Yang. Jaargang 24

[p. 72]

Het grote werk van Ivo Michiels
Anne Marie Musschoot

‘Te vaak heb ik van Antwerpen afscheid genomen om deze stad niet te kennen’, schrijft Ivo Michiels in het derde hoofdstuk (of derde ‘huis’) van zijn jongste boek, Vlaanderen, ook een land. En even verder, in hoofdstuk (‘huis’) negen, herhaalt hij deze zin en noteert daarbij dat hij bij uitbreiding hetzelfde zou kunnen schrijven over België, ofschoon de verklaring dan eerder overmoedig zou zijn en ook wel retorisch gaat klinken.

De nadrukkelijke manier waarop Michiels aandacht schenkt aan zijn bewering is betekenisvol: in feite herhaalt hij met deze tekst niet alleen de aanhef van een betoog dat hij schreef bij een fotoalbum over Antwerpen (Luister hoe dit beeld..., 1979), maar bovendien wordt hier, als hoofdstuk IX, een tekst geïntegreerd die eerder ook al verschenen is in het gelegenheidswerk Het boek van België. Een controversieel portret van cultureel België, samengesteld door Frans Boenders (1980).

Twee dingen worden hiermee duidelijk: 1. in het leven/werk van Ivo Michiels speelt het afscheid, met alle positieve en negatieve emoties die eraan verbonden zijn, een zéér belangrijke rol; 2. het werk van Michiels dient niet alleen intertextueel maar ook intratextueel te worden gelezen.

De constatering vormt een bevestiging van wat we al wisten; het gaat inderdaad, zoals bekend, om een als geheel van samenhangende cycli geconcipieerd bouwsel.

Michiels is een schrijver die in zijn leven heel vaak afscheid heeft genomen, niet alleen letterlijk (het verhuizen, verlaten van Antwerpen, van Vlaanderen), maar ook figuurlijk (de herhaalde debuten). Hij werd kennelijk telkens opnieuw tot afscheid gedwongen door een niet te benoemen gevoel van ontgoocheling, door een behoefte grenzen te overschrijden of te verleggen, door een gedreven zijn naar het Nieuwe Begin.

De aporie van het bewegen/niet bewegen gaf als literair motief al de grondtoon aan van de proloog van Het boek alfa en van de alfa-cyclus; het Afscheid diende eerder, in een vroegere fase van de literaire ontwikkeling, als titel van een bekend gebleven boek (en film). Het afscheid, het bewegen of het ontkomen aan de verstikkende roerloosheid, wordt in Vlaanderen, ook een land opnieuw gethematiseerd. Het vertegenwoordigt er het principe van de creativiteit, van het ontsnappen aan uitzichtloosheid.

Het boek is nummer drie in de Journal brut-cyclus en vormt als zodanig een vervolg op De vrouwen van de aartsengel (‘het boek van de geboorte’ genoemd) en op Het boek der nauwe relaties (‘het boek over de vaders en de zonen’), respectievelijk verschenen in 1983 en 1985. Dit nummer drie vormt, zoals de schrijver zelf niet nalaat toe te lichten (hij deed dit o.m. voor de studenten Germaanse te Gent op 16 november 1987), het sluitstuk van de inleiding. Tegelijk werden de titels van de zeven ‘hoofddelen’ van de cyclus al vastgelegd: ze worden achteraan in het boek meegedeeld (men zie hierover het essay van H. Bousset in Jaarboek Vlaamse literatuur 1985, uitg. Grammens). De nu voltooide inleiding, de basis of de ‘sokkel’ van het ‘grand oeuvre’ (tevens de titel van het twaalfde, afsluitende hoofdstuk in Vlaanderen, ook een land), is opgebouwd rond drie thema's: 1 rond vrouw/schoot, 2 rond vader/zoon en 3 rond land/huis, en daarnaast ook rond geometrische figuren, nl. de cirkel (boeken 1 en 3) en de driehoek (boek 2). De cirkel vormt de basis van de structuur van Vlaanderen, ook een land en dient hier tevens om het allesbeheersende creatieve beginsel te verduidelijken. In het eerste fragment wordt al beschreven hoe de schorpioen, die in een cirkel gevangen

[p. 73]

zit en geen uitweg ziet, zelfmoord pleegt. Het motief van de zelfdoding ten gevolge van uitzichtloosheid krijgt nog een weerspiegeling in het hoofdstuk VII.

De overblijvende zeven delen van de cyclus vormen samen een ‘rosa mystica’, een mystieke roos met zeven blaadjes, een constellatie die wordt voorafgespiegeld in het laatste hoofdstuk van Vlaanderen, waar de zeven trappen worden beschreven van de werking van het geheugen, dus van de basis of de motor van het autobiografische schrijven. Opvallend is hier dat de laatste fase, ‘het zevende blaadje van de roos’, oningevuld blijft: een open plek die vermoedelijk in een later boek vorm en inhoud zal krijgen. Want niets is hier toeval en alles wordt in alles weerspiegeld; eindpunt is het tot stand komen van het taalmonument, het oeuvre. In het slothoofdstuk van Vlaanderen, de sokkel van het grand oeuvre dat dit dus in nucleo voorafspiegelt, wordt het getal 7 door de auteur verder nog, vrij geïnterpreteerd, in verband gebracht met de betekenis ervan in de alchemie. Hier wordt een intrigerend scheppingsverhaal gemodelleerd naar de zeven fasen van het smelten van het edelste erts, de diamant. Aan het slot van deze scheppingsfase wordt, uit een rots als het ware, de taal geschapen, het teken, ‘hiëroglief op rots van glas’. De afsluitende conclusie luidt: ‘Het oeuvre hiermee tot bestaan/niet tot staan/gebracht’.

De structuur van het boek Vlaanderen, ook een land, met de verdeling in twaalf hoofdstukken, genaamd ‘huizen’, houdt een verwijzing in naar de astrologie (cf. de ‘karmische huizen’). De cirkel die dient als basisstructuur wordt in vier gesneden door een kruis, waarna elk deel verder in drie segmenten (driehoeken!) wordt verdeeld, wat dus twaalf ‘huizen’ oplevert. Deze twaalf huizen worden ingevuld door twaalf betekenisvolle momenten, tekstfragmenten waarin perioden uit het leven van de schrijver worden opgeroepen, te beginnen met zijn vroegste herinnering, de herinnering aan de eerste woorden, het vroegste taalgevecht, dat geassocieerd is met het beeld van het ‘trappen’ of ‘bloemen maken’, door met de voeten in verf te trappen, samen met de moeder.

Het autobiografische schrijven wordt, zoals in de voorafgaande boeken van de Journal brut-cyclus, aangevuld met fragmenten uit het dagboek van de schrijver en met commentaar vanuit het nu van het schrijfmoment. Het ‘ikjes sprokkelen’ wordt hiermee voortgezet, het autobiografische schrijven wordt verder doorgetrokken tot binnen de cirkel van de auto-commentaar. De teksten van Michiels zijn metateksten geworden. Het principe werkte voor Michiels duidelijk bevrijdend, verruimend en inspirerend.

Duidelijk is inmiddels dat Michiels hier een nieuwe evolutie heeft doorgemaakt. Tussen de alfa- en de Journal brut-cyclus ligt een ontwikkeling van het ‘absolute’ aftasten van de mogelijkheden van de taal naar de ‘totale’ openheid van de niet-eindige tekst, een evolutie van de ene naar de andere pool van het ‘andere’ proza dus, in de door Sybren Polet geïntroduceerde termen. Op te merken valt evenwel, dat de (post)moderne openheid bij Michiels aan strenge regels onderworpen blijft. Het lijkt erop dat deze cyclus als totale structuur veeleer een gesloten dan een open kunstwerk zal worden, een hechte structuur met vele lagen, dubbele bodems, interne en externe verwijzingen. Wat het uiteindelijk zal worden kan uiteraard nu nog niet beoordeeld worden. Thematisch vertoont dit jongste boek m.i. geen opvallende verrassingen. De Michiels-lezer zal hier veel ‘herkennen’ en zal dit werk vooral kunnen bekijken in samenhang met het reeds bestaande.

Ivo Michiels, Vlaanderen, ook een land, De Bezige Bij, Amsterdam. 1987.