Yang. Jaargang 24

[p. 169]

Van apen en steden
Bart Vervaeck

Kimberley gaat, net als het eerdere werk van Hellema, over de oorlog en, algemener, over de problematiek van (on)macht en (on)vrijheid. Samuel Zomerplaag is een Amsterdamse jood die in de jaren dertig naar Zuid-Afrika trekt om daar diamanten in te kopen voor zijn firma. De manier waarop de zwarten daar behandeld worden, echoot de jodenhaat in nazi-Duitsland. Beide situaties vertonen hetzelfde patroon: wie macht heeft, heeft vrijheid en het vermogen om de vrijheid van de anderen te vernietigen. De machtelozen rest slechts één keuze om uit de situatie te ontsnappen: de zelfmoord.

Zoals gebruikelijk, werkt Hellema deze problematiek uit op het raakvlak tussen macro- en micro niveau. Op het algemene, socio-economische vlak, wordt het racisme verbonden met de economische crisis en de sociale ongelijkheid. Zo was het joodse kapitaal onontbeerlijk voor de nazi-oorlogsmachine (p. 89) en zorgden de sociale verschillen, en vooral de gedragsregels die hierbij golden, ervoor dat de andere steeds als de mindere werd verworpen (p. 54). Op het kleinere, persoonlijkere niveau, wordt het racisme in verband gebracht met de overwegend sexuele of driftmatige drang naar dominantie. Zomerplaag huwt met een vrouw om haar schoonheid, maar ontdekt dat hun relatie niet meer is dan een geritualiseerd machtsspel - geritualiseerd door de erotiek die als een religieus toneel in het huwelijksdrama thuishoort (pp. 64-65).

Dat betekent dat de vrouw altijd de dominerende factor is in een huwelijk en een man alleen de keus heeft tussen zich te onderwerpen of zich vrij te maken. (p. 86)

Die vrijheid is echter een illusie, want ze is de vrijheid van de gedomineerde en daardoor niet meer dan de noodzaak die tot deugd geworden is. Ze komt neer op zelfverlies en uiteindelijk op zelfmoord. Wanneer de oorlog ten einde is, pleegt Zomerplaag zelfmoord in Zuid-Afrika: wat op het eerste gezicht een kans op vrijheid lijkt, is in feite het absolute einde.

Hellema presenteert dit alles op zijn bekende manier, dat wil zeggen in een droge, analytische stijl en met een heel ingenieuze constructie. Het verhaal begint in 1939, wanneer Zomerplaag in Zuid-Afrika spoorloos verdwijnt. Na enkele bladzijden wordt deze verhaallijn afgebroken, eerst door brief-fragmenten (1939), dan door dagboeknotities van Samuels eerste Afrika-reis (1931), die aangevuld worden door een levensbeschrijving van Therese, zijn vrouw. Dan wordt het begin van zijn huwelijk (1926) geconfronteerd met het einde (1936): het begin wordt belicht via de gesprekken met Samuels vriend Philip, het einde via de brieven aan zijn vriend Norman. Hierop volgen kranteknipsels uit The Times van eind 1938: zij tonen de jodenvervolging en de parallellie met de onderdrukking van de zwarten in Zuid-Afrika. Tenslotte wordt het einde van Samuel en van de oorlog getoond aan de hand van autobiografische notities die Zomerplaag tijdens zijn laatste dagen had neergeschreven en die na zijn dood bij Philip terechtkomen.

Deze constructie zorgt voor een duidelijke en spannende plot: er is eerst het probleem (de verdwijning), dan de achtergrond en de oorzaken, en dan de afloop, die geen oplossing is. Maar de belangrijkste functie van de structuur is ongetwijfeld dat hij de voortdurende confrontatie toelaat van micro-en macro-niveau: Samuels mislukte liefdesrelatie en de halfslachtige reactie van zijn vrienden, wordt direct geconfronteerd met de jodenvervolging en de halfslachtige reactie van de bevriende buurlanden. Voordeel aan die werkwijze is dat elke vorm van psychologisering en sentimentaliteit geweerd wordt uit het verhaal. Nadeel is, dat de karakters expo-

[p. 170]

nenten blijven van een bepaalde socio-economische constellatie en dat ze daardoor diepgang en persoonlijkheid missen. Dat vermindert ook de geloofwaardigheid van de personages. Zo breekt Sam met Norman na de echtscheiding, maar die breuk komt totaal ongerijmd en onecht over (p. 84). Philip is dan weer de volledige anti-pool van Samuel en dat is in feite zijn enige functie. Het hele werk door blijft hij een schim, en dan, op het einde, krijgt hij karakteristieken toebedeeld die nergens vandaan lijken te komen, tenzij uit de noodzaak als spiegel voor Samuel te fungeren (p. 95).

Het is een fenomeen dat ook de vorige romans van Hellema doortrok: de ideeën en de analyses dringen de romaneske ontplooiing en de personages vaak naar het tweede plan. Dat hoeft natuurlijk geen bezwaar te zijn, en er blijft bij Hellema altijd meer dan genoeg over om te bewonderen: de scherpe formuleringen, de nooit aflatende dreiging die over elk tekstfragment lijkt te hangen, en vooral de passie en emotionaliteit die onder de koele en vaak cynische formuleringen stromen. Dat is in deze roman vooral duidelijk in de laatste notities van Zomerplaag. Daarin heeft hij het ondermeer over een gedresseerde aap, Kimberley, die hem gezelschap houdt. In tegenstelling tot de mensen, maakt dat dier van de relatie met Samuel geen subtiel en verstikkend spel van macht en onvrijheid:

Hij kan dus ook nooit te kort schieten en dan zijn tekortkomingen op mij projecteren. Hij verwijt mij niets. Ik hoef niet beter te zijn dan ik ben. Ik hoef niet te liegen om geloofwaardig te zijn. Hij aanvaardt mij. En zolang ik hem niet ontken, dat wil zeggen hem op een of andere manier kwel, voelt hij zich door mij aanvaard. Hij mist de ijdelheid om behaagd te willen worden. Het behaagd willen worden waarmee mensen aandacht trekken, wat een manier van zeuren is. Maar zeuren betekent iets anders dan waarover gezeurd wordt en wat dat is, moet je raden; dat is het spel waarvan je niet moe mag worden en god-bewaar dat je een fout maakt, dan kun je beter het veld ruimen. En een aap kopen. (p. 104)

Kimberley is natuurlijk ook de naam van de Zuid-afrikaanse stad:

De naam is voor ieder in de diamanthandel geïnteresseerde een toverwoord. Kimberley levert de wereld aardse schatten van fabelachtige waarde. Hier werd de Cullinan gevonden van meer dan drieduizend karaat, die nog bij Asscher in Amsterdam geslepen is. Maar wie dat allemaal niet weet, zou menen in een verarmd stadje te zijn dat een kwijnend bestaan lijdt. (p. 33)

Als naam van de stad, staat Kimberley symbool voor alle uitbuiting en miserie eigen aan de machtsverhoudingen. Als naam van het dier, staat Kimberley symbool voor het gewone en vanzelfsprekende van een relatie waarin niet geëist of gedomineerd wordt, een relatie die in de menselijke wereld niet denkbaar is. Het besef van deze onmogelijkheid - uitgedrukt in de dood van Kimberley - plaatst Zomerplaag in een uitzichtloze isolatie, waarin de mislukkingen op persoonlijk en algemeen vlak nog maar één keuze openlaten: niet meer kiezen, niet meer leven. En Zomerplaag citeert Rilke: ‘Wer jetzt kein Haus hat, baut sich keines mehr’ (p. 107).

Hellema, Kimberley. Amsterdam: Querido, 1987.