Yang. Jaargang 24

[p. 50]

Wie verblindt wie?
Stefan Hertmans

Dat Les éblouissements van de Franstalige Belgische auteur Pierre Mertens in de pers eenstemig bejubeld werd, heeft verschillende oorzaken. Ten eerste is het een vakkundig geschreven roman, evenwichtig opgebouwd, met lange en gestoffeerde dialogen, monologue intérieur, zeer treffende beschrijvingen van Brussel en Berlijn, kortom, het boek heeft alle kwaliteiten om het grote publiek te verleiden. Gezien de controverses rond de ideologische fout van auteurs als Heidegger en Hamsun ook nooit uitgemolken raken, is het bovendien een frisse injectie voor de Parijse discussies, als daar plots de vrijwel onbekende Gottfried Benn wordt aan toegevoegd. Nu is van deze auteur zijn werk zeer weinig vertaald, hier en daar een fragment en verder niets.

Ook in ons taalgebied is de kennis van Benns teksten marginaal te noemen, zeker in vergelijking met het aantal mensen die vinden dat ze zonder hem te lezen, toch in staat zijn een oordeel over hem uit te spreken. Pas na de nieuwsgierigheid, die Mertens bij het Franse publiek had geschapen, kwam er een vertaling van Doppelleben - een boek dat, in het licht van Benns eigenlijke creatieve werk, tot de periferie behoort; de essentie van Benn moet men zoeken in zijn Rönne-proza's, in Der Radardenker, Der Ptolemäer, en in zijn Statische Gedichte. Men zal het wellicht bij de vertaling van de autobiografische tekst laten, want dat is het enige wat het grote publiek interesseert, - Benns kortstondige verblinding voor wat hij wellicht als een verwerkelijking van de expressionistische staat heeft gehouden, het nazisme. Veel minder dan bij Heidegger of Hamsun heeft het bij Benn met een ideologische overtuiging te maken; geen enkel feit in zijn lange leven, geen enkele menselijke reactie, geen van zijn daden wijst in de richting van een fascistische mentaliteit. Benn was volledig een kind van zijn milieu, - de grootstad Berlijn, en de tekstgerichte opvoeding in de sfeer van het Pfarrhaus, precies zoals Nietzsche, die hem diepgaand beïnvloedde. Over die vergissing pratend met zijn dochter, laat Benn zich (in een door Mertens geënsceneerde dialoog) uit over Heidegger in volgende woorden:

‘Cela dit, quelle aubaine pour les imbéciles: qu'un grand philosophe puisse se gourer, cela les rassure. Ils ne parleront plus que de cela, à défaut de lire son oeuvre. Son faux pas ne les en dispense-t-il point?’ Dat niet to the point komen over Heidegger: het wordt door Mertens op precies dezelfde manier geprovoceerd over Benn. Ik heb geen enkele kritiek gelezen waaruit bleek dat iemand gesnapt had dat Benn voor een hele eeuw het voorbeeld van een extreem intelligent artistiek bewustzijn was; alle discussies gleden over enkele existentiële aspecten en loofden een aantal passages in het boek die, ik heb het herhaaldelijk kunnen vaststellen, in eerste instantie zo ongewoon sterk zijn omdat ze zinnen en typeringen van Benn zeer herkenbaar parafraseren. Dat weet de kritiek in 99% van de gevallen niet; de meeste recensenten gaven ruiterlijk toe nog nooit van Benn gehoord te hebben. Als iemand een beetje te dicht bij het probleem kwam met een vraag over de authenticiteit, antwoordde Mertens dat het nergens zijn bedoeling was geweest een biografie te schrijven. Daarmee lijkt op het eerste gezicht het probleem van de baan. Maar dat is een schijnantwoord, aangezien de vraag naar wat Mertens met de stijl en de denkwereld van Benn heeft gedaan, niet beantwoord kan worden door te spreken over wat je met het feitenmateriaal hebt gedaan. Bovendien geeft de vrijheid van interpretatie Mertens de kans de feiten wel getrouw te vertellen, maar ze vaak anders te monteren dan ze zijn

[p. 51]

voorgevallen: een brief uit 1949 aan bijvoorbeeld Thea von Sternheim kan op oudejaarsavond 1926 worden aangewend, in een geënsceneerd telefoongesprek, terwijl op de brits in zijn armoedige dokterskabinet een hoertje op hem wacht. Ja, zo is het uiteraard makkelijk om geen verantwoordelijkheid voor biografische problemen op je te nemen; jammer genoeg leidt de dichterlijke vrijheid meer dan eens tot een volstrekt vals beeld op de manier waarop Benn werkelijk reageerde in bepaalde situaties. Het resultaat is zeer vaak een grove vertekening, een verraad aan Benns strenge ethische houding tegenover zijn vrienden en kennissen, en uit wat Benn in de grootste integriteit heeft gezegd, straalt plots dubbelhartigheid door de montage van de feiten; want zelfs al citeer je iemand letterlijk, als je de context voor eigen gebruik en romanopbouw wijzigt, heb je uiteraard iets heel anders. Het is frustrerend, als je Benns werk goed kent en inzicht hebt in zijn bewonderenswaardige persoonlijkheidsstructuur, om telkens weer verdunningen, verdraaiingen, compromis en parafrase te vinden.

En al trekt Mertens een vergelijking tussen zijn ervaring met het maoïsme in 1968 en Benns verblinding in 1933, toch geeft hem dat niet het recht voor een deels onwetend publiek Benn zo romanesk naar zijn hand te zetten, vooral wat diens gefantaseerde reacties en overpeinzingen betreft; want het gebeurt tenslotte toch allemaal onder diens naam.

Ik wil graag toegeven dat de roman goed in elkaar zit: zeven hoofdstukken behandelen, telkens in een jaartal dat op een 6 eindigt, de scharnierpunten in Benns woelige, lastige en eenzame leven; er zijn veel ogenblikken, die overtuigend werden weergegeven - zo bijvoorbeeld de suggestie van Hertha von Wedemeyers dood (Benns tweede vrouw), via de beschrijving van de Berlijnse ruïnes na de oorlog (‘un paysage giflé à mort...’); ook de executie van Edith Cavell, die Benn als legerarts bijwoonde tijdens de eerste wereldoorlog, is prangend gememoreerd, maar de manier waarop Mertens altijd weer Benns emoties en gedachten invult, is vaak ontoelaatbaar vanwege de romantische franjes. Omdat Benn eigenlijk het hele boek door in een Erlebte Rede spreekt, krijgt de lezer die met Benns teksten vertrouwd is daarom ook een ontgoocheling te verwerken: Benns stem spréékt al voor hem, de toonhoogte is onvergetelijk, en nu moet hij die met allerlei versierselen aangelengde stijl verwerken.

Bovendien blijft de Benn-lezer op zijn honger zoals de liefhebber van Egon Schiele of Caravaggio in de verfilmingen van hun leven: in dit soort romantische evocaties zie je de kunstenaar die je bewondert alle mogelijke en denkbare dingen doen, behalve die waar je hem om bewondert. Dat heet gezonde relativering, meestal, maar ik ben er niet zo zeker van of het wel gezond is; het is alleen maar handig.

Hetzelfde soort gebreken sprak ook uit die andere bejubelde biografische evocatie: Peter Härtlings Hölderlin.

Empathie is altijd het gevolgde procédé; een soort invoeling die er tenslotte toe leidt de kunstenaar te vergeten voor de roman. Dat is uiteraard een kwaliteit van de roman: dat hij de schrijver op paden leidt die hij niet voorziet. Precies daarom had het eigenlijk weinig zin het proce;dé van de roman te willen koppelen aan het behoud van Benns naam; en omdat die naam is blijven staan, heb ik ook het recht te doen wat Mertens als niet legitiem verklaart: namelijk zijn roman te toetsen aan de feitelijke figuur, aan het werk van Gottfried Benn zelf. Dan blijkt dat hij de compromisloze Benn tot een soort piekeraar heeft omgebogen, dat hij de reserve in Benns persoonlijkheid voor een groot stuk verraden heeft. En waar hij hem met succes heeft geëvoceerd via parafrases uit Benn-materiaal, strijkt hij bij de kritiek zelf de pluimen op als stilist. Daarom heeft die eenstemmigheid van de kritiek iets frustrerends voor wie dit probleem van identificatie en distantie doorziet; met weinig andere boeken is duidelijker gebleken dat de kritiek slechts op een eerste niveau oordeelt. Ik ding uiteraard niets af op de waarde van bijvoorbeeld de beschrijvingen van Brussel, die tot de zeldzame geslaagde hedendaagse evocaties van die stad behoren; ik ding niets af op

[p. 52]

de romancier, - de naam van zijn personage zit me hoog omdat het geen personage is geworden, maar een half vastgehouden, half verloochende dichter, die wellicht, ondanks alle goede bedoelingen, zeker enigszins verbitterd dit impliciet moreel oordeel over zijn intimiteiten zou gelezen hebben: wellicht omwille van de onmogelijkheid van de lucide nuances, die voor hem tot een vorm van radicaal en illusieloos stilisme waren geworden. Laten we er daarom eindelijk werk van maken: laten we Benn lezen.

P. Mertens, Les éblouissements. Le Seuil 1987, 378 p., 120 FF.