Yang. Jaargang 24

[p. 58]

Woorden om te zien
Lut Missinne

‘Een zelfportret schrijven. Maar dan voornamelijk aan de hand van de werkelijkheid en de mensen om de schrijver heen, van zijn waarnemingen, ontmoetingen en overwegingen - literaire en andere - en ook met behulp van portretten die zo zijn uitgeschreven dat niet de anekdote of de beschrijving van een uiterlijkheid centraal staat, maar een kern van eenzaamheid die een weg zoekt en die wordt waargenomen opdat niet alleen inzicht kan worden bekomen in de privé-wereldgeschiedenis die elk mensenleven is, maar ook in de levenshouding van de schrijver zelf.’ (56)

Met deze woorden definieert Alstein in zijn laatste boek De uitgedaagde werkelijkheid zijn eigen werkstuk. Nu hij 40 jaar oud is, acht hij de tijd gekomen om een balans op te maken. Hij doet dit in een grillige tekst, een compilatie van dagboeknotities, aforismen, verhalende passages, auteurscitaten en beschouwelijke impressies in zes ‘hoofdstukken’ bijeengebracht, getiteld met jaartallen van 1982 tot 1987.

Alstein heeft nadrukkelijk een subjectivistische introspectie vermeden. Zijn zelfbepaling komt tot stand via een doorlichting van de hem omringende werkelijkheid en de weerslag hiervan op zijn eigen persoon. Op die manier poogt hij een ‘privé-wereldgeschiedenis’ te construeren, ‘waarin het woord ‘ik’ weliswaar voorkomt, maar niet wordt verabsoluteerd. Het is de werkelijkheid die wordt uitgedaagd.’ (56) Zo bevat het boek o.m. reflecties over de bende van Nijvel, de kernramp van Tsjernobyl, de VSA-politiek in Midden-Amerika, de manipulatie met het Belgische parlement, en het sterrenkrijgprogramma, maar ook over ‘het intellectuele, culturele en literaire klimaat’ waarin de schrijver moet werken. Alstein grijpt die gelegenheid aan om nog maar eens zijn ergernissen te spuien over de literaire situatie in Vlaanderen, over de Vlaamse zelfoverschatting, de ‘kring-verlekkerdheid’ van auteurs en critici. Deze zeurderige passages zijn de zwakste stukken in het boek. Inhoudelijk kan je er weinig tegen in brengen, maar ze functioneren niet binnen het opzet. Het zijn doffe plekken die geen verlichtend inzicht brengen in de persoonlijke situatie van de auteur, noch in de problemen die ze behandelen. Deze theorieën zijn inderdaad ‘genoegzaam bekend’.

Een stuk interessanter wordt het weer wanneer Alstein ook zijn persoonlijke achtergronden aftast: ‘de afkomst als achtergrond voor een gebeuren dat op zichzelf aan betekenis zou verliezen.’ (28) In zijn documentaire roman Het uitzicht op de wereld (1984) had hij al twee figuren uit zijn voorgeslacht in detail getekend: grootvader Gustave van Alstein en de 18de eeuwse slavenhaler Pierre-Ignace. De strenge zelfbeperking tot de rol van onbevooroordeeld waarnemer die hij zich voor dit historisch werk had opgelegd, wordt in De uitgedaagde werkelijkheid toegelicht en gemotiveerd: een bestaand personage opzadelen met eigen ervaringen en indrukken, zijn leven vullen met verzonnen feiten zou getuigen van een ‘ontoelaatbare arrogantie.’ (33) Dezelfde drang naar waarheid en soms pijnlijke eerlijkheid vormt een rode draad doorheen de beschouwingen, het is namelijk tevens het verhaal van een uitgedaagd auteur. Alstein kiest daarbij als wapen voor het waarnemen, het peilen, het zo neutraal mogelijke kijken, ook al weet hij dat ‘men slechts ziet wat men kàn zien. Niet iedereen is in staat meer waar te nemen dan hij kan verdragen.’ (34) Hij is zich bewust van de voortdurende spanning tussen zijn onvermijdelijk subjectieve zienswijze en de feitelijke werkelijkheid, en van de dialectische relatie tussen subject en realiteit.

[p. 59]

Maar toch, en hierin ligt de aantrekkelijkheid van dit werk, zet hij koppig zijn eenzame zoektocht verder, ‘beschadigd en wijzer’, speurend ‘ver achter alle clichés en oppervlakkigheid.’ (79) Er wordt ook uitvoerig nagedacht over het schrijven.

Zijn gevecht met de werkelijkheid moet immers in woorden worden gevoerd. De zeges moeten in taal worden vastgelegd, ‘elke goed gebouwde zin is een overwinning, een houvast. En een onweerlegbaar bewijs.’ (70) Ook hier echter behoedt een scherpe relativeringszin voor desillusies: ‘Deze wonderlijke paradox: dat men slechts met schrijven kan beginnen nadat men heeft ingezien dat schrijven niet alles zal oplossen, dat het - op zijn best - een deel van het onoplosbare zal zichtbaar maken.’ (46) Elke zege op de werkelijkheid is noodzakelijk een Pyrrusoverwinning. Maar de droom, die verwoord wordt in een motto dat aan Hölderlin werd ontleend, blijft de drijfveer: ‘Wij zijn niets; wat we zoeken is alles.’

Hölderlin is niet de enige literator met wie Alstein zich geestelijk verwant voelt. Hij heeft uitgebreid citaten gesprokkeld: bij Handke, Gombrowicz, Yourcenar, Golding, I.B. Singer, en nog een resem anderen. De meest opvallende aanwezigheid is echter die van Maurice Gilliams. Hij duikt op in het beeld van de man aan het venster, in de problematiek van Wahrheit en Dichtung, in de thema's van eenzaamheid en vergankelijkheid, in de pleidooien voor een betere maatschappelijke waardering van het kunstenaarschap, in het streven naar een perfecte vorm en het zoeken naar een wezensbepaling. ‘Wat me aanspreekt’ zegt Alstein over Gilliams ‘is de ernst die aan dit schrijven ten grondslag ligt... Wat me met andere woorden steeds weer boeit is de opgebrachte aandacht en het literaire streven naar nooit verzwakkende concentratie.’ (21) Alstein heeft onmiskenbaar ook dat ernstige verantwoordelijkheidsgevoel als schrijver. Maar op één punt liggen ze mijlenver uit elkaar. Gilliams kende aan het streven naar het perfecte kunstwerk een maatschappelijke waarde toe. Hij ging daarin zo ver dat hij in De kunst der fuga zijn ideaal als volgt formuleerde: ‘Het gedroomde boek zonder gebeurtenissen, zonder intrige, zonder beschrijving, zonder merkbaar begin of einde.’ Voor Alstein daarentegen ligt de maatschappelijke waarde uitsluitend in het engagement, in een resolute keuze tegen de literatuur: ‘een man van papier ben ik niet’ (70). Ook weigert hij Paul De Wispelaere te geloven die in zijn jongste boek schreef: ‘Wie schrijft en leest schakelt het leven uit, maar ervaart het op deze manier in een mengvorm van heldere droefheid, inzicht en verrukking die het geleefde leven zelf nooit bieden kan’ (70).

Het is duidelijk dat Alstein een lange weg heeft afgelegd na het babbelproza uit zijn beginperiode. Hij heeft, zonder grenzen te verleggen, een intelligent boek geschreven dat interessante gedachten bevat, verwoord in een soepele, hoewel soms wat zweverige stijl. De zwakke passages waarin de spanning afknapt, weet hij doorgaans snel te doen vergeten.

Alstein, De uitgedaagde werkelijkheid. Hadewijch, 1987.