Yang. Jaargang 24

[p. 56]

Schaamteloos voyeurisme
Lut Missinne

De papegaaieschommel van Gilbert Grauws (1953) is een merkwaardig boek. Grauws is journalist, en deze bundel verhalen, geschreven tussen 1984 en 1986, is zijn debuut.

Het is niet vanzelfsprekend dat een goed journalist meteen ook een goed belletrist is. Literatuur hoeft immers niet te informeren over onbekende feiten, maar steunt op de delicate spanning tussen herkenning en verrassing, tussen een vertrouwde voorstelling van de werkelijkheid en een creatieve vervreemding hiervan.

Deze verhalen voldoen hier wonderwel aan. Grauws speurt naar die extreme, menselijke gewaarwordingen die zich situeren aan de Nachtseite van het bestaan. Al zijn gebeurtenissen tekenen zich af tegen een repoussoir van ultieme uitzichtloosheid, brutaal pessimisme, een wereldbeeld, gedomineerd door pijn, aftakeling, dood en een alles overwoekerende angst. ‘Zolang we bestaan blijven we tegen heug en meug gedoemd om voor de pijn te kiezen bij het kiezen tussen de pijn en niets.’ (34) Dit zijn gedachten van Jorge Herrera, een letterzetter uit São Paulo, die bij een wilde staking werd opgepakt en in een Braziliaanse gevangenis wordt gefolterd. Zijn ervaringen vormen één laag van het titelverhaal, het langste en ook meest complexe uit de hele bundel. Op een onderliggend niveau is Josje (synoniem met Jorge), een levensverzekeraar aan het woord. Ook zijn situatie is desastreus. Hij heeft een hersentumor, die hem ondraaglijke pijnscheuten bezorgt, en bovendien wil zijn vrouw hem na tien jaar huwelijk verlaten. Nadat hij een foto van de gefolterde Braziliaan onder ogen heeft gekregen, groeit en woekert het martelverhaal over Jorge Herrera in zijn morbide verbeelding. Hij verzint deze geschiedenis om zijn eigen angstgedachten te verdrijven, ‘zonder verhalen zou het allemaal nog veel erger zijn.’ (25) Daarbij leeft hij zich zo sterk in de folterpijnen en -angsten in, dat hij zich volledig met Jorge H. identificeert. Hij wordt de gevangene van zijn eigen dromen. Zo valt de pijn die hij ervaart bij de ontrouw van zijn vrouw samen met de geestelijke tortuur die Jorge H. ondergaat, wanneer ze hem confronteren met een opname van zijn zogenaamd overspelige vrouw.

Het identificatieproces tussen deze twee personages wordt in het verhaal vakkundig geconstrueerd en is kenmerkend voor de artistieke zorgvuldigheid waarmee de bundel is samengesteld. Door het wisselend vertelperspectief van ik-vertellers en de over elkaar heengeschoven verhaalfragmenten wordt de indruk van een waanzinnige gespletenheid of identificatie op een subtiele manier aangebracht. Daarbij helpen ook, zoals al gezegd, de parallellen tussen beide gevoelssituaties. Jorge H. wordt zodanig door zijn angst uitgehold, dat hij er haast toe komt naar de volgende foltering uit te kijken: ‘De electroshocks zijn een bevrijding, ze redden hem van zichzelf en van de alles vermalende machine van zijn gedachten, die nooit stopt.’ (34) Ook voor Josje is de angst zo'n bezoeking dat hij de pijn als een ‘opluchting en een troosteloos gevoel van bevrijding’ (33) ervaart. ‘Uiteindelijk moeten we altijd weer verlangen naar wat we het meest vrezen. Omdat de onzekerheid nog het allerergste is.’ (33) De enige oplossing is de overgave aan de verbeelding en wanneer die afglijdt naar gruwelijke en perverse voorstellingen ervaren de personages dit als afstotelijk en onweerstaanbaar tegelijk. Op een paradoxale wijze monden de verhalen die een remedie hadden moeten vormen, uit in gruwelijkheden

[p. 57]

en obsceniteiten. De fascinatie die hiervan uitgaat is, tevens op het metaniveau, de bestaansreden van deze bundel. De papegaaieschommel is een verzameling van dergelijke ‘verkeerde verhalen’, van ‘jammerlijke storingen’.

Ook elders in het boek ontplooit zich een waaier van frustraties en angsten, hallucinaties, zelfkwellingen, macabere en vunzige fantasieën. Alle personages zijn verliezers, bewoners van een Waste Land, tot de kinderen toe. In het slotverhaal met de ironische titel ‘De heilige familie’ lijdt het achtjarige jongetje Bensjie aan ‘mukodose’. Hij verblijft afwisselend bij zijn moeder, die haar desillusies op een reeks minnaars botviert, en zijn vader die door zijn werk in de vrieskelders aan zijn oorlogstrauma probeert te ontkomen, ‘Om je bij -20° te handhaven moest je hard zijn. Je moest al het weke uit jezelf wegbannen en hard en ondoordringbaar worden als het ijs zelf.’ (107) Maurice kan echter zijn beschermende liefde voor zijn zoon niet bevriezen. ‘Het is afschuwelijk te zien hoe kinderen moeten lijden - hun troosteloze weerloosheid.’ (123) Omdat hij zich machteloos weet om zijn kind tegen het leven te beschermen, doodt hij het.

Een gelijkaardige moord uit medelijden is het thema van ‘De goede dood’. Hamit, ‘een dikke turkenjongen van een jaar of veertien’ (97) duwt zijn wrakkige opa, die aan kanker wegteert, uit het raam van de twaalfde verdieping. Toch kan je in geen van beide verhalen de dood als een verlossing ervaren. De auteur houdt de beklemmende ambiguïteit over het slot in stand, omdat de dood eigenlijk tweemaal door iemand anders wordt gekozen. Zelfs het einde van het lijden wekt een onbehaaglijk gevoel.

Het kind dat in ‘De heilige familie’ voorkomt, draagt dezelfde naam als de idiote zoon uit Faulkners The Sound and the Fury, Benjy, en beide verhalen vertonen, ondanks het verschil in omvang, wel meer overeenkomsten. Zo delen ze de pessimistische visie op de condition humaine waarbij de weerloze onschuld van het kind centraal staat. Ook de stijl van Grauws heeft iets van Faulkner. Grauws is bijzonder visueel ingesteld, heeft aandacht voor details die pas later belangrijk blijken en hanteert een concrete, directe taal. Zijn ervaring als journalist zal hier wellicht niet vreemd aan zijn. De gebeurtenissen worden meestal scenisch verbeeld en zonder discursieve commentaren aan elkaar gevoegd. Zijn werk krijgt hierdoor een sterk filmisch karakter.

Toch is deze schrijftrant niet kaal. Af en toe wordt er gebruik gemaakt van symboliek, zoals in het eerste verhaal ‘Adams rib’. Stevens machteloze angst en onbegrip voor vrouwelijke gevoelens worden verbeeld in het obsederende beeld van krijsende pelikaanjongen. ‘Maar die pelikanen..., sla me dood, die zijn obsceen. Wijfjes voeren de jongen zelfs hun eigen vlees op. Dat is geen verzinsel. Het staat in de bijbel. Moederliefde heet dat, kinderen, geen verzuurde, brakke melk. Kleffe, in verrotting schurkende moederliefde.’ (13)

De papegaaieschommel treft de lezer genadeloos op de gevoelige plaatsen, zo staat op de achterflap te lezen. Dit klopt, deels omdat de gebeurtenissen in al hun brutaliteit worden weergegeven, en met berekende contrasteffecten worden neergezet. Zo wordt het effect van ‘De goede dood’ nog verhoogd doordat het relaas wordt onderbroken door cursiefpassages, met getuigenissen van geweld en doodslag, een procédé dat herinnert aan Menuet van L.P. Boon. De verhalen krijgen echter hun shockeffect vooral door de schaamteloze nieuwsgierigheid waardoor de auteur lijkt gedreven en waarin je als lezer tegen wil en dank wordt meegesleurd. Je wordt gedwongen om de fascinatie voor deze macabere zwartgalligheid mee te ondergaan. Dat de auteur ondanks deze voyeuristische afstandelijkheid toch een gevoeligheid in dit proza kan leggen, getuigt van grondig vakmanschap.

Wie wil weten wat de Engelsen bedoelen met een ‘unputdownable’ moet deze verhalen maar eens ter hand nemen.

Gilbert Grauws, De papegaaieschommel. Leuven, Kritak, 1987.