Yang. Jaargang 24

[p. 80]

Gesprekken over okapi's en filatelie
Lut Missinne

De twee converserende heren uit Koen Peeters' debuutroman zijn hoffelijke, onopvallende en solide burgers: enerzijds Robert Marchand, residerend in een stille buurt van Brussel en gelukkig getrouwd met Betty, anderzijds zijn vriend K, een vermoedelijk wat oudere man, die zou kunnen herinneren aan Jozef K., ware het niet dat de lezer bij het begin reeds gewaarschuwd wordt voor al te lichtvaardige literaire associaties. Vreemder dan de personages op zich zijn echter hun gesprekken waarvan de reconstructie de hoofdbrok van dit boek uitmaakt. R.M. en K. praten over de Zaïrese etnografie, de nomenclatuur van Linnaeus, de ontdekkingen van Stanley, over dermoplastiek en de Zoo van Hagenbeck in Stellingen, over de wet van Häckel en het termalisme, en ook wel over de ‘werkelijkheid zelve’. Het ligt voor de hand dat dit geen losse, alledaagse babbel oplevert, maar ernstig-wetenschappelijke en serene conversaties, ‘zoals “conversations” in het Frans, ... gesprekken waarin informatie en meningen worden uitgewisseld op een aimabele, voorkomende wijze.’ (p. 18) Doordat de hele constructie van gesprekken, brieven en notities bij bezoeken bovendien nog eens in een kaderverhaal wordt geplaatst, met een autobiografisch geïnspireerde ik-verteller die zich voorstelt als ‘de auteur van dit boek’, is dit meteen ook literatuur over het schrijven, inclusief over de complexe verhoudingen en spanningen tussen fictie en realiteit. Peeters heeft het zich niet gemakkelijk gemaakt en je kan zijn ambities ook allesbehalve bescheiden noemen. Toch is hij er m.i. in geslaagd op een weldoordachte manier zijn uitgangspunten tot een zonderling en boeiend geschrift te verwerken, zij het dat er hier en daar stilistisch wel wat mankeert.

Wanneer de ik-verteller bij Robert de stapels notities en verslagen ontvangt van diens gesprekken met K., dan stelt zich al onmiddellijk het probleem van de literaire ordening. ‘Robert sprong van de hak op de tak, keerde terug naar het reeds gezegde en plakte er nog eens twee adjectieven aan. Hij weidde uit, verloor de draad, keerde terug om voorbeelden te geven en citeerde de ganse tijd uit teksten die hij snel uit de stapel griste.’ (p. 13) Deels uit bezorgdheid om de lezer wil de auteur uit dit weerbarstig materiaal een exacte reconstructie van het gezegde puren. Hij gaat op zoek naar ‘het moederverhaal’, in de juiste volgorde, ‘leesbaar en doorzichtig’. Dit klassieke gegeven van de worsteling met het materiaal wordt eigenlijk pas interessant wanneer het zijn pendant krijgt in de geregistreerde gesprekken en op die manier in een ruimer verband wordt gezet: je zou de aperte oppositie tussen voorstelling en feit, tussen fictie en werkelijkheid, illusie en realiteit het grondthema van dit boek kunnen noemen. Een van de aantrekkelijke kanten ervan is niet zozeer de originaliteit van deze ideeën, maar de oplettende manier waarop Peeters het probleem van de subjectiviteit kunstig in verschillende niveaus heeft ingeschoven en daarmee de illusie van ons weten, praten en schrijven blootlegt.

Het tweede hoofdstuk, ‘O Okapia/O Okapi’, waarin K. en Robert een bezoek brengen aan de Antwerpse Zoo, is in dit verband een schitterende vondst. Hoewel K. de hogergeplaatste is (hij wordt door Robert consequent gevousvoyeerd), is het Robert die als gids optreedt en zijn partner en de lezer met zijn verbluffende encyclopedische kennis overdondert. De gekunstelde en wat stoffige toon van zijn betoog vol natuurhistorische en biologische wijsheden ondermijnt voor de lezer echter de ernst ervan. Belangrijker nog is de relativering in het commentaar van Robert zelf. Hij zet daarmee bovendien een domper op het enthousiasme van K.,

[p. 81]

die meent in de Zoo de natuur te kunnen observeren ‘zoals ze is’ en drukt hem met zijn neus op de illusie: ‘Nee, dit is slechts een kijkspel, een circus dat zijn zigeunerbestaan heeft opgegeven... Dit is een plaatjesboek met dieren die even stilhouden als u door de tralies kijkt.’ (p. 24) Bij deze visie past Roberts aandoenlijke liefde voor een dier dat zich aan elke biologische classificatie weet te onttrekken, een slordigheidje van de natuur, de okapi met name: ‘Dit dier was noch een ezel, noch een zebra, noch een paard en evenmin een antilope. Want wat bleek? De okapi had de grootte van een paard, de gespleten hoeven van de antilope, de grote oren van de ezel en de poten en billen van een zebra. Men kende al deze elementen afzonderlijk, maar de combinatie ervan was nog niet gezien.’ (28) Enerzijds duikt in de gesprekken voordurend de gefascineerdheid op voor wetenschappelijke systemen die met klassieke categoriseringen een bevattelijk overzicht van de werkelijkheid willen geven van Aristoteles tot Linnaeus. Anderzijds wordt, voornamelijk bij Robert, deze kenwijze voortdurend geproblematiseerd en hij probeert dit inzicht op K. over te dragen. Met zijn toenemende belangstelling voor de twijfelgevallen, voor de gaten in het schema, vindt hij dan ook maar weinig aan K's postzegelverzameling, een ander metaforisch Leitmotif voor een classificerende visie. Het universum van de filatelisten is begrensd en bekend, ‘de catalogi gidsen de verzamelaar veilig door het herbergzame postzegelland. Het is een land zonder nog-niet-ontdekte specimina’, ‘een spel zonder risico's’ vindt Robert. Alleen voor de zegels van Malaku Selata, een onbestaande Republiek in de Zuidelijke Molukken, zou hij misschien nog belangstelling kunnen opbrengen.

Peeters wordt bij het plezier van dit verbanden leggen soms verleid door een overdadige explicitering van zijn thematiek en onderschat daarbij de kracht van het beeld op zich. De prachtige combinatie van de twee belangrijkste motieven in een postzegel met okapi's die op de kaft afgebeeld staat, bewijst nochtans het tegendeel.

Naast de Zoo bezoeken Robert en K. ook nog het Koloniaal Museum van Tervuren, en het atomium, dat ze zich in niet verloederde toestand voor de geest proberen te halen. Het zijn decors die niet alleen thematisch uitstekend functioneren, maar die tevens op een subtiele manier de sfeer van de jaren '50 oproepen: de optimistische vooruitgangsgedachte, de gekoesterde koloniale geschiedenis, een Zeitgeist van tevreden middelmatigheid en een zacht paternalisme, waarbij je de geur van verbruinde, stoffige chromo's haast uit het boek kan opsnuiven. Ik vind het alleen jammer dat het werk stilistisch nogal op de vlakte blijft. De boekige conversatietoon mag in het begin vermakelijk overkomen, er is ook iets vrijblijvends aan, wat met een scherpere ironie ondervangen had kunnen worden.

Als motto kreeg het boek een citaat uit The Gift van Nabokov, de nestor van het moderne estheticisme én, hier niet zonder betekenis, een gerenommeerd entomoloog en autoriteit op het gebied van de blauwe vlinders in de Rocky Mountains. Het hoofdpersonage uit Nabokovs roman blijkt trouwens een vruchtbare inspiratiebron te zijn geweest. Fyodor, een jonge Russische dichter, probeert ook aan de hand van drafts en losse notities een verhaal te reconstrueren, dat van zijn vader, een natuurkundige die tijdens een expeditie verdween. Het dilemma tussen een zo getrouw mogelijke weergave en ‘a kind of secondary poetization’ is ook hier pregnant aanwezig. Beide hoofdfiguren moeten kiezen voor de ‘poetry’ van de subjectieve waarneming, als troost voor de onkenbaarheid van de wereld, die niet anders dan geaccepteerd kan worden.

Koen Peeters, Conversaties met K., Meulenhoff-Kritak, Amsterdam-Leuven, 1988.