Yang. Jaargang 24

[p. 60]

Alsof jij je opvouwde in de zon
De onmogelijke terugkeer van Eddy van Vliet
Jean-Paul Den Haerynck

De vier cycli van de nieuwste bundel De Binnenplaats van Eddy van Vliet (^o1942) worden telkens gescheiden en omvat door een losstaand gedicht, dat een belangrijke, verbindende functie vervult. Tussen openings- en slotgedicht heeft Van Vliet een ingenieuze constructie opgetrokken die verleden en heden doet versmelten, zowel gezien vanuit de autobiografische invloeden die nog naklinken uit Jaren na maart, als vanuit zijn persoonlijke poëtica.

‘Onwrikbaar wit./Wie de sneeuwbal kneedt, gooit ermee.’

‘Uitvergrote leegte. Haar vullen is de opdracht.’

‘Een keuze uit tijdsruimten. Dit in woorden/weergeven.’

heet het in verschillende gedichten in Jaren na maart, Van Vliets vorige dichtbundel. De opdracht die hij zich als dichter stelt, is weinig verrassend: de uitdaging van het witte blad beantwoorden door de werkelijkheid in fragmenten te vatten en de taal zin te geven; door te ‘bouwen wat nergens te boek stond’ luidt het nu in het openingsgedicht van De Binnenplaats. Als een ‘uitvinder’ het onmogelijke scheppen, een irreële wereld creëren die door de eigen geaardheid blijvender is dan de werkelijkheid. Want daar is het de dichter om te doen: hij ziet de tijd aan zich voorbijtrekken, ervaart voortdurend hoe de beloftes uit het verleden onnaspeurbaar geworden zijn, hoe de eigen leefwereld onomkeerbaar is veranderd. Verweer is er nauwelijks, alleen bedenkingen bij dat verdwijnen (ook de motto's van Enzensberger en Montale wijzen daarop) en vertraging van dat proces door een poging het in woorden klem te zetten.

Daarvoor gebruikt Van Vliet vier cycli waarin (opnieuw) een balans wordt opgemaakt van het weinige dat sinds de Jaren na maart is overgebleven of bezig is opgeslokt te worden door het snel verdwijnend verleden en het perspectief van het individuele tijdseinde. De doodsthematiek zet zich steeds sterker door naar de slotafdeling toe, een ‘In Memoriam’ gewijd aan de vrienden die hem ontvielen. Het is via dit struinen in de tijd en in zichzelf dat hij - als ‘De wandelaar’ in het slotgedicht - hijgend het eindpunt bereikt en concludeert:

Bij het achterlaten/van niets heeft hij ervaren hoe alles blijft (...)/Omkeren naar zichzelf kan hij niet.’ (p. 67)

Het intrigerende van De Binnenplaats is niet hoe Van Vliet tot deze onmachtservaring komt (er worden weinig spectaculaire motieven in zijn nieuwste poëzie aangedragen), wel dat hij in deze bundel paradoxaal genoeg absoluut bevestigt wat hij schrijft. Ommekeer is er niet bij. De romanticus die in Eddy van Vliet sinds de publicatie van zijn verzamelbundel De vierschaar: gedichten 1962-1972 is opgestaan, belet hem inderdaad echt op zijn schreden terug te keren, verder in te keren in zichzelf (ook als dichter) of in de eigen tijd (waarin herinneringsbeelden de nieuwe kiemen van zijn poëtica verstikken). Slechts in wat wazige verzen is een spoor van zelfbezinning terug te vinden. De beloftevolle aanzet die Jaren na maart besloot (zowel thematisch als stilistisch) is op De Binnenplaats blijven hangen. Het statische proces dat zich hier ondanks dat typische vleugje ironie voltrekt, smoort het nieuwe (actieve taal-)geluid dat Van Vliet even heeft laten horen. Al waagt hij het in het titelgedicht toch nog (in de sfeer van Gorter) te alluderen op een keerpunt. Maar het blijkt meteen een negatief bepaald keerpunt: de ervaring van verwarde seizoenen die geen ommekeer meer toelaten.

[p. 61]

De binnenplaats

Op de binnenplaats waar het gekoer van duiven
zich al te gemakkelijk voorspellen liet,
hoorde ik een fluiten, dat, zich losmakend
van de zeurende ijsregen om ons heen,
lente vermoeden deed.

Wij keken op. De vogel hield zijn bek.

Evenmin als wij geloofde hij, die gekooid
en eenzaam de seizoenen door elkaar had gehaald,
in de omkeerbaarheid van de tijd, al had
zijn fluiten ons afscheid even vertraagd.

De meeste gedichten in deze bundel bewijzen dat alleen maar: de gehele bundel is een zelfgemaakte ‘binnenplaats’ geworden voor de wereld die de dichter ontsnapt, een Ersatz waarbinnen dezelfde verwarring is doorgedrongen als in de realiteit. Hoe duidelijk hij ook het accent op die zich overal in de woorden spiegelende verwarring wil leggen, van het existentiële versplinteringsgevoel van een naoorlogs individu is bij Van Vliet maar weinig te merken. Heimwee naar de eenheid der dingen, verlangen naar de jeugdige zekerheid, jawel, maar de thematiek van illusie en desillusie verankeren hem sterker in een traditioneel romantisch spoor dan hij zelf wellicht wil toegeven. De grootste irritatie bij het lezen van deze poëzie is precies het gebrek aan uitschieters, aan vernieuwing, aan een (soms even opgloeiende) visionaire kracht die de verzen stuwt, een dynamiek die de vermoeide thematiek zou kunnen opkrikken. Van Vliet is te zachtaardig vermoed ik, om zich van het aarzelende leven resoluut los te scheuren, om zich van de gravitatietraagheid van zijn verzen te ontdoen.

Hij beheerst de dichterlijke technieken volkomen, dat is duidelijk, maar weet er geen nieuw elan aan te geven en dat is verduiveld jammer. De eerste helft van de bundel poogt hij nog de elliptische kracht van het vers (zie bv. de vele openingszinnen die uit nauwelijks meer dan een substantief bestaan) en de staccatotechniek (zoals op het einde van Jaren na maart) in het geweer te brengen, maar daarna neemt een prozaïsche parlandostijl en een vloeiende ritmiek met lange versregels en refreinen de poëzie op sleeptouw. Het ergste is nog dat er op een paar uitzonderingen na (in cyclus II) nauwelijks gedichten opduiken die de lezer een focuspunt aanbieden of merkwaardig genoeg zijn om zich in het geheugen vast te bijten. O ja, er zijn schitterende versregels, maar de hele bundel wekt de indruk een doorslagje te zijn van eerder gelezen poëzie, ook van Van Vliet zelf. Zo verwordt een ingenieuze ‘uitvinder’ inderdaad tot een alledaagse ‘wandelaar’ die weinig achterlaat, die eerder een schaduw is van de dichter die hij beloofde te zijn.

Toch doe ik Eddy Van Vliet onrecht, als ik de indruk zou wekken dat De Binnenplaats een nietszeggende bundel is. Ik wees bij het begin al op de constructie en de structurele verbondenheid met zijn vroegere poëzie. De suggestieve, sobere verzen in combinatie met talrijke aan de droom gerelateerde passages en zintuiglijke herinneringen roepen in de eerste cyclus ‘Als na een brand’ uiteindelijk telkens weer het autobiografische keerpunt uit Jaren na maart op: de dood van zijn grootmoeder en het vertrek van zijn vader, het trauma van zijn tienerjaren. Het besef zich in de jeugdige overmoed totaal op de realiteit te verkijken (‘Wat eeuwig was zette ik buiten beeld./Het was niet veel. Twee mensen. Niet meer.’) mondt onder druk van de herinneringen uit in de drang de irreversibiliteit van de eigen geschiedenis op te heffen. De veertiger van nu wordt getroffen door de verwarring die hem op een afstand van ruim dertig jaar van de feiten overvalt. Niets wezenlijks is overgebleven na de brand van herinneringen, foto's, dromen. Niets zal blijven dan wat zin wordt gegeven, zelfs niet het eigen bestaan. Uit deze sombere confrontatie met de leegte ontwikkelt zich via een bekend beeldmotief (de spiegel) het thema van de (eigen, naderende) dood.

De ‘verdubbelde stilstand’ die door het spiegelmotief ontstaat, wordt in ‘Versailles’, het schakelgedicht naar de tweede cyclus ‘Meer dan een eeuw’,

[p. 62]

uitgewerkt om niet alleen het individuele gebrek aan dynamiek te releveren, maar ook de historische beloftes die desillusies zijn geworden. Van de ‘fractie van een kus’ op een Renoir-doek over de aan de voorouders opgehaalde oorlogsbeelden (loopgraven, deportatie naar Treblinka, perspectiefloze tijden) tot de ontstellende naoorlogse onverschilligheid en zekerheid dat de geschiedenis zich nooit meer zal herhalen. De schaalvergroting die Eddy van Vliet hier plotseling teweegbrengt (en die herinnert aan zijn vroegere engagement in beheerste vorm), contrasteert fel met het naar binnen keren in de derde, de titelcyclus.

De onbestemde dreiging die over ‘Ochtend’ (scharniergedicht) hangt, bedreigt de idyllische sfeer van sommige fragmenten die volgen. Dat idyllische uit zich ook vormelijk: assonanties, een enkele keer eindrijm zelfs (bv. in ‘De eend’, een gedicht dat, inclusief de verdwijnthematiek, sterk aan Van Deel doet denken). Maar ‘De binnenplaats’ is natuurlijk ook de plek bij uitstek waar het schrijfproces onder de loep kan worden genomen. De onmacht van het woord spreekt Van Vliet hier onverhuld uit: ‘onbeholpen woorden’ die steeds herschreven moeten worden, die verstrikt raken in zichzelf zoals jonge geliefden (‘Liefde als een veelvoud vap vergissingen’, p. 41). Ook het spiegelmotief leent zich hier weer tot enige verdwijnfilosofie. Sterker nochtans is m.i. het afscheidingsmotief in deze gedichten verweven. Het verwijst enerzijds naar de ivoren schrijverstoren, anderzijds naar de hartkamer van de onmogelijke liefde. Bewijzen zoeken van binding en ontbinding, van verlangen en afscheid nemen, doet de dichter hier. Beleven en verwoorden als vertraging, als uitstel tegen de dood. Alles is er ‘voorlopig en definitief’. De ‘strelingen, die onuitgevoerd in onze handen lagen’, naast het creatieve proces van het schrijven en het herschrijven:

‘Zoals een mes soms aanspraak maakt
op het toebrengen van een wonde en
hiertoe het recht niet heeft
(...)
Genietend van de pijn die hij schept
wil hij zwart op wit zien staan:
‘Het was alsof jij je opvouwde in de zon
en nooit meer terug kon’.’ (p. 53)

Na de ‘In Memoriam’-cyclus, waarin een oorspronkelijk pure anekdote uit de correspondentie met Cees Buddingh' (‘Hoe je altijd om uitstel vroeg’) sterk existentiële proporties krijgt in deze context, kan Eddy van Vliet niet meer terug. Niet psychisch (sinds het verleden ‘tot bedaren is gebracht’) én niet poëticaal-stilistisch. Op alle vlakken manifesteert zich het ‘Defect’, een waarschuwing, een ‘proefdraaien van de dood’.

Biografie (HIJ)

De slaapwagen was de einder. Een gunst van de

nacht.

Tot en met de tekening in het fluweel
had Gropius bedacht. Leder. Geslepen spiegels
en de luxe hierin een zinsnede te verbeelden.

Hij hoort zich nog zeggen: Daarna reizen wij af
naar Virginia of Californië. Tijd genoeg. Zolang

straten

en pleinen de namen van schilders en schrijvers

dragen.

Belachelijk klein was de landkaart in de serre
waarin thee werd gedronken
en het groen van Canada het won van de zon.

Een gunst van de dag. Nooit had hij zulke
mooie muziek op het perron van Treblinka ver-

wacht.

Eddy van Vliet, De Binnenplaats. A'dam: Bezige Bij 1987.