Yang. Jaargang 24

[p. 74]

Hoelevend is dood: de alchemistenwinkel van Midas Dekkers
Jean-Paul Den Haerynck

Rudy Kousbroek heeft ooit een erg ongewone classificatie van het dierenrijk voorgesteld. In De Aaibaarheidsfaktor (1969) hanteerde hij nl. het criterium van het meer of minder aaibaar zijn van een dier om zijn waardering ervoor uit te spreken. Vanuit dat oogpunt staan amoebes en oorwormen heel wat lager aangeschreven dan dolfijnen en paarden. Het hoogst ontwikkelde dier volgens het aaibaarheidscriterium van Kousbroek is natuurlijk de kat. Zelfs de Egyptenaren schenen het daar mee eens.

In tegenstelling met wat Kousbroek zei (‘Het enige wat je kan doen, met dieren zowel als mensen, is naar ze kijken terwijl ze nog leven, naar ze kijken en ze tegen je aandrukken; niet later, maar nu, nu.’), schijnt Midas Dekkers steeds meer gepassioneerd te geraken door dieren terwijl ze niet meer leven. Hoe doder het dier in kwestie, hoe groter de kans op de ultieme communicatie, lijkt het wel.

Naast Maarten 't Hart blijkt Midas Dekkers de enige Nederlandse bioloog die buiten het eigen vakgebied voor deining zorgt. Met zijn optimistische ecologische standpunten heeft hij onlangs nog alle in alarmkreten zwelgende milieuverenigingen te lande tegen zich in het harnas gejaagd. Nadat hij het in vroegere publicaties al in een geheel eigen stijl over de dodo, de hitlerkever, de bloedzuiger, het lelijke eendje, de meeëter en de puber heeft gehad, schijnt Dekkers zich nu - en in vergelijking met de gemiddelde bioloog bijna zonder uitzondering - bezig te houden met het stervensproces: ‘In de levende natuur wordt meer gestorven dan geleefd’ (Gekorven diertjes, p. 4, cursivering van mij). Toch heeft het beschouwen van al die ‘mislukkingen’ hem niet tot spectaculaire groenacties verleid; zijn grenzeloos vertrouwen in de stervende/gestorven natuur intrigeert. Ook in zijn boeken domineert wat verdwijnt. Maar het zijn niet de bedreigde zeehonden, walvissen en panda's die zijn aandacht trekken, maar de tragiek die zich elke dag dicht bij ons afspeelt, de wonderbaarlijke eigenheid van het kleine, de perfectie van de dood t.o.v. de chaos van het leven. Vanuit de anekdote of de wetenschappelijke vaststelling zet Midas Dekkers als schrijver een verhaallijn uit; daaraan koppelt hij onveranderd beschouwingen over leven en dood en speelt die in een subtiele, bijna literaire tekst uit. Het taalgebruik van de schrijver wordt hier met biologische organismen verrijkt en met aan modieuze taalvelden ontleende accenten ingekleurd. Exuberant worden Dekkers' teksten zelden; ze zijn van een verfijnde intensiteit - puur natuur - en van een onkreukbare innerlijke dynamiek.

In Gekorven diertjes voert Midas Dekkers niets anders dan insekten ten tonele: van alle soorten staan zij het dichtst bij de dood. Omdat de meeste insekten een zo kort leven beschoren is, tussen allerlei stadia van dood en roerloosheid in, dat in deze orde van het dierenrijk de ‘eendagsvliegen’ ook officieel een soort geworden zijn. Pas in ideale omstandigheden, als ze erin slagen de verpopping tot imago door te komen, kunnen ze even zichzelf worden; bijna onmiddellijk daarna gaan ze alweer dood, bijgezet op het behang, fijngeknepen tussen mensenvingers, weggeplukt voor de verzameling van een jongetje.

Het perspectief van de jager-verzamelaar die in elke mens huist, is voor Midas Dekkers de gedroomde aanleiding om dieren in de mensenwereld binnen te halen. Daar begint immers de magie, de bezwering van het sterven. ‘Kleine jongens weten iets dat vrouwen nooit zullen begrijpen en dat mannen later zijn vergeten. Zij weten dat boeketten niet zijn beperkt tot bloemen. Torren plukken ze, een

[p. 75]

konijneschedel, vlinders (...). In een hoekje van hun jongenskamer vormen de kadavertjes een pracht van een stilleven.’ (G.d., p. 16). Het is Dekkers hierbij in eerste instantie te doen om de isolering en de ordening van zoiets ‘levends’ als een dier, al is het dan soms dood, binnen de omlijsting van de kunstmatige wereld van de mens. Zo getuigt een opgeprikte boktor van het ‘speldenkerkhof met zijn kadaverdiscipline’, terwijl vier lijkjes van diverse aard in een luciferdoosje, ‘bien étonnés de se trouver ensemble’ van een indringende schoonheid worden. Als innige natuurliefhebber tolereert Dekkers deze resultaten van verzamelwoede zonder verpinken, maar de smakeloze inlijstingen van vlinders die door menselijk eigendomsrecht hun identiteit moeten prijsgeven, lokken uitroeptekens en imperatieven in zijn frases. Hoewel hij het niet altijd kan laten, is het moraliseren nooit zijn bedoeling.

Wat dan wel? 1. Het genot en de verwondering die Dekkers op de grens van schoonheid en sterven ervaart, drijven zijn passionele relatie met wat dood nog levend is, wat dood nog communiceert. 2. De symboliek van dergelijke beschouwingen, de metafoor waarin de hier besproken teksten ongetwijfeld staan, intrigeren de mens: ‘de chaos van het leven voorgoed vervangen door de orde van de dood’ (G.d., p. 29). Dekkers illustreert dat vooral aan de klasse ‘gekorven diertjes’ (oudere benaming voor insekten) die met hun uitwendig skelet, dat ook na het intreden van de dood intact en onaangeraakt blijft voortbestaan, getuigen dat het leven niet alleen grenst aan de dood, maar dat het er bovendien zijn uiteindelijke vervolmaking in vindt. Dode insekten lijken in niets op een memento mori, er kan slechts van een pijnloze gedaanteverwisseling sprake zijn: ‘Misschien moet je een insekt zijn om de dood te nemen als dat wat ze is: na larve, pop en imago een vierde stadium (...) iets holler dan het voorgaande en minder beweeglijk, maar (...) in schoonheid vervolmaakt’ (G.d., p. 17) Met dát kijken naar binnen, dat analyseren van levensgrenzen, veegt Midas Dekkers in één klap vele speculatie omtrent dit moderne taboe onder tafel. Alleen de inwendige organen, die toch overbodig zijn geworden, vergaan. Met de vorm van het insektenlijf wordt ook de geest in stand gehouden: een doodsbezwering die het dier zo eigen is, vindt Dekkers, dat het alleen met dat ultieme mummie-bestaan voor ogen aan de natuur ontsproten lijkt.

In Mummies exploreert Midas Dekkers nog verder dit schemerland tussen dood nog levend en levend dood zijn. De gemummificeerde hagedis in zijn werkkamer vormt het summum van de eerder in Gekorven diertjes ontwikkelde idee:

‘Hier straalt de oerhagedis de rust uit van iemand die zijn doel heeft bereikt. De onnatuurlijke knik in de staart, het verwrongen koppie en het ontbreken van een, te ver aangevreten, voetje kunnen dat slechts onderstrepen. Een mummie is geen restant, maar een toegift op wat een dier ooit was.’ (M., p. 8) Zo voleindigt de hagedis haar roerloosheid bij leven in de roerloosheid van de dood en bereikt hierin slechts haar volmaaktheid, haar voorbestemming. De dood, overwonnen door de dood. Het moet levensfilosofen van allerlei slag pisnijdig maken.

Daarmee raak ik ook Dekkers sterkste en essentieelste zijde aan in deze korte dieren- en doodsbeschouwingen: de link met de mens, met de al of niet religieuze incarnaties van het levenseinde. De auteur diept die nergens uit, maar zet accenten aan waar opgezette en/of (half)gemummificeerde krokodillen, vogels, bloemen, sprinkhanen, etc. daar aanleiding toe geven:

‘De mooiste mummies komen zelden in een museum terecht. Balsem is er niet aan te pas gekomen, noch doekengewikkel. De mooiste mummies ontstaan vanzelf. (...) Geholpen door droge lucht of zure grond kan het uitverkoren kadaver zich vervolgens tegen verdere vraat verzetten tot de huid zo goed als onaantastbaar is geworden. Soms komt het tijdens deze overwinning op de dood tot grote schoonheid.’ (M., p. 8)

Dat precies is wat zijn boekjes méér hebben dan je van natuurlijke historie verwacht. Opnieuw, aansluitend bij Kousbroek, zegt Dekkers over een

[p. 76]

half gemummificeerde poes, waaruit de aaibaarheid volkomen is verdwenen, maar waar de katachtige indruk is gebleven: ‘hier verdwijnt het lichaam en blijft de geest’ (M., p. 77). De Egyptische hiëroglyfen sterken hem in zijn overtuiging: in hun opgekrulde houding symboliseerden katten toen al de kringloop van het eeuwig leven. Bij ons heeft een kat nog slechts zeven levens. Maar dat is nog voldoende om Midas Dekkers te laten concluderen: ‘Gooi gebruikte katten na hun dood niet meteen weg. Er zit nog een hoop poes in’. (M., p. 78)

Dood is niet altijd dood, zo simplistisch is het nooit geweest. Dood is in de natuur zelfs nauwelijks dood. Spieren stuiptrekken nog lang na het afsterven van de hersenen, bloedlichaampjes en zaadcellen worden na de hartstilstand nog verder aangemaakt, haren en nagels groeien voort, hart en hoornvlies kunnen nog jaren in een ander lichaam voortbestaan. Dood heeft nog zoveel met leven te maken, orakelt Dekkers, dat zich dringend een herziening van het tijdstip van overlijden opdringt. Net als Kousbroek gooit Midas Dekkers de wetenschappelijke ordening wel eens overhoop: het natuurlijke milieu is geen sluitend, ecologisch geordend systeem, waarbinnen producenten, consumenten en reducenten strakke voedselketens in stand houden, maar een complexe, onoverzichtelijke chaos waarin elke dag de evolutie ten koste van miljoenen levens verder wordt gezet. Evolutie is ontwikkeling, géén vooruitgang, zoals de mens in zijn hypertrofie al te vaak gelooft: ‘Wat een triomf van levenskracht had moeten worden (...) is in zich zelf verstikt’, noteert Dekkers bij de vondst van een dode langpootmug die halverwege de ontpopping is blijven steken. ‘Eben-Haëzer. Toen weigerden de laatste vellen hem af te glijden. Zijn oude leven bleef zich aan het nieuwe vastklampen, tot het hem had gedood.’ (G.d., p. 43) Dekkers blijkt dus op een vaak ingenieuze en onvoorspelbare wijze uiteenlopende betekenislagen te vervlechten. Filosofie, geschiedenis, esthetica, trends en voedingsgewoonten bv. verbindt hij schitterend met vondsten van zijn wandelingen. Hoe rijm je de pestepidemieen met padden die in de lente op onze autowegen worden verrast, of melaatsheid met cosmetica-industrie, of Jivaro-schrompelhoofden met bonsai? Met mummies uit het oudheidkundig museum loopt hij in elk geval niet hoog op: afgestofte Egyptenaren lijken teleurstellend veel op de plaatjes die ervan gemaakt worden, ‘een pronkstuk is al door miljoenen ogen afgelebberd’ (M., p. 19). Allemaal een lauwe hap vergeleken met de zelf geprepareerde cavia op de schoorsteen of een stuk geamputeerd been dat buiten de toonzalen wordt gehouden. Na de lichaamsherwaardering voorspelt Dekkers de mummie-revival. De dood kan immers net als het leven via een dozijn conserveringsmethoden bewaard worden. Niet alleen laat de eeuwenoude alchemistendroom de moderne mens niet met rust, overal hebben opgezette eekhoorns en uilen, en opgekalefaterd groot wild in horecazaken, de verlenging van het leven in een rage te kijk gezet. Zo overweldigend zelfs, dat de auteur tussendoor ironisch alvast een stel taxidermistische recepten uit de doeken doet. Toch heeft Dekkers wel eens moeite met het beheersen van ironie en humor. Zo wordt het in het openingsstuk van Mummies even belachelijk, als hij de mens op één lijn plaatst met de eerder genoemde hagedis, volgens het vroegste brabbeltaaltje van de baby: mummy, momie, Mumie, momia, mummia... De magie van de bestendiging van symbolen lijkt ook het gesymboliseerde te moeten laten voortbestaan. Dekkers haalt een alledaags voorbeeld bij uitstek aan: het bruidsboeket, dat opgepoetst en kunstig geconserveerd moet samenhouden wat door het leven zelf gescheiden wordt. Wat dood is, wordt vervalst en uitgestald. Wat in leven is, genadeloos en doelloos afgemaakt. Een fin de siècle mentaliteit die al decennia lang de illusie steunt dat we de natuur in onze macht hebben, dat we onze angst kunnen bezweren. Terwijl iedereen zo langzamerhand weet dat de aftakeling en verrotting al bij leven aan het werk zijn, dat sterven onvermijdelijk begint bij de geboorte. Een schitterend orgelpunt plaatst Dekkers daarbij in de slotregels van Mummies:

[p. 77]

‘Wat ook steeds sterft, is de huid. Hoewel er van binnenuit steeds nieuwe cellen worden gevormd, sterft ze zo snel dat onze buitenkant voortdurend dood is. Morsdood. Vanaf onze geboorte gaan we gekleed in een dun, dood pak van oud mensenleer. (...) Nooit zal ik het gevoel vergeten toen mijn opa bij het kussen van de ene op de andere dag zo stroef en stug aanvoelde. Reptielerig. Vanaf die doodskus behoorde opa wat mij betrof tot gene zijde. Veertien jaar later hebben we hem begraven.’

(M., p. 81-82)

Noot

Midas Dekkers vertaalde van Lewis Thomas gelijkaardige ‘verhalen’ onder de titel Een brein op een miljoen pootjes (Amsterdam: Contact, 1987). Als Thomas al een voorbeeld geweest mocht zijn, dan valt een korte vergelijking tussen beide auteurs in het voordeel van Dekkers uit; zijn teksten zijn poëtischer en persoonlijker dan zijn onderwerpen doen vermoeden.

Midas Dekkers; Han van Hagen (aquarellen): Gekorven diertjes, Heusden, Aldus-Uitgevers, 1983.

Midas Dekkers; Han van Hagen (illustraties): Mummies, Amsterdam, Contact, 1986.