Yang. Jaargang 27

[p. 7]

Bewogen herinneringen
Koen Peeters

(Wat voorafging en wat nog geschreven dient te worden: Belmans, een onrustige jongeman komt terecht in de hoofdstad en ontmoet er zijn vriend Pierre. Belmans heeft één hobby: Kongo. Een interesse die zich uit in wat doorzichtige cafépraat en die dus niet gehinderd wordt door kennis van feiten of data. Het zal hem nog duur te staan komen.

Dit verhaal is leesbaar voor iedereeen, doch mag men enige voorkennis vragen over Kongo's postkoloniale geschiedenis? Niet? Dan zeg ik dat Lumumba de zwarte politicus was die in juni '60 brutaal de camera's van de wereld in blikte, de hoogmoed van een jonge koning trotseerde Ja zelfs de taal van Max Havelaar sprak, en uiteindelijk werd weggevoerd als een last stuk vee.

Elisabethville, 17 januari 1961, dood van Patrice Emery Lumumba. Zijn lichaam werd nooit teruggevonden. Des te sneller men klimt, des te dieper men valt. Dat heet ‘inakale’.

Brussel, Porte de Namur, Matongo-wijk. Het is 30 juni 1989. Een warme dag en op de kop af 20 jaar na het overlijden van Tshombe. Kent u hem, zegt deze naam u iets?

Tshombe was president van Katanga en premier van Kongo. Zijn naam circuleerde in die eerste dagen van Dipenda, samen met die van Kasa-Vubu, Mobutu en Lumumba. De laatste kent u reeds. Mobutu won en Tshombe zocht tweemaal zijn onderkomen in Spanje, als een gewoon toerist. Niet dat het zo belangrijk is, maar wil u voortaan zeggen dat u hen kent?)

Ordinair toerisme, dat is het. Dat was de reden waarom ik het kerkgebouw aan het Marsveldplein was binnengegaan. De kerk zat vol met zwarten en slechts enkele blanken: oudere mannen met scherpe bleke neuzen, gladgekamd haar en insignes op de revers.

Ongetwijfeld oud-kolonialen.

‘Mon père est alors parti en exil, pour la première fois.’ Een jonge zwarte vooraan vertelde over zijn vader, Moïse Kapend Tshombe. Hoe hij stierf, ver van het Lunda-land met de mango-bomen, hoge mikamba's en de rode aarden hutten.

Een corpulente zwarte liep rond met een videocamera. Hij tikte knopjes in, programmeerde ongetwijfeld een datum en een tekst in het beeld, ‘Commémoration Tshombe’. Hij filmde langzaam alle aanwezigen, rij voor rij. Als iedereen rechtstond om te zingen, kwam hij naast me staan. Zijn vingers ritselden door het psalmenboekje.

De dominee gebruikte het bekende jargon, ‘Salut’, ‘Bonheur’, ‘Dieu’. Het zwarte publiek luisterde verstrooid. Men wisselde blikken en tekens uit. Enkelen weenden.

Dat wij hier zijn met een bedoeling. Dat onrechtvaardigheid nooit zal winnen. Dat het allemaal beschreven staat in het boek der boeken. ‘Dieu prend son temps pour régler toute chose’. Wat denkt u daarvan? Zou dat?

Voor de communie schoof men in geduldige rijen aan.

‘Neem dit. Dit is mijn lichaam dat ik voor u gebroken heb.’

Ik durfde niet opstaan, ik zou meteen opvallen door mijn ongelovigheid.

[p. 8]

Tussen de zwarten herkende ik plots mijn vriend Pierre. Vermomd, of was het gewoon lang geleden dat ik hem had gezien? Hij had een nieuwe bril, hij was gebruind - of was dat de schaarse verlichting in de kerk? - en droeg nu een puntig ringbaardje zoals een bekende zwarte. Lumumba, die bedoel ik.

‘Pierre, ik ben hier,’ lipte ik, wijzend op de lege stoel naast mij. Pierre knikte en kwam naast me zitten.

‘Wat doe jij hier?’ vroeg ik. ‘Speel jij ook toerist?’

Hij antwoordde niet. Zijn baardje was echt.

Zwarte meisjes deelden papier rond waarop een lied in handschrift was gestencild. ‘Quel ami fidèle et tendre, nous avons en Jésus-Christ.’ Dat waren de eerste regels van het refrein, en tegelijk de titel van het lied. De kerkgangers zongen overtuigd mee. Die Vriend met Hoofdletter. Vertel hem van je vrees, open hem je hele hart. En als de vijand ons verdrukt, dan is hij ‘celui qui tient l'épée qui décide des combats.’ Dit laatste klonk droevig én strijdlustig.

Op de andere zijde van de liedtekst stond de volledige uitleg. Dit was een herdenkingsmis voor Tshombe, president van het afgescheurde Katanga, premier van Kongo en afgezet in '65 door Mobutu. Vervolgens verbannen, gedwongen verblijf te Algiers, hartaanval, gestorven op 30 juni '69. Overgebracht en begraven alhier.

Bij het verlaten van de kerk bleek iedereen iedereen te kennen. Er werden handen geschud op het trottoir. Zwarte mannen in juist gesneden pakken, hun vrouwen in kleurige panen, enkele grijzende blanken, Pierre en ik. Sommigen veegden tranen weg met de rug van hun hand.

‘L'autobus va arriver,’ riep een zwarte. ‘Encore un instant s.v.p. On va visiter le cimetière.’

‘Wat ga jij doen?’ vroeg ik aan Pierre.

‘Ik weet het niet,’ antwoordde hij nerveus. ‘Wat dacht jij te doen?’

‘Ik wil wel mee gaan kijken. Het kan interessant zijn.’

‘Dan ga ik ook, Belmans. Ik ben hier niet bekend.’

De bus kwam toe. Ik ging naast een zwarte vrouw zitten en werd meteen de vastheid van haar lichaam gewaar. In de bochten en de oneffenheden van de weg voelde ik haar lijf.

Voor me zat Pierre, zenuwachtig plukkend aan zijn baardje. Ik voelde het hem zeggen, zoals hij altijd zegt: ‘Alleen maar kijken, Belmans, maar raak die vrouw niet aan. Als niemand je ziet, stoor je niemand.’

De bus vorderde traag, tot we in de tunnels van de hoofdstad raakten. Daar versnelden we en gleden mee met de stroom van chroom en blik. We daalden en stegen als een zwemmer in vlinderslag. Vanuit het niets zag ik plots de monumentale zachtgele bogen van de Cinquantenaire.

Naast mij dommelde de zwarte vrouw in. Ze legde haar hoofd op mijn schouder. Pierre keek me verwijtend aan maar ik durfde niet bewegen.

Iedereen in de bus sliep. Langsheen de weg stonden reclameborden met vette Helvetica-letters. Overal ‘La Belgique est fidéle’. Foto's van helden, politici en gelukkige zwarten. Daarvoor poseerden brakende mannen, verminkten, kinderen bestemd voor eeuwigdurend ongeluk. Droomde ik dit?

Dan volgden standbeelden van koningen. Leopold II op een paard. Albert I die okapi's in ontvangst nam, Leopold III op insectenjacht en Boudewijn met zonnebril in een Amerikaanse slee. En onbeweeglijke vlaggen van Europa en Afrika, kartonnen letters die ik spelde. I-n-d-é-p-e-n-d-a-n-c-e D-i-p-e-n-d-a.

We reden voorbij duizend zwarten, met de handen in de achterzakken of in de lenden geplaatst. Zij spelden de teksten op de borden. ‘Vers un pays démocratique’, ‘Vers un Congo indépendant’ en nog andere beloften. Tot ik wakker schrok. De bus hield bruusk halt voor een rood licht. Of was het Pierre die me dooreen had geschud?

‘Kon jij dan echt geen uur wakker blijven?’ vroeg Pierre.

Ik herkende zijn stem niet. Slaapdronken zag ik hoe hij zich optrok aan het bagagerek. Hij leek wel te bidden. Kreunend boog hij zich voorover en duwde

[p. 9]

een klein voorwerp in mijn jaszak. Hij bedacht zich onmiddellijk en nam het terug. Ik bewoog niet. Ik lag bij de zwarte dame met het luxueuze lijf. Mijn zwarte slaapster had zich overgegeven aan de vormen van de zetel en de wellust van een medepassagier.

(Nu start het hoofdstuk ‘Gevangenneming en kruisiging’. Ga met mij naar het kerkhof van Wezembeek, nabij Brussel. Op het rode grint stonden twee donkere Mercedessen. Er waren rijzige zwarte mannen in het Zaïrese abako-kostuum. Vrouwen in wax-kleren hielden een zakdoek aan hun wangen. Het was heet, er was geen wind. Kijk, traag kwam ginds een goedgevulde autobus aanrijden waarin Pierre en Belmans.)

Wij stapten uit.

‘Kom, volg me,’ zei Pierre en trok me mee naar een klein gebouwtje aan de ingang van het kerkhof.

Achter de balie zat een man, in alle rust bezig met de administratie van de doden.

‘Pardon, kan u me zeggen waar die zwarte politicus ligt?’ vroeg Pierre.

‘U bent de derde vandaag,’ en hij stond recht. Op een briefje noteerde hij de plaats van het graf. ‘Tshombe, 1.136. Perk 1 bevindt zich rechts als u binnengaat, en dan in het midden. U kan er niet naast kijken.’

‘Volg me,’ zei Pierre opnieuw.

De begraafplaats had brede lanen in macadam. Veel ligusterstruiken, buxus en laurierkers. Er was veel licht en zon, de doden lagen ruim.

We liepen over de brede kerkhoflaan. Ik dacht dat Pierre de verkeerde richting uitging maar ik reageerde niet.

‘Zou jij me verlaten,’ vroeg Pierre.

‘Waarom zou ik?’

‘Je verstaat het niet,’ zei Pierre. ‘Zou jij mij verraden?’

‘Verraden?’

We gingen te snel om een deftig gesprek te voeren.

‘Pierre, waarom vraag jij dit?’

‘Ik denk dat je me vandaag nog drie keer gaat verraden.’

Dacht Pierre dat hij iemand anders was?

We sloegen rechts af en gingen nu, ik voelde dat direct, plots wel de goede richting uit.

‘Steek dit in je zak,’ zei Pierre en ik nam het object aan. Het was een steen, geladen met de warmte van zijn hand.

‘Waarom maakten we zulke omweg, Pierre?’

‘Pierre? Ik heet niet Pierre, ik ben Patrice.’

Twintig meter voor ons lag een witte vlek op het grint. Het leek een zakdoek, kinderformaat. Het was een grote witte lelie. Ik raapte de bloem nieuwsgierig op en toonde haar aan Pierre, of aan Patrice, die ze zonder commentaar in zijn jaszak liet glijden.

‘Die steen is wat ons bindt, Belmans. Je kan me roepen wanneer je maar wil.’

Plots was Pierre verdwenen. Ik had niet de kans om hem achterna te lopen. Ginds stonden de zwarten al verzameld rond het graf. Het gewicht van de steen woog in mijn zak. De steen groeide en werd zwaarder in mijn vingers. Ik voelde hem een grote steenklomp worden, met koude gepolijste randen en een brokkelige warme binnenzijde.

‘De zerk is beschadigd,’ riepen de zwarten. En vervolgens ‘Het graf is geschonden’ en nog, ‘Onze eer gekrenkt’.

Ik zag een marmeren zerk, in niets verschillend van andere grafstenen. Of toch, het iets grotere formaat, het betekenisvolle zwarte marmer, de naam van de staatsman in goud en een bloemstruik van een Brusselse familie. Op het kaartje stond ‘Souvenirs emus’. Toen las ik de naam, Moïse Kapend Tshombe. Tshombe met de gleufhoed, de zijden sjaal en lange donkere overjas. Stralend als een zwarte Fred Astaire met zijn vrienden van de Conakat. Tshombe die met zijn Secessionisten niet meer of niet minder verantwoordelijk was voor de moord op Patrice Lumumba.

[p. 10]

De zerk was beschadigd. Een hoek was erafgeslagen. Moet ik nog zeggen dat hier het stuk ontbrak dat ik bezat, de steen van Pierre.

‘Jij hebt het graf geschonden. Jij bent de lumumbist,’ zei een zwarte en wees beschuldigend in mijn richting.

‘Vuile communist,’ riep een ander.

‘Dit is een verschrikkelijk misverstand,’ zei ik.

‘Hij ging naast je zitten in de kerk,’ zei een zwarte vrouw. Het was de schone slaapster. ‘Jij knikte naar hem.’

‘Ik ken de mens niet.’

‘Jij bent een leugenaar. Je zat vlak bij hem op de bus.’ ‘Ik ken de mens niet,’ zei ik opnieuw. Een tram passeerde luid schellend. Had ik een wapen gehad, ik had me verweerd. Ik zou zwaaien met een mes. Een zwart oor eraf, waarom niet? Plots stond Patrice naast mij en haalde de steen onmerkbaar uit mijn zak. Voorzichtig liet hij die langs zijn been op de grond vallen en werd op datzelfde moment herkend.

Patrice zei niets toen alle zwarte handen op hem overgingen en hem vastgrepen, de naden van zijn kleren losrukten, de stof luid deden scheuren.

Ik zei voor de derde keer ‘Ik ken de mens niet’. Nutteloos want op dat ene moment riep Patrice eveneens. ‘Ik ken de mens niet,’ Hij riep hetzelfde als ik.

‘Welke mens?’ riep nu de zwarte vrouw.

‘Die jullie zoeken. Wiens graf is het?’

‘Moïse,’ riepen de zwarte stemmen samen.

‘Ik ken Moïse niet.’

‘Jij bent Lumumba’, zei een vrouwestem.’

‘Lumumba is dood,’ riep Patrice angstig. ‘Sinds ‘61.’

‘Dan ben je een lumumbist,’ was het antwoord van de groep.

Het had goed gekund dat zij mij mishandeld hadden. Toen de lelie uit Patrices jas viel, werd die onmiddellijk herkend. Het was een bloem uit het boeket op Tshombes graf. Souvenirs émus.

Ik had zijn blauwe plekken kunnen ontvangen, zijn lelijk opgezwollen lippen, de dikke ogen, het opgedroogde bloed en de afdruk van een strop rondom zijn hals. En zal ik nu kies zwijgen, of juist verder spreken over borst, hals, schouders en rug?

Ik verliet het tumult. Ik wiste met speeksel stof en zand van mijn handen, veegde die af aan mijn broek, en stapte terug naar het centrum van de stad.

Een lange wandeling was het terwijl de avond koud neerviel. Uit de stad zwollen geluiden op. Wind verplaatste zich van hoge- naar lagedrukgebieden, de regen viel en versmolt met het verkeerslawaai. Aangeblazen tonen als uit hoge bergen en kitscherige films. Ik beeldde me in dat Pierre, of Patrice, nog bij me was. We converseerden en nu moest ik antwoorden in zijn plaats geven.

‘Zijn de namen van revolutionairen belangrijk, Patrice?’

‘Alleen als zij de revolutie winnen.’

‘Denk je, kan je tegelijk sterven en winnen?’

‘Ik versta je niet, Belmans.’

‘Ik bedoel maar, wanneer spreekt de geschiedenis zich uit over wie de winnaar is en wie de overwonnene?’

‘Elke dag doet zij voorlopige uitspraken.’

Ik kwam natuurlijk niets te weten. Een dialoog met jezelf bestaat niet. Waarom wilde Pierre per se Patrice spelen? Kon hij niet blijven wie hij was? En vooral, waar was hij nu?

Hij had zelf toegegeven dat ik hem moest verlaten. Was hij, de knappe Patrice Lumumba, niet jong gestorven, dan had hij zo'n vreemde dikke buik gekregen. Een vreemd gezwel bovenop zijn slanke lichaam. Dan stond hij 's morgens op, opende de luiken en ging de stad in na ontbijt met vrouw en kinderen.

Imakale is Swahili voor ‘het zit vast, je kan niet vluchten’. Je vlucht in een boom voor een leeuw. In de boom zit een slang en als je eruit springt, zie je net onder je een krokodil. Vluchten kon niet, Patrice moest dood. Ik deed wat ik kon.

[p. 11]

Daar was hij weer. In een winkel van elektrische apparaten zag ik een wand van tv-toestellen. Onder het voorwendsel van een avondjoumaal keken me plots dertig Lumumba's aan, zestig verschrikte ogen, dertig vrachtwagens en dertig keer werd Lumumba buitenbeelds vermoord. Iedereen liep door, geenszins onder de indruk. Stel je dit eens voor: Afrikaanse bergen en vlaktes, onmetelijkheid, stel je meren voor en bruisende stromen. Als dan alles stil is, vloeit een gerucht automatisch door het vacuüm. Met brede vleugels vliegt het nieuws over de vlakte. Het werpt schaduwen over wie het wil horen. ‘Belmans komt terug. Patrice is Pierre geworden. Patrice is dood.’

Ik kwam in die welbepaalde buurt van Brussel. Ik werd verwelkomd door die gracieuze zwarte vrouwen die, het is bekend, amper een halve eeuw geleden, met het bovenlichaam naakt liepen. Hun gevlochten kroeshaar wees toen alle kanten uit. Er zat een warm laagje zand op hun wangen, borsten, buik en dijen. Was ik toen ginder geweest, dan was ik een van die mannen die ritueel dansten met witte tragische gezichten. Een hoge pluim op het hoofd en rimpels van verf boven de ogen. Plots sta ik dan op drie meter hoge stelten en begin te lopen, klapperend met denkbeeldige vleugels van vijftien meter spanwijdte. En vlieg dan op, hoger, zoek een evenwicht en vlieg voor altijd weg.

Zwarte dames, geef toe. Wat met Patrice gebeurd is, was onvermijdelijk. Een leeuw verscheurt een gnoe, gieren pikken een zieke zebra de ogen uit enzovoort. Zo vreemd is dat niet. Contact is altijd wreed. We consumeren, nemen elkaar en gaan in de vertering over in elkaars wezens. Wij zijn allen kannibalen.

Niets is kouder dan een stad bij nacht. Geen vogel- of insectegeluiden. Enkel mechanisch gebrom, gezoem, gekletter van trams, een licht dat aan- en uitknippert. Ik kwam in de Waterstraat, Rue d'Eau, een hele straat met kasten waarachter zwarte vrouwen. Feestelijk licht, groen en roze, hel lichtende staven. Vingers die mij aanwezen: Jij daar, knappe jongen, kom hier. In aquaria zaten zeemeerminnen zonder staart, overtuigend schaars gekleed, Mami Wata's die mij alles en niets beloofden. Rijkdom, eeuwige potentie en lange fijngevormde vingers die mij bespeelden als een piano. Of het omgekeerde: een gescheurde portefeuille, het beschamende beeld van mezelf in de spiegel en andere ongelukkige, efemere zaken.

Een vrouw riep me. Ik draaide me om, zag eerst niemand, en dan toch, in een etalagespiegeling waarachter ik een vrouw opmerkte. Ze opende zelf de deur en liet me binnen in een duistere ruimte met sofa's, een zwarte toog, een prijslijst.

Ze noemde een bedrag dat niet onredelijk was. Voor ik het wist vond ik haar terug in een andere kamer. Waar zij zich en ik mij uitkleedde, zij zich over mij ontfermde, en me dan over haar trok. Ze gaf me twintig minuten. ‘Hoe noem je dit?’ vroeg ik en wees intussen naar haar borst.

Ze noemde een woord dat ik kende.

‘Ik bedoel, hoe zeg je dat in je eigen taal. Wat is je taal?’

Ze zei dat ze vele talen sprak. Dat ze alle talen sprak, en lachte.

‘Wat is je zwarte taal? Spreek je Swahili?’

Dat sprak ze. Ze vroeg hoe ik heette.

‘Patrice,’ loog ik en ondervroeg haar verder over de delen van onze lichamen.

Ik wees dit aan.

‘Kibanzi, Patrice.’

Ik wees dat aan.

‘Kikapo, Patrice.’

Ik wees dat aan.

‘Maji matamu, Patrice.’

En terwijl ik zo met woorden een spiraal beschreeft naar ons enig punt van contact, verrees daar in een donkere hoek een duivel, een groot zwart monster. Bekleed met zebra- en ezelsvellen, gehoornd, met spleetogen en een mechanisch bewegende mond. Het was Patrice die een masker droeg. In het rond vielen amuletten, kralen, druppels bloed, zweet of tranen. Ik

[p. 12]

hoorde bezweringsformules en verloor mezelf - zoals dat gaat op zijn best - in ontzaglijke zoetheid, een zee van luchtbellen en duizend opvliegende vogels.

Ik verzamelde mijn kleren en trok die aan.

‘Weet je wie die vrouw is?’ vroeg Patrice.

‘Nee, dat weet ik niet,’ zei ik vermoeid.

‘De grootste hoer die ooit in Babylon werd gevonden,’

Dat had ik ook gedacht toen ik in haar koude gezicht had geblikt. Toen ik mijzelf bijeenraapte, kleedde zij zich aan en maakte zich op voor de spiegel. Zij had Patrice niet eens opgemerkt. Terecht, want Patrice Emery Lumumba was net opnieuw vermoord.

(Wat kon onze vriend Belmans anders doen dan vertrekken? Alles bijeenscharrelen, zeker niets bezwarends achterlaten en zo snel mogelijk afscheid nemen van deze vrouw. Terug naar huis gaan om een punt te zetten achter deze ongelukkige episode die beter had geheten ‘Over het kerkhof dat kolonialisme heef.)