Yang. Jaargang 27

[p. 5]

[YANG 150 & 151 - april-september 1991]

Stéle

‘Elk huis een graf, jazeker, maar wel, lieveling, gemeubileerd met fragmenten van een regenboog’
Hugo Claus, ‘Stéle’

Volgens Philippe Ariès in Met het oog op de dood was de mens van de oudheid tot de middeleeuwen vertrouwd met de dood. Hij gaf zich aan haar over als Lotsbestemming. Vanaf de twaalfde eeuw werd hij zich dan steeds meer bewust van zijn eigen dood. Maar in de moderne tijd, vanaf de achttiende eeuw, werd de dood vreemder. De aandacht ging meer en meer naar het sterven van de ander, ‘la mort de toi’: ‘Het verlies van de ander en de herinnering aan de gestorvene inspireerden in de negentiende en twintigste eeuw de nieuwe cultus van graven en kerkhoven en de romantische retorische visie op de dood.’

In die visie werd de dood ‘evenals de geslachtsdaad’ gezien als ‘het overschrijden van een grens’, als een breuk met het leven. Daardoor kreeg men bewondering voor de schoonheid van de dood, kon men bewogen geraken door haar voorstelling zelf. Aan de grond van die emotionele toenadering tot de dood lag een nieuw gevoel, namelijk ‘dat de scheiding iets onaanvaardbaars was’. Daarom hield men zich in de rouw niet langer aan de grens: ‘de rouw uitte zich met een ongebruikelijk gebrek aan terughoudendheid’. Behalve aan deze romantische verering én vrees lag ‘la mort de toi’ ook ten grondslag aan de moderne cultus van graven en begraafplaatsen: ‘Graven begonnen nu dan ook het karakter aan te nemen van een teken van de aanwezigheid der gestorvenen na de dood’. Zij werden bijvoorbeeld een plaats voor heldenverering en patriottisme. Terwijl men in de Verenigde Staten en het Noordwesten van Europa de oorspronkelijke eenvoud van de graven bewaarde, bouwde men in de rest van Europa voor zijn doden monumenten ‘die steeds ingewikkelder en figuratiever werden’ (zie de foto's van Michael Ruetz in dit nummer).

De dodenverering uitte zich ook in de literatuur. In geen enkele periode zijn er meer kerkhofgedichten, tombeaux en elegieën geschreven dan in de late achttiende en in de negentiende eeuw. Het is des te merkwaardiger dat er nauwelijks een boek bestaat dat die funeraire belangstelling grondig bestudeert. Wel bijzonder is het boek ‘Érotique du cimetière’ dat André Chabot publiceerde over de verbinding van dood en erotiek. Readers als The Oxford book of Death en Vom Tod (Insel Verlag) leveren leuk studiemateriaal. Voor de rest moeten wij het stellen met een resem geschiedkundige en antropologische werken. Teveel om op te noemen.

In dit Yang-nummer hebben wij een aantal romantische en decadente gedichten in vertaling opgenomen. Zij getuigen van de literaire kerkhofcultuur van de negentiende eeuw, te vergelijken met de schilderijen van bijvoorbeeld C.D. Friedrich of met Ravels ‘Tombeau de Couperin’. Op de decadente

[p. 6]

gedichten onder de titel ‘Epigrammen’ volgt een reeks ‘Tombeaux’, waarin het lange klassiek-romantische gedicht Sepolcri van Ugo Foscolo in vertaling is opgenomen.

Dit themanummer kan uiteraard niet meer dan een staalkaart zijn. Nochtans vormt deze aflevering ook een graadmeter voor de recente belangstelling voor kerkhoven, die voor het eerst sinds de tweede wereldoorlog weer toeneemt. Het lijkt wel alsof er een einde komt aan de verdringing van de dood, die Ariès kenmerkend vindt voor een groot deel van de twintigste eeuw. Er worden weer volop kerkhofgedichten geschreven: de ‘Kerkhofbloesems’ van Erik Spinoy, de bundel Tomben van Jan Kuijper, de tombegedichten van Willem Jan Otten en Wiel Kusters, een epitaphium van Christine D'haen, het gedicht ‘Kerkhof’ uit de pas verschenen debuutbundel van Peter Ghyssaert, en waarschijnlijk zie ik er een aantal over het hoofd. Bezoeken aan kerkhoven worden beschreven door K. Schippers (Museo Sentimental) en Peter Burger (Tirade, 1989/5). In dit Yang-nummer meer daarvan in de reeks ‘Cenotafen’.

Het nieuwe decadente of elegische besef, dat wellicht met de postmoderne afbraak van de vooruitgangsidee te maken heeft, blijft niet beperkt tot boeken. Jan Vercruysse noemde een serie sculpturen ‘Tombeaux’. In Italië bouwen gerenommeerde architecten neo-klassieke of postmoderne cimiteri. In onze gewesten daarentegen werden in de jaren zestig en zeventig veel begraafplaatsen rond kerken geasfalteerd om nietszeggende nieuwe kerkhoven buiten de dorpskern op te trekken. Desondanks kan de vereniging ‘Epitaaf’ in België nog steeds geleide wandelingen organiseren naar begraafplaatsen als het Schoonselhof in Antwerpen, Campo Santo in St-Amandsberg bij Gent of het kerkhof van Laken. Louter illustratieve foto's van die kerkhoven zijn opgenoemen bij het artikel van Guido Martens, dat als een soort uitleiding de historische ontwikkeling van de kerkhoven documenteert.

Niet te tellen zijn overigens de amateur- en beroepsfotografen die foto's van graven maken. Bijzonder echter is de reeks van Carl Uytterhaegen die wij als portfolio opnemen. ‘Eeuwigdurend aandenken’ portretteert de dood in verschillende culturen. De foto's tonen graven die in landschapen of in een verstedelijkte omgeving liggen, terwijl de de natuur of de cultuur ze aantast.

Veel kerkhoftoerisme of -fotografie is onverbrekelijk verbonden met het sentiment voor de stad. Ariès schrijft: ‘De stad van de doden is de tegenhanger van het land der levenden, of beter gezegd, het spiegelbeeld, het beeld in een tijdloze spiegel. Want de doden zijn door het moment van de verandering heengegaan en hun monumenten zijn de zichtbare tekenen van het tijdloze karakter van hun stad.’ De necropolis, de lijkenstad, heeft van sommige steden voor eeuwig bezit genomen, zodat wij ze soms associëren met de kerkhoven die wij er bezocht hebben. Niet toevallig dus zijn in dit nummer een reeks teksten (‘Necropolen’) opgenomen die de stad als achtergrond hebben.

Onder de noemer ‘Grafschendingen’ brengen wij verder een aantal willekeurige beschouwingen over funeraire gedichten. Met ‘Tumuli’ glijden wij van de doodsthematiek af. ‘Verstrooide asse’ ten slotte bevat teksten die strikt genomen weinig of niets met het thema te maken hebben.

Hans Vandevoorde

(samensteller)