Yang. Jaargang 24

[p. 72]

De anderen hebben altijd ongelijk
Bart Vervaeck

Voor W.F. Hermans ‘is het de diepste bedoeling van een romanschrijver God te zijn of God te vervangen’. Als God spreekt (c.q. schrijft), ‘weten (de gewone mensen) niet in welke richting iets terug te zeggen‘. Huug Kaleis, die zijn essay over Hermans met deze citaten begint, wil zich in De God Denkbaar verklaard opwerpen als opperpriester van de God Hermans. De voornaamste taak van de priester bestaat erin het woord van God uit te leggen aan de benden dwazen en ongelovigen die nu eenmaal Gods volk (c.q. het lezerspubliek) uitmaken.

De weg waarlangs Kaleis Gods woord wil verduidelijken, is niet die van de wetenschap. Hij heeft het namelijk niet zo begrepen op de literatuurwetenschap, ‘deze geleerde aangelegenheid’ die gebruik maakt van allerhande duistere begrippen, ‘ik meen ontleend aan de “narratologie”’ (p. 22). Priester Kaleis bedient zich van de orakel-techniek bij uitstek: het duiden van beelden en gebeurtenissen als symbolen van een dieper liggende werkelijkheid, met name het onbewuste. Die methode noemt Kaleis de psychokritiek. Uitleggen wat dat precies inhoudt, vindt hij overbodig: ‘Over de listen die ik heb gevonden om zoveel mogelijk vanuit het verborgene komende stemmen van W.F. Hermans op te vangen, wil ik hier niet uitweiden’. En hij volstaat met verwijzing naar Charles Mauron die ‘streng wetenschappelijk’ de basis gelegd zou hebben van de psychokritiek.

Uit de concrete toepassing blijkt dat die benadering weinig meer is dan een vulgariserende toepassing van enkele alombekende freudiaanse concepten. Het procédé is bekend: men neemt een beeld uit een roman, leest de lijst van droombeelden achterin de Traumdeutung en ineens wordt elke literaire metafoor een freudiaans symbool. Bijvoorbeeld: ‘Het paard begon te galopperen en rende een donker gewelf binnen. Met rijtuig en al schoten zij in een lift omhoog.’ Werd er ooit symbolischer een opwindender coïtus beschreven? (p. 41)

Met Freud heeft dit soort van vulgariseringen eigenlijk weinig te zien. Zeker met de Freud die in zijn essay over Dostojewski schreef: ‘Leider muss die Analyse vor dem Problem des Dichters die Waffen strecken’. Of met de Freud die niet naliet te waarschuwen tegen het vereenvoudigend en reïficerend gebruik van de droomsymbolen. De psychokritiek van Kaleis mist elke theoretische grond omdat ze niet wil zien dat de theorie van Freud ontworpen werd voor een ander domein dan dat van de literatuur (namelijk, de neurose). Het is naïef (en anders getuigt het wel van veel slechte wil) romanschrijvers te bestuderen als neurotici, geen onderscheid te maken tussen een verteller en een auteur, uitspraken in interviews op dezelfde manier te behandelen als uitspraken in een roman, personages te bestuderen alsof het levende mensen zouden zijn, enz. Aan al deze dwalingen maakt Kaleis zich schuldig. Voor een priester is dat zondig en onvergeeflijk.

Daarbij komt dat Kaleis de vermoeiende stijl heeft van iemand die het altijd beter weet dan anderen. Zoals er maar één god is, zo is er maar één opperpriester. Alle andere onderzoekers van Hermans zijn volgens Kaleis volstrekt waardeloos. En dat moet vooral duidelijk worden door een vrijwel eindeloze reeks scheldpartijen. Carel Peeters en Jaap Goedegebuure zijn de voornaamste slachtoffers. De kritiek van Kaleis is niet helemaal ten onrechte, maar hij ondergraaft zichzelf door de schreeuwerige toon. Peeters wordt algauw ‘Careltje van Braakkerken’, en Goedegebuure wordt herdoopt tot ‘pater dr. J. Van Goedegeheugten’. Beiden worden ten tonele gevoerd als ouderwetse moraalridders.

[p. 73]

Hun prestaties worden beschreven als ‘ondoordacht gewauwel’ (p. 85), een ‘weerzinwekkende paring van onbekwaamheid en heimelijke samenzwering’ (p. 117). Met Peeters wordt ineens het hele lezerspubliek afgedaan als slapende idioten: ‘De pedante zelfingenomendheid van het filistertje dat dàt kon bedenken! En het dommelige publiek van lezers en zelfs pen voerende critici dat een dergelijk filistertje veroorlooft dit, straffeloos, hardop te beweren!’ (pp. 12-13). De zogenaamde ernstige studies van Hermans ziet Kaleis helemaal niet zitten. Als typevoorbeeld daarvan, bespreekt hij het proefschrift van G.F.H. Raat. Dat vindt hij natuurlijk te intellectualistisch en vooral: het besteedt te weinig aandacht aan de psychologie.

Wat Kaleis tegenover al deze inferieure interpretaties plaatst, is bedroevend van kwaliteit (en daarmee is geen oordeel geveld over de werkelijke waarde van die andere interpretaties). Zo meent hij dat in het gehele werk van Hermans ‘sporen van magisch voelen en denken’ aanwezig zijn (p. 46). Maar wat is dat in godsnaam, ‘magisch voelen en denken’? Toch niet meer dan een zoveelste gevulgariseerd concept dat alles en niets kan betekenen? En wanneer Kaleis meent te moeten antwoorden op de vraag: ‘Waarom schrijft Hermans?’, blijkt pas goed hoe naïef en simplificerend hij te werk gaat. Uit Freuds bekende essay over Der Dichter und das Phantasieren onthoudt Kaleis niet meer dan de titel: ‘Dank zij zijn fantasie, zegt Freud zo ongeveer, is de kunstenaar...’ (p. 158). Hoe is het bovendien mogelijk dat een ‘modern’ criticus de literatuur nog altijd te lijf gaat met extra-literaire en zeer dubieuze concepten als causaliteit? Waarom schrijft een mens? Waarom leeft een mens? Vragen voor de priester.

Bij dit alles komt nog de blinde verering die de dienaar voelt voor zijn Heer. Hermans heeft blijkbaar nooit iets geschreven dat minder dan geniaal was. Alles is briljant, schitterend en hoogstaand. Net zoals alles wat over Hem geschreven werd dom en kortzichtig is. Niet alleen zijn werk is goddelijk: ‘Als persoon, als mens, blijft hij (er zou hier eigenlijk Hij moeten staan - BV) niet beneden de maat van zijn personages’ (p. 88) Of dit:

Waartoe dient in Onder professoren dan de aanwezigheid van dokter Barend, de psychiater, de dieptepsycholoog, aan wie personages hun ‘diepte’ toevertrouwen? Dat is toch prachtig gevonden door Hermans, een vondst waardoor die onverenigbaarheid (tussen satire en psychologie) briljant wordt opgeheven. (p. 133)

Wie zich niet stoort aan de bijna hysterische stijl, zowel in de ophemeling van de meester als in de afkeuring van zijn leerlingen, die kan in dit boek hier en daar een min of meer interessante opmerking of idee aantreffen. Bijvoorbeeld in het essay over Geyerstein's dynamiek. Veel valt echter niet te leren uit dit pamflet, tenminste niet over Hermans. Wél over de kleinzieligheid van sommige literatuurcritici.

Huug Kaleis, De God Denkbaar verklaard. Amsterdam: Arbeiderspers (Synopsis), 1987.