Yang. Jaargang 24

[p. 76]

Als het geweten spreekt
Bart Vervaeck

Dde debuutroman van Christien Kok vertelt het verhaal van een ietwat slome en slungelachtige man, Arthur Koolman, die geplaagd wordt door zijn geweten. In het begin lijkt het daarbij vooral te gaan om een verkeersongeval: voor zijn ogen rijdt een motorrijder zich te pletter, en alhoewel Arthur op geen enkele manier verantwoordelijk genoemd kan worden voor het gebeurde, voelt hij zich toch schuldig. De motorrijder wuifde en riep namelijk naar Arthur net voor hij tegen een slecht geparkeerd Dafje te pletter vloog. Het geweten knaagt, niet zozeer om wat gebeurd is maar eerder om wat eigenlijk niet had mogen gebeuren. De structuur waarop het geweten zich verheft is die van ‘Als ik nou niet’:

‘Niet zo leuk, maar die dingen gebeuren. (...) We hadden het in ieder geval niet kunnen voorkomen.’ ‘Jawel,’ zei hij somber, ‘als ik daar niet zo had gestaan.’ (p. 51)

Vermoeiende gesprekken, die vruchteloos bleven cirkelen boven zijn verkeerd geplaatste verantwoordelijkheidsgevoel. ‘Als ik nou niet...’ dat was zo ongeveer de kern van zijn overwegingen, en misschien dat hij daarom voor de zekerheid niets meer deed. (p. 109)

De obsessie werkt verlammend: Arthur geeft het fotograferen op en verzinkt in een vreemde moedeloosheid. Hij droomt van een ‘anti-brommerplan’ (p. 112). ‘het was een gewetenskwestie, zei hij, een delging van een morele schuld’ (p. 113).

Wanneer zijn zoontje op bezoek komt (Arthur is gescheiden), lijkt Arthur te herleven. Maar het kind wordt aangereden en Arthur, in de waan dat het zal sterven, stort ineen: hij knuppelt zijn oude hond dood - ‘Moet zo'n beest dan altijd blijven leven? dacht ik’ (p. 147). Hij wordt opgenomen in een gekkenhuis, en dan blijkt dat de fundamentele gewetensproblematiek vooral te maken heeft met zijn gebrekkige vader. Zegt die vader:

‘Onhandig ja,’ mompelt hij, ‘maar niet iedereen heeft een vader bij wie hij een kleine jeugdzonde voor altijd in het gezicht heeft gegrift.’ Hij steekt met felle kracht een wijsvinger op: ‘Onbedoeld hè; er zit geen pluisje kwaad in mijn zoon.’ (p. 151)

Ook hier weer hetzelfde probleem: Arthur voelt zich schuldig, terwijl zijn omgeving (i.c., zijn vader) hem niets verwijt. Hij is de volledige antipool van de gewetenloze: die voelt zich niet schuldig terwijl zijn omgeving hem met alle mogelijke schuld belaadt.

Schuld die niet erkend of gedeeld wordt, dat is de kern en de tragiek van Arthurs leven. Elke onaangename gebeurtenis die zich rond hem afspeelt, vervult hem met het gevoel dat ze nooit gebeurd zou zijn indien hij er niet geweest was. Hij verliest zich in een netwerk van mogelijkheden, gesponnen rond het obsessionele ‘als ik nou eens niet...’:

‘Alles hangt met alles samen,’ zei ik zenuwachtig, ‘als die lezing niet net op die avond was gehouden, dan hadden wij niet aan die gracht gestaan, waar dat Dafje, dat natuurlijk veel meer dan jij in de weg stond, misschien wachtte op zijn eigenaar, die op bezoek was bij een eenzame die anders uit het raam zou zijn gesprongen net op het moment dat die brommer passeerde. Er hadden meer lijken kunnen vallen. Er zat er nog eentje achterop weet je nog, die is gewoon door blijven leven. Zo'n soort ongeluk was het, een normaal mens overlijdt daar niet aan.’

‘Als, als, als,’ zei hij statig, alsof ik dat woord had bedacht. (p. 52)

Uiteindelijk leidt deze dwangmatige overdenking van het mogelijke tot een gevoel van schuld om al het echte: in laatste instantie is alles wat bestaat

[p. 77]

schuldig. Leven is schuldig zijn, en één aspect daarvan is ‘de vraag of een mens nog het recht heeft ergens op de openbare weg schuldeloos te staan’ (p. 87).

Het netwerk dat elke vorm van leven met schuld verbindt, zorgt ervoor dat er geen boete of inlossing mogelijk is aan deze kant van het leven. Dat Arthur zijn oude hond doodslaat, kan dan gezien worden als een consequentie van die dwangmatige logica. Het dier loopt al jaren achter hem aan, het verlaat hem geen seconde, het blijft alsmaar leven; het lijkt wel het leven dat Arthur achter zich aan sleept. Door zijn hond te doden, doodt Arthur zichzelf, maar alleen op een magische manier, namelijk volgens de beheksende logica van het schuld-leven netwerk.

Arthurs verhaal wordt verteld door Petra, zijn vriendin. Alhoewel zij de ik-vorm hanteert, vervalt ze nooit in emotionele zelfanalyses of psychologiserende bespiegelingen. De verteltrant is steeds afstandelijk en sober. Alle pathos en effectenjacht wordt vermeden door de ironiserende stijl die zelden direct benoemt- en meestal suggereert. Daardoor moet de lezer veel zelf invullen en verbinden: het netwerk is dan ook niet alleen het spinsel van de personages, maar tevens van de lezer. Die kan blijven staan bij het oppervlakkige niveau van de roman namelijk het ironische verhaal van een jongeman die door een overdreven schuldgevoel in de psychiatrie terechtkomt. Wie op dit niveau vertoeft, kan zich de vraag stellen of het verhaal niet wat ongeloofwaardig is: het lijkt een aaneenschakeling van ongevallen en gevechten, van hartinfarcten en handicaps, van gekken en gedrochten. Van zodra men echter de logica achter deze aaneenschakeling ontdekt - namelijk het netwerk van schuld -, wordt achter de oppervlakkige ironie en koelheid een nachtmerrie voelbaar waarin elke gebeurtenis een dreigend teken wordt en waarin alle tekens naar elkaar verwijzen. Die verwijzingen zijn nooit nadrukkelijk en ze worden ook niet vaak hernomen of gevarieerd (zoals dat b.v. wel gebeurt bij Claus of Mulisch). Ze blijven louter mogelijkheid, louter teken van iets dat niet benoemd kan worden.

Een duidelijk voorbeeld hiervan is de parallellie tussen Arthur en Raymond, het neefje van Petra. Raymond is even eenzelvig en sloom als Arthur, hij heeft dezelfde weerloosheid en dezelfde onderdrukte woede. Petra heeft haar neefje één keer in de steek gelaten (al gaat het ook hier weer om een gebeurtenis die voor een buitenstaander niets schuldigs in zich draagt), en voelt zich daarom schuldig. Misschien neemt ze Arthur wel in huis om haar schuld tegenover Raymond in te lossen - Arthur krijgt trouwens de kamer van Raymond toegewezen. Toen Raymond geboren werd, ging de tijd trager en brandde Petra zich aan een netel:

Hij was geboren op een warme avond, die ik in de tuin had doorgebracht. Vlak voordat hij zijn hoofd in de wereld stak, brandde ik me aan een netel; ik rukte hem tussen mijn weinige planten vandaan. Blazend op mijn vingers telde ik de slagen van een naburige kerkklok en vroeg me af waarom sommige gewassen zo buiten verhouding veel aandacht trekken. Het was vroeger dan ik had gedacht, maar het verbaasde me niet; de hele dag was nogal traag gegaan. (p. 57)

Misschien is dit ook de grondhouding van de verteller: ze verbaast zich nergens om, ze registreert en suggereert de samenhang zonder die vreemd te vinden of hem te willen uitdiepen. Dat is ook de strekking van het einde:

Er waait een matige westenwind lijkt me. Ik ben met heel weinig al tevreden. Ik hoef ook niet uit het raam te kijken om te weten dat het tafereeltje buiten mij bevalt. (p. 155)

Geweten krijgt door deze grondhouding een lichtheid en vluchtigheid als van voorbijwaaiende impressies, maar onder die schijn schuilt een vast en dwingend systeem dat alle lichtheid achter zich heeft gelaten. Het is deze vreemde combinatie van kabbelende dagdroom en brullende nachtmerrie die van Geweten een interessant boek maakt. De ironisch verteltrant is soms iets te nadrukkelijk indirect, maar storend is dat nooit. De vernuftige constructie van het netwerk als een puzzel die de lezer

[p. 78]

zelf moet ineenpassen, onttrekt deze roman aan het episodische gezwets over relaties en leegte dat zoveel romandebuten lijkt te karakteriseren.

Christien Kok, Geweten. Amsterdam: Querido. 1987.