Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 57]

‘Uitleggen is niet begrepen hebben’
Een film over Fernando Pessoa

Rein Bloem

Een film over een dichter is een hachelijke zaak. Een film over vier dichters tegelijk is hachelijker. Een film over vier dichters in één en dezelfde persoon het hachelijkst. Die film is nu gemaakt door Kees Hin (samen met August Willemsen en K. Schippers) en wordt uitgezonden op 5 januari 1982 door de NOS in Beeldspraak.

De dichter(s) is de Portugees Fernando Pessoa (1888-1935), in Nederland bekend sinds 1978 door de schitterende vertaling van August Willemsen van zijn poëzie en die van zijn drie ‘heteroniemen’ (de van hem afgesplitste dichters Alberto Caeiro, Ricardo Reis en Alvaro de Campos, met ieder een eigen biografie en een heel eigen stijl van leven en dichten), waarna in 1980 de vertaling volgde van Pessoa's De anarchistiese bankier (grotesk proza à la Paul van Ostaijen) en in 1981 van zijn afsplitsing De Campos Ode van de zee.

Uit de nawoorden van die vertalingen hebben de scenarioschrijvers de vier hoofdstukken van hun film gehaald:

1.	Het geschreven leven (rondleiding met uitleg)
2.	De heteroniemen en hun maker (college)
3.	De bevolkte leegte (toneelstuk voor een dame en drie heren)
4.	De mislukte verlossing (nabetrachting door een leraar en drie leerlingen)

In het eerste hoofdstuk, ingeleid door een interviewster, zien we hoofdpersoon August Willemsen als de man-die-het-weet verzeild raken in het Muiderslot, waar hij aan de rondleiding ontsnapt met een aardig meisje dat hem de eerste raadselachtige informatie over Pessoa ontfutselt.

Niet alleen is daarmee de toon van de film gezet - een ironische thriller - maar ook een draai gegeven aan Pessoa's beroemde waarschuwing: ‘Interpreteren is niet kunnen uitleggen. Uitleggen is niet begrepen hebben.’ Zo houdt August zich én van de domme en speelt hij in op wie nog meer wil weten. Willemsen introduceert Pessoa als de veinzer bij uitstek, de dichter die schreef:

‘O kerkklok van mijn dorp,
Klaaglijk in de kalme namiddag,
Tot binnen in mijn ziel weerklinkt
Je elke en iedere klepelslag.’

Fernando Pessoa

Maar in werkelijkheid is die dichter geboren en getogen in Lissabon. Dit is eigenlijk niet echt problematisch, de dichter als lieger van de (een) waarheid is een vertrouwd gegeven in de moderne poëzie, maar voor het vragende meisje en haar nieuwsgierige volgelingen, de kijkers, is het een signaal: wat hebben we nog meer te verwachten van deze fantast?

Suspense

Deze vorm van suspense kenmerkt ook het tweede hoofdstuk, de op onbegrip uitlopende uitleg in een collegezaal. Drie studenten hebben ieder een ander gedicht moeten voorbereiden en lezen dat (matig tot slecht) voor, met commentaar van de weetal Willemsen en onderbroken door laatkomers en geëngageerden die naar de maatschappelijke relevantie van dit alles vragen. Een vrolijke stemming die zijn hoogtepunt bereikt als ter illustratie van de dieptepsychologische zee in De maritieme ode, waarin piraten hun sadistische en masochistische verlangens botvieren, een foetus op sterk water van hand tot hand gaat. Een sterk effect dat met de wildebras Alfredo de Campos te maken kan hebben, de scène rijkelijk absurd maakt maar met poëzie niets van doen heeft. Na de onthulling: de drie voorgelezen dichters zijn verzonnen door Pessoa, stort het collectief ineen in een houding van: zoek het maar uit met die heren.

In het volgende hoofdstuk wordt hier opnieuw een ironische draai aan gegeven als we naar een parodie op modern theater kijken en één van de heteroniemen, leermeester Alberto de Caeiro, gespeeld blijkt te worden door een vrouw, die overigens mijn voorkeurgedicht om zeep helpt:

‘De Taag is een weg naar de Wereld.
Voorbij de Taag ligt Amerika
En het fortuin van hen die het vinden.
Niemand heeft ooit gedacht aan wat er ligt voorbij
De rivier van mijn dorp.

De rivier van mijn dorp doet denken aan niets.
Wie aan haar oever staat staat enkel aan haar oevers.’

De intellectuele afsplitsing van Pessoa, dr. Ricardo Reis, zit en leest in een rolstoel; De Campos springt te voorschijn uit een kist (de legendarische kist van Pessoa waarin zijn duizenden manuscripten liggen?); regisseur Ger Thijs zit in de coulissen en kenner Willemsen komt tussenbeide als Caeiro niet van het toneel is weg te branden, omdat hij (zij) in de gelogen werkelijkheid van Pessoa al lang dood is, beter gezegd: weggewerkt omdat Caeiro in zijn poëzie een onbereikbare oplossing presenteerde: de dingen de dingen te laten. De voorstelling wordt gestaakt. Het is de voorbode van het hele heteroniemenspel dat Pessoa niet van zijn eigen drama (twijfel, wanhoop) zou verlossen. De film gaat verder in de Campos-stijl: een droomtuin met drie reciterende negerinnen in avondkleding, een schim van Pessoa (man met hoed) die een glas wijn van een tuintafeltje oppakt, alter ego Willemsen die hetzelfde probeert te doen, maar dan door negerinnen en bruten gegrepen wordt en met slagersmes op de keel de hamvraag krijgt: Wie is Fernando Pessoa?

Spektakel

Dit jongensachtig spektakel speelt door in het slothoofdstuk: de samenspraak tussen een echte leraar en drie van zijn oud-leerlingen onder wie Willemsen. Ook hier weer de drie-plus-een structuur van de andere hoofdstukken, die natuurlijk ontleend is aan de figuratie van Pessoa en zijn drie schijngestalten.

De partners komen tot het besluit, al lezend, voorlezend en zowaar interpreterend, dat Pessoa er niet is uitgekomen: noch de natuur-is-natuur visie van Caeiro, noch de metafysica bedwingende Reis, noch de gevoelensplunderaar De Campos zorgen voor een levensalternatief dat een treurig, uitzichtloos levensgevoel kan verhelpen. Het laatste woord is aan de poëzie van Pessoa onder zijn eigen naam:

Boven de ziel de nutteloze wiekslag
Van wat niet was, ook niet kon zijn, en alles is.

Geef mij nog wat wijn, want het leven is niets.

(19.11.1935)

Een film met zo'n onderwerp als Pessoa staat natuurlijk voor het probleem hoe dit alles zichtbaar te maken. Kees Hin en zijn medewerkers hebben gekozen voor een spectaculaire, whodunnit-achtige opbouw waarin voortdurend spannende vragen worden doorgespeeld waarop geen doeltreffend antwoord komt. Of eigenlijk is het nog anders: Willemsen, van wie de informatie over Pessoa en zijnsgelijken moet komen, laat zijn discours soms ongemerkt overgaan in een gedicht; hij neemt de woorden van Pessoa over of het niets is en zo hoort het ook, blijkens het gedicht vlak voor Pessoa's dood. De poëzie die in de film voortdurend op het tweede plan speelt, omdat de vraag Wie is Pessoa? op de voorgrond staat, die poëzie komt op het allerlaatst nog aan zijn trekken en stuurt onmiddellijk door naar waar zij volop in is terug te vinden: in de vertalingen van August Willemsen.