe te voegen.

Het overzicht wordt ingeleid door een situatieschets 1965-1969, waarin zich twee grote strekkingen aftekenen: enerzijds de traditionele poëzie in het verlengde van het interbellum, vertegenwoordigd door dichters met een sterk individuele poëtica (Christine D'haen, H. van Herreweghen, J. de Haes), anderzijds het experiment in zijn diverse gedaanten. Tussen beide is een tijdelijke toenadering (het lijkt er even op dat Claus en Snoek gematigder worden), maar die wordt niet voltrokken doordat zich alweer een nieuwe polarisering aftekent: die van het nieuw-realisme versus het ‘post-experiment’.

Opmerkelijk is de bijzonder genuanceerde wijze waarop Brems en De Geest de groei van het nieuw-realisme en de rol van L. Deflo daarbij weten te schetsen. De definitieve doorbraak van het realisme werd a.h.w. uitgelokt door een groepsvorming tot stand te brengen in een Kreatief-nummer (1970) waarin vragen werden voorgelegd aan een aantal schrijvers. Hoewel er aanvankelijk helemaal geen sprake was van enig - laat staan enig uitgesproken - groepsbewustzijn en er dus geen vooraf uitgewerkt programma was waarmee de door Deflo geselecteerde dichters zich konden identificeren, bleek er

[p. 134]

toch een vaag gevoel van samenhang te zijn. Maar, zo wordt hier voorzichtig aangetoond, de individuele verschillen waren toch belangrijker, mede doordat de geselecteerde dichters ook diverse achtergronden hadden: ze werkten eerder mee aan heel diverse tijdschriften. Bovendien blijkt uit de getuigenissen van de dichters zelf dat ze elke poging tot ‘schoolvorming’ afwezen.

De conclusie is dan ook dat door de bloemlezing van Deflo, die achteraf nog in boekvorm verscheen (1972), de indruk werd gewekt dat er ‘een hechte poëticale coalitie met een welomschreven programma en duidelijk revolutionaire bedoelingen’ aanwezig was (p. 21), maar dat het hele Kreatief-dossier van Deflo rond de NRP bij nadere bestudering ‘een erg ambivalent’ beeld oplevert. De nuancering die de historiografen aanbrengen bestaat er verder in de achtergronden van de zgn. nieuw-realistische dichters te verduidelijken door de tijdschriften te karakteriseren waarin ze ‘groeiden’; met name: Ruimten (1961-1969), Yang (opgericht in 1963, met de vertakkingen in een zwarte (J.E. Daele) en een gele (D. Van Ryssel) Yang en de ontwikkeling naar de ‘nieuwe optiek’, d.w.z. aandacht voor algemeen-filosofische en maatschappelijke problemen), Kreatief (1966) en Revolver (1969).

Tegenover deze tijdschriften worden dan de dichters en tijdschriften gesteld die een ‘post-experimenteel tegenoffensief’ tegen het nieuw-realisme inluidden (vooral L.M. van den Brande). Uit de ‘veelvoudige’ oppositie tegen het nieuw-realisme wordt ook duidelijk dat deze stroming inderdaad - tegen wil en dank - al een essentiële factor van het poëtische systeem in Vlaanderen was geworden: het leverde de poëtica op waartegen men zich nu kon afzetten. We schrijven 1970-1975: het nieuw-realisme wordt post facto tot volwaardige stroming gecanoniseerd. Deze ontwikkeling heeft ten slotte nog haar definitief beslag gekregen door L. Wen- seleers' literair-historische verkenning De poëzie is niet meer van gisteren (1972). Het boek wordt door Brems en De Geest gekarakteriseerd als ‘een eigenzinnige poging om allereerst zijn eigen poëzie-opvatting te articuleren’ en kan volgens hen ‘geenszins beschouwd worden als een wetenschappelijk verantwoorde historische reconstructie’ (p. 34).

Minder gecompliceerd is het beeld van een andere ‘hoofdlijn’ in de geschiedenis van de Vlaamse poëzie in het decennium 1965-1975, nl. het engagement. Het gaat om een dimensie die de polarisering tussen nieuw-realisme, (post)experiment en traditie ‘grotendeels doorkruist’: de bewust-geëngageerde houding is vooral te vinden bij nieuwrealisten maar is zeker tot deze ‘groep’ niet beperkt gebleven (overigens nog een argument waarmee de ‘gedwongen’ groepsvorming ondergraven kan worden).

Het jaar 1975 wordt in het overzicht van Brems en De Geest als een soort scharnierjaar gehanteerd. Zij signaleren enkele (tekenen van) verschuivingen. Het is het jaar waarin Hugues C. Pemath, de eerste gouverneur der Antwerpse Pink Poets, overleed. Met zijn dood en de publikatie van zijn Nagelaten gedichten in 1976, lijkt aan het experiment van de jaren '50 en '60 voorgoed een einde te zijn gekomen - ofschoon Pernath ‘model’ bleef staan voor de ‘maniëristen’ onder de jongeren. Deze nieuwe experimentele generatie kwam al in 1975 naar voren in Impuls, met de ‘Proeve tot een Impuls-manifest’ van Wilfried Adams en Michel Bartosik. Nog in hetzelfde jaar debuteerde Jotie T'Hooft, waarmee de nieuwe romantiek als onderstroming was aangebracht en er al sprake was van de ‘nadagen’ van het nieuw-realisme.

De verdere geschiedenis van de Vlaamse poëzie is hiermee in grote lijnen uitgezet. Naast de maniëristische tendensen, vertegenwoordigd door de groepering rond de ‘decadente’ en dandyistische Pink Poets (Patrick Conrad, Nic van Bruggen - het fenomeen wordt hier, mét zijn voorgeschiedenis, navolgers en tegenstanders uitvoerig behandeld) en

[p. 135]

door het Contraminefonds van uitgever-dichter Tony Rombouts en Maris Bayar, wordt het ‘experiment na 1975’ geconcentreerd rond de erfenis van Ko-Ko (het tijdschrift van Jef Bierkens in het verlengde van Labris), de Impuls-generatie (W. Adams en M. Bartosik) die weer een ander alternatief wou uitlokken voor het nieuw-realisme, en de concrete en visuele poëzie van Paul de Vree in De Tafelronde.

Tegelijk heeft ook de nieuwe romantiek zich in volle breedte en diepte, met vele individuele verschillen, kunnen ontplooien. Aanvankelijk werd het tijdschrift Dimensie even de spreekbuis van de nieuwe-romantiek, maar de nieuwe dichters manifesteerden zich, zoals het romantici past, als individuen, niet als groep. Ze ‘onderschrijven geen gemeenschappelijk programma’, zo noteren Brems en De Geest, maar ze hebben wel ‘uitdrukkelijk literair-artistieke bedoelingen en vormbekommernissen’ (p. 63). Zo kwamen ook zij als vanzelf samen in een bloemlezing terecht: De Nieuwe Romantiek (1981), samengesteld en toegelicht door Guy van Hoof, en voorafgegaan door een inleidend essay van Hugo Brems - die hier dan ook kan getuigen dat de ontstaansgeschiedenis van dit boek ‘nogal wazig’ is. Hoe dan ook, de nieuwe romantiek mag dan al niet bestaan, er zijn een aantal dichters - Daniël Billiet, Luuk Gruwez, Miriam Van hee, Eriek Verpale (en eventueel nog Roel Richelieu van Londersele) - die als neo-romantici de literatuurgeschiedenis zijn ingegaan. Ze behoren tot een generatie die zich onderscheidt door een eigen, sterk subjectieve thematiek, die de uitdrukking is van een veranderd levensgevoel.

In 1981, toen het begrip neo-romantiek gecanoniseerd werd, was de stroming echter al over haar hoogtepunt heen - zo weten Brems en De Geest hier overtuigend aan te tonen. Aan de hand van het door G. Wildemeersch samengestelde NVT-nummer Kunst in de jaren '70 (1982) kunnen de poëtische ontwikkelingen van de jaren '70 retrospectief immers als een overgangsfase gezien worden van modernisme - een breuk waarvoor overigens ook het maniërisme van de Pink Poets en het experiment rond Impuls symptomatisch blijken te zijn geweest, terwijl naast deze ‘nieuwe’ stromingen de traditionele poëzie als onderstroming aanwezig bleef. In dit klimaat van veranderingen kreeg de traditie trouwens juist vrij veel aandacht, getuige bijv. de reeks ‘De gulden veder’, verzamelbundels uitgegeven door Orion, en de reeks ‘De Golfbreker’ bij Lannoo, terwijl de eerder in de schaduw gebleven Christine D'haen nu plots als ‘modern’ werd gewaardeerd.

Ook het jaar 1980 krijgt in het overzicht van Brems en De Geest een scharnierfunctie. Niet alleen geldt dat jaar in de Vlaamse literatuurgeschiedenis ‘min of meer als een dieptepunt’. Ook zal blijken dat zich in de literatuur van de jaren '80 nieuwe tendensen aftekenen, d.w.z. nà de impasse die tot de rel rond de zgn. ‘stille generatie’ aanleiding heeft gegeven. Ook in deze kwestie was Lionel Deflo met een Kreatief-dossier de literaire geschiedschrijving behulpzaam.

Rond 1980 zijn Vlaanderen en Nederland - in poeticis maar ook op andere domeinen van het literaire bedrijf - ieder hun eigen weg gegaan (wellicht mede doordat de literatuur in Vlaanderen middelmatig was en weinig perspectieven leek te bieden), maar in het nieuwe decennium profileerden zich nieuwe dichters en nieuwe tendensen. Tekenend is dat de doorbraak van een aantal dichters ‘veelal gepaard (ging) met het ‘vertrek’ naar een grote Nederlandse uitgeverij’ (p. 79), dat er weer openlijk gedebatteerd werd omtrent poëticale kwesties (met als protagonisten H. Brems, L. Deflo en H. Speliers), dat nieuwe tijdschriften ontstonden (het NVT verdwijnt, NWT, Diogenes en De brakke hond ver-schijnen) terwijl de oude ‘aan een verjongingskuur’ toe waren (De Vlaamse Gids, DW & B, Yang e.a.) en dat jongerentijdschriften, vanouds kweekvijvers of laboratoria voor nieuw talent, welig tierden. De

[p. 136]

nieuwe Tachtigers waren, met een gelijknamige bloemlezing (een dubbelnummer van het tijdschrift Initiatief 1986), aangekomen.

De nieuwe jongeren werden in de kritiek verwelkomd als postmodernisten, ofschoon die benaming beter past bij meer representatieve dichters als Dirk van Bastelaere en Erik Spinoy, die even later samen met Bernard Dewulf en Charles Ducal met de gezamenlijke bundel Twist met ons (1987) op de voorgrond kwamen. De bundel werd voorafgegaan door een provocerend-polemiserende inleiding van Benno Barnard. In deze ontwikkeling hebben ook Stefan Hertmans en het verjongde Yang, evenals Peter Verhelst een rol gespeeld. Naast, maar ook diametraal tegenover deze sterk tekstgerichte postmodernisten (die door velen te elitair en hermetisch worden geacht) - kwamen de nieuwe podiumdichters te staan: de performance-poëzie heeft in het prototype van deze kunstvorm, Tom Lanoye, een schitterend vertegenwoordiger gevonden.

Het verhaal van Brems en De Geest wordt afgerond in 1990, met een kort synthetiserend beeld van de op dat moment toonaangevende poëtica's en dichters: oudere, gevestigde waarden (H. van Herreweghen, Christine D'haen, H. Claus) hebben zich verder ontwikkeld, jonge generaties zijn op de voorgrond gekomen. Het geheel vormt een boeiend en ongemeen rijk geschakeerd panorama, met aandacht tegelijk voor grote lijnen en voor nuances. Dit overzicht van de poëzie in Vlaanderen 1965-1990 alleen al maakt dit boek tot een niet meer weg te denken stapsteen in de geschiedschrijving van de poëzie, alsook van het tijdschriftenleven in Vlaanderen, dat terecht heel veel aandacht krijgt. Daarenboven is er nog de uitgebreide bloemlezing, begeleid door uittreksels uit de kritiek die een goed idee geven van de soms controversiële reacties. Aanvullend werd ten slotte nog, net als voor de voorafgaande delen Poëzie in Vlaanderen, een reeks getuigenissen verzameld van (15) auteurs die een rol hebben gespeeld op de literaire scène. Hun verhalen vormen in dit drieluik een mooi pendant van het objectief-registrerend overzicht van Brems en De Geest: de protagonisten komen zelf, in al hun diversiteit en in verschillende toonaarden, aan het woord. Een in alle opzichten aan te bevelen boek. Ik aarzel ook niet de drie delen Poëzie in Vlaanderen samen een standaardwerk te noemen.

‘Opener dan dicht is toe’ Poëzie in Vlaanderen 1965-1990.

Samengesteld door Hugo Brems en Dirk de Geest. Leuven/Amersfoort, Acco, 1991; 267 blz.