Yang. Jaargang 24

[p. 42]

Illusieloos zelfportret
Frans Denissen

Wanneer je als schrijver in een aantal uiteenlopende genres actief bent, m.a.w. wanneer je voor wat je uit te drukken hebt keer op keer het literaire genre kiest dat je daartoe het meest geschikt lijkt, loop je gevaar dat een deel van je oeuvre door een ander deel overschaduwd wordt. Het grote publiek wil eenduidigheid: x is een romancier, y is een dichter, z is een toneelschrijver. Dat is misschien ook de doem van Luigi Pirandello (1867-1936). Iedereen kent hem in de eerste plaats als toneelauteur, in de tweede plaats (maar dat is al minder zeker) als schrijver van korte verhalen: tussen 1894 en 1934 publiceerde hij niet minder dan vijftien verhalenbundels, die later samengebracht werden onder de titel, Novelle per un anno (‘Verhalen voor een jaar’). Dat hij daarnaast ook een groot romancier was, is - althans buiten Italië - nauwelijks bekend. Vandaar dat een nieuwe vertaling van een van zijn belangrijkste romans, Quaderni di Serafino Gubbio, operatore (in 1915 verschenen met de titel Si gira, in 1925 met zijn definitieve titel) meer dan welkom is, vooral ook omdat het een van de weinige werken van Pirandello is waarin een ervaring uit zijn leven, die bepalend is geweest voor zijn levensvisie maar die overigens zorgvuldig buiten zijn teksten wordt gehouden, hier door allerlei spleten en kieren naar binnen dringt: het vijftien jaar samen leven met een aan waanvoorstellingen lijdende en ziekelijk jaloerse vrouw.

Protagonist van de roman en schrijvende ik-persoon is Serafino Gubbio, cameraman van de film-maatschappij Kosmograph, die door een gruwelijke scène die zich voor zijn draaiende camera afspeelde zijn spraak verloren heeft. Al schrijvend probeert hij de gebeurtenissen die tot deze gruwelijke scène geleid hebben, te reconstrueren. De achtergrond van de filmwereld (waarvoor hij zelf ook scenario's heeft geleverd) stelt Pirandello in staat om een van de hoofdthema's van zijn werk - de onbestaande grens tussen waan en werkelijkheid, tussen waarheid en onwaarheid - uit te diepen: ‘Hoe kan men een werk serieus nemen dat geen ander doel heeft dan te begoochelen - niet zichzelf, maar anderen? En begoochelen door het op touw zetten van de meest stompzinnige schijnvertoningen, waaraan de camera geacht wordt een wonderbaarlijke realiteit te geven. Het resultaat is onvermijdelijkerwijs, zonder mankeren, een hybridisch spel. Hybridisch, omdat de stompzinnigheid van de veinzerij er juist meer in wordt blootgelegd en in het oog springt, omdat men haar verwezenlijkt ziet met het middel dat zich het minst tot begoocheling leent: de fotografische weergave.’ (blz. 60) Deze schijnwereld binnen een schijnwereld stelt hem ook in staat - als een Hitchcock avant la lettre - heel even een sarcastische afsplitsing van zichzelf op het doek te laten verschijnen (op het doek: want het boek is uiterst geraffineerd geconstrueerd als een film, met close-ups, stills, travellings, flash-backs): de beroemde schrijver die droomt van de ‘artistieke wedergeboorte’ van de industrie maar die zijn scenario onder schouderklopjes van de producent tot een prul moet herleiden. Maar een veel belangrijker afsplitsing is het personage van Cavalena, een arts die van zijn ziekelijk jaloerse vrouw zijn praktijk niet langer mag uitoefenen en die zich daardoor maar aan het schrijven van filmscenario's heeft gezet. De autobiografische verwijzing wordt duidelijk als men weet dat Pirandello onder druk van de helse scènes van zijn vrouw op een bepaald moment zijn baan in een meisjeslyceum moest opzeggen en zich van dat moment af thuis - vaak in een gebarrikadeerde kamer vanwege haar doodsbedreigingen - aan journalistieke en literaire arbeid wijdde, en ook

[p. 43]

dat zijn dochter Lietta op een bepaald moment een zelfmoordpoging ondernam omdat ze de spanningen in huis niet langer aankon: ‘Ik kende uit verhalen Cavalena (...), bij de Kosmograph algemeen bekend onder de bijnaam Zelfmoordenaar. Het schijnt dat de arme man verschrikkelijk onder de plak leeft van een jaloerse vrouw. Vanwege de jaloezie van zijn vrouw heeft hij, naar men zegt, eerst zijn functie van luitenant-dokter in het leger en nog ik weet niet hoeveel voordelige betrekkingen in overheidsdienst vaarwel moeten zeggen; daarna ook de uitoefening van het vrije beroep en de journalistiek, waarin hij zich een plaatsje had weten te veroveren, en ten slotte ook het onderwijs, waaraan hij zich uit wanhoop had vastgeklampt, als leraar natuurkunde en natuurlijke historie op middelbare scholen. Aangezien hij zich (steeds door toedoen van zijn vrouw) niet aan het theater kon wijden, waarvoor hij sinds een poos gelooft een zeer sterke aanleg te hebben, heeft hij zich nu met veel weerzin, obtorto collo, aan het schrijven van filmscenario's gezet (...). Het schijnt echter dat hij, in de hel van zijn huis van lieverlede gewend geraakt de wereld als een gevangenis te zien, er niet in slaagt, hoe hij zich ook inspant, een intrige voor een film in elkaar te zetten zonder dat er op een gegeven moment een zelfmoord aan te pas komt.’ (blz. 92) De passages over Cavalena - voor wie het hem opgedrongen schuldgevoel uiteindelijk een tweede natuur geworden is, die hem in al zijn beslissingen conditioneert - behoren tot de meest aangrijpende van het boek. Het is overigens een illusieloos zelfportret en een illusieloos mensbeeld dat hier wordt geschetst: aangezien zoiets als een persoonlijkheid niet bestaat en de mens niet meer is dan een kluwen van waanbeelden, worden alle handelingen van een persoon ingegeven door de - vaak door hemzelf bedachte - verwachtingen die de buitenwereld van hem zou hebben. De twee acteurs die elkaar naar het leven staan bij het dingen naar de gunsten van de ‘femme fatale’ Valeria Nestoroff, worden bij hun daden vooral geleid door wat ze denken dat zij van hen denkt, terwijl zij zelf voornamelijk handelt uit diepe bitterheid om een verloren illusie. Zo ook de kunstschilder Giorgio Mirelli, die voor haar zelfmoord heeft gepleegd en wiens schim tussen haar en al haar aanbidders blijft staan: ‘Alle indrukken die hij van haar kreeg, waren misschien enkel en alleen afkomstig van dat licht waarmee hij haar bestraalde: indrukken dus die alleen voor hem zelf waren.’ (blz. 48) In vergelijking met de mensen die elkaar verslinden in de waan elkaar te beminnen, is de tijger - die in de slotscène zijn gruwelijke taak vervult - eigenlijk nog het sympathiekst: hij is de enige die tenminste door echte, ongecompliceerde instincten wordt geleid. De andere die zich in dit spiegelpaleis staande weet te houden is Serafino Gubbio, maar daarvoor heeft hij dan wel zijn spraak moeten verliezen: juist door de amputatie van dat uiterst bedrieglijke communicatiemiddel kan hij zich aan het schimmenspel van de menselijke relaties onttrekken en wordt hij de onverstoorbaar draaiende hand en het oog dat onbewogen de mensen observeert, door het koele glas van een lens: de derde afsplitsing van Pirandello.

Luigi Pirandello, Dagboek van Serafino Gubbio, cameraman. (Vertaald door Jenny Tuin) Amsterdam: Querido, 1987

Van Pirandello zijn in het Nederlands ook een aantal selecties uit zijn korte verhalen beschikbaar:

De pijn om zo te leven. Amsterdam, Querido, 1986

Het naakte leven. Amsterdam, Hema, 1986

De weduwnaar. Tricht, Goossens, 1986

Een paard in de maan. id., 1987