Yang. Jaargang 24

[p. 82]

Vanzelfsprekend ironisch
Eddy Bettens

Op het omslag van Geerten Meijsings roman Veranderlijk en wisselvallig die dit jaar de AKO-prijs kreeg, staan enkele citaten uit lovende recensies: ‘met veel vaart en vaardigheid verteld’, ‘sprankelt van een onvervalst vertellersplezier’, ‘snel en gestroomlijnd proza’, ‘met gedrevenheid en plezier geschreven’, ‘bewonderenswaardig vakmanschap’. Deze lof is revelerend. Wat de hedendaagse criticus wil is literair plezier, dat hij hardnekkig blijft verwarren met lekkere lectuur en vakkundig gemaakt amusement; hij prefereert vlotte, gestroomlijnde vertelsels, en hamert op ‘vakmanschap’ als bewijs voor zijn nuchterheid en zijn volwassenheid. Want hij is door de wol geverfd, onze hedendaagse criticus, en hij laat zich niets meer wijsmaken. Scherpzinnige analyses, intelligentie, kritiek, diepte, verbeelding, precisie, hartstocht? Ach, het is toch maar literatuur. En literatuur, dat is een vak (Vlamingen hebben het, terwijl ze hun mouwen oprollen en in hun handen spuwen, bij voorkeur over een stiel), en de criticus, die zijn rol heeft gereduceerd tot die van vergelijkend warenonderzoeker en ‘Zirkulationsagent’ (Enzensberger) van het literaire bedrijf, wil een roman van een vakman, net zoals hij ook een antieke kast van een vakman wil.

De schrijver als openbaar geweten, de schrijver als hogepriester van de kunstreligie, de schrijver als zingever - ze werden terecht ontslagen, want hun rol is uitgespeeld. In hun plaats kwam de schrijver als poseur, als entertainer, als vakkundig designer van literaire simulacra die in geen enkel interieur mogen ontbreken. Ze lijken net echt, de romans die tegenwoordig in de boekhandels liggen: je kunt ze lezen, en je bent ze dadelijk vergeten; je kunt erover schrijven, en wat je schrijft verschilt niet grondig van wat iedereen erover schrijft - ook als het erg kritisch en afbrekend is, verdwijnt het toch in de nevelachtige aura waarmee de media een nieuw boek omringen.

Geerten Meijsing schreef onder het pseudoniem Joyce & Co Erwin (1974), Michael van Mander (1979), en Cecilia (1987), een trilogie die hier en daar voorwerp van een cultus werd, en door de kritiek gunstig tot zeer gunstig werd ontvangen. Wie niet van puzzelen houdt laat deze trilogie (in Veranderlijk en wisselvallig (vanzelfsprekend ironisch) de ‘grote werken’ genoemd) maar beter ongelezen: ze is een vernuftig uitgekiend netwerk van verwijzingen, anagrammen, mystificaties, manïerismen, mathematische symbolen en geometrische figuren. De harmonisch uitgebalanceerde constructie verwijst echter naar niets, behalve (zo pretendeert de schrijver althans) naar een klassiek ideaal van geometrische vormschoonheid. De personages in de trilogie poseren als zwaarmoedige romantische decadenten (op hun nachtkastje ligt A Rebours), wanhopige verliefden, zelfmoordenaars, fatale vrouwen en fragiele meisjes, gedoemde kunstenaars. Meijsing, alias Joyce & Co, schreef met veel impliciete ironie in een verheven archaïserende stijl, doorspekt met citaten in het Latijn, Engels, Frans, ja zelfs in het Duits, en met veel, héél veel verwijzingen naar literatuur, beeldende kunst, en muziek: in elk deel van de trilogie domineert één van deze kunsten. Meijsings ostentatieve kennis, die door enkele critici encyclopedisch werd genoemd, blijkt bij nader toezien inderdaad hoofdzakelijk te zijn overgeschreven uit encyclopedieën; zijn buitengemeen brede eruditie beperkt zich tot een fenomenale vertrouwdheid met citatenboeken, overzichtswerken, en de onvolprezen voor- en nawoorden van de Penguin Classics. De Erwin-trilogie is imitatie-

[p. 83]

antiek, nagemaakte art pompier, edelkitsch voor leerlingen van de klassieke humaniora. Daar is niets op tegen: er mag al eens gelachen worden, en bewust geproduceerde kitsch is nog altijd beter dan onopzettelijke kitsch. Bedenkelijk werd het pas toen critici Meijsings stijl met die van Proust gingen vergelijken, en van zijn trilogie met alle geweld Belangrijke Literatuur wilden maken.

In Veranderlijk en wisselvallig is de ironie explicieter, de autobiografische pose doorzichtiger, de stijl minder gezwollen en doorwrocht (maar daarom nog niet echt soepel), de constructie minder strak en gechargeerd. De roman bestaat uit vijf verhalen over de hartstochtelijke, verliefde of vriendschappelijke gevoelens van de verteller voor vijf vrouwen. Krijgen achtereenvolgens een beurt: de lesbische, op David Bowie gelijkende Aleid; Manet, de vriendin van een bevriende componist; de in Amsterdam beroemde jazzsaxofoniste Laura Lauweren; Beatrijs, beeldhouwster en vurige bewonderaarster van de Erwin-boeken; een aan SM verslingerd hoertje.

De vijf verhalen worden met elkaar verbonden door onopvallend opvallende vooruit- en terugverwijzingen; ze worden van elkaar gescheiden door een vierdelige, in de hij-vorm gestelde Melancholische anatomie, waarin de schrijver (vanzelfsprekend ironisch) poseert als melancholicus.

Erotiek en melancholie zijn, toevallig, twee thema's die me doorgaans wel kunnen boeien; helaas kon dit niet verhinderen dat de lectuur van Veranderlijk en wisselvallig een deprimerende ervaring werd. De ‘Melancholische anatomie’ is vervelend; ze bestaat uit (vanzelfsprekend met tongue in cheek) gecompileerde traktaken over melancholie, een houterig compendium van melancholische emblemen, en een schoolse opsomming van vrijwel alle melancholische topoi: van Dürers Melancolia over de leer der lichaamsvochten naar Aristoteles' associatie van melancholie en genialiteit. Ik vermoed dat veel lezers deze bladzijden gewoon overslaan en gezwind verderbladeren, op zoek naar de volgende, op Kim Wilde, Jane Birkin of Anna Magnani gelijkende, veranderlijke en wisselvallige vrouw.

Wij critici mogen dan al door oververmoeidheid sceptisch geworden zijn en ontnuchterd, we mogen dan wel alle Literaire Waarden ingeruild hebben tegen eerlijk (of oneerlijk) vakmanschap; er blijven toch nog enkele waarden overeind. Zo vinden we eensgezind dat het leven, de vrouw en de erotiek bezongen moeten worden of gecelebreerd, het liefst in een loflied. Maar iedereen weet dat de beschrijving van opwinding en genot slechts opwindend is als men van de beschrijving zelf kan genieten. Dat veronderstelt, bij mij althans, sensueel proza - wat niet hetzelfde is als proza over sensualiteit. Sensueel proza betekent: een uiterst precieze, genuanceerde, muzikale stijl, met verrassende metaforen en flitsende beelden, die een verhevigde waarneming van de sensuele werkelijkheden mogelijk maken. Meijsing verwart muzikaliteit echter te vaak met een gedragen, bijna deftige toon; hij laat doodvermoeide metaforen nog eens opdraven en haalt clichés uit zijn met decadente motiefjes versierde motteballenkast. Zijn dialogen zijn meestal even harkerig en stijf als die in een oude Vlaamse film. (Wat hij overigens zelf beseft - waarschijnlijk om zich te rechtvaardigen, zegt hij over Manet: ‘Ze sprak alsof ze geschreven zinnen langzaam voorlas.’ Meijsing schrijft alsof hij de langzaam voorgelezen zinnen van een dorpsnotaris neerschrijft.) En in de ‘Melancholische anatomie’ steunt zijn ironie op het truukje waarmee Reve de laatste twintig jaar zijn oeuvre schrijft: de plotse stijlbreuk, van verheven naar alledaags.

Het niveau van de in Veranderlijk en wisselvallig verwerkte ideeënrijkdom wordt al aangegeven door het cliché in de titel, een verwijzing naar een regel uit de Aeneïs: Varium et mutabile semper femina. (Het citaat staat in het Aanhangsel bij de driedelige Van Dale (p. 3715), waar de gebruiker wordt doorverwezen naar wijsheden als ‘Donna è mobile’, ‘Une femme souvent n'est qu'une plume au vent’, ‘Souvent femme varie; bien fol est qui s'y fie’, enzovoort. De prijs van eruditie is die van een goed woordenboek.) Het door de titel aangegeven niveau van de ‘wijsgerige inslag’ (dixit AKO-jurylid

[p. 84]

Frans Boenders) wordt al op de eerste bladzijden bevestigd. De schrijver over zichzelf: ‘Ook al dacht hij er niet op zulk een quasi-filosofische toon over na, het leven deed zich aan hem voor als een vrouw, een altijd veranderlijk en wisselvallig iets.’ Het leven. Als een vrouw. Veranderlijk en wisselvallig. Iets.

Voor het grootste deel bestaat dit boek uit gedistingeerd opgedirkte clichés en van een dubbele bodem voorziene banaliteiten. Eén voorbeeldje, om te tonen hoe het werkt. De melancholicus is verzonken in zwaarmoedig gepeins over zijn uitgevers. ‘Van één type was hij gaan houden omdat die zo mystiek bleef zwijgen - alle uitgevers waren uit de aard van hun beroep enorme leuteraars - maar na een poosje zei hij eens wat en toen bleek dat hij niets te zeggen had.’ De gewone lezer denkt: flauwe grap, stomme opmerking, ga door, of liever hou op. De Meijsing-bewonderaar daarentegen veert op en roept enthousiast uit dat de laatste woorden een allusie zijn, op een song van Ramses Shaffy namelijk (‘De ene wil de ander’, op de LP ‘Shaffy Chantant’), hij zal opmerken dat de titel van de geciteerde song zo merkwaardig accordeert met de titel van de roman, en nu helemaal door het dolle heen zal hij zijn in echt leer gebonden exemplaar van Michael van Mander uit de boekenkast halen, en aantonen dat daarin ook al twee verzen uit dezelfde Shaffy-song werden geciteerd (‘de liefde was heerlijk, de liefde deed zo'n pijn’ en ‘bij onweer en bliksem en wenende maan’ - ook ik ken mijn klassieken), zodat, zodat we hier niet alleen een boeiend geval van intertekstualiteit aantreffen, van vruchtbare kruisbestuiving tussen hoge en populaire cultuur, maar ook, binnen het Meijsingiaanse oeuvre zelf dus, als het ware, een geval van intratekstualiteit! Frans Boenders: ‘Met Veranderlijk en wisselvallig heeft Geerten Meijsing een roman geschreven waarin als tegenstrijdig ervaren verschijnselen zwierig worden verzoend. Hij behandelt het triviale en het verhevene, het particuliere en het algemene, het concrete en het abstracte; voorts individu en maatschappij, actie en bespiegeling - maar vooral extase en melancholie, erotiek en eenzaamheid.’

Zoals gezegd: er mag al eens gelachen worden. Veranderlijk en wisselvallig is een geval van scherts, slappe ironie, geen satire en al helemaal geen diepere betekenis. Op zijn best is deze roman amusant, luchtig en vlot, maar altijd leeg en onbelangrijk.

Geerten Meijsing, Veranderlijk en wisselvallig, Amsterdam, Arbeiderspers, 1987.