Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 50]

De terugkeer van Koos van Zomeren
Minister achter tralies: thriller ontpopt zich als roman

Minister achter tralies door Koos van Zomeren Uitgever: Bruna, 190 p., f19,90

Maarten 't Hart

Toen de in 1946 geboren Koos van Zomeren in 1965 bij de Arbeiderspers debuteerde met de gedichtenbundel De wielerkoers van Hank was hij pas achttien jaar oud. In 1966 volgden twee romans, Terloops te water en De nodige singels en pleinen, die beide zeer goed ontvangen werden. In 1967 volgde een roman, De vernieling, die minder waardering uitlokte en waarvoor men bepaald stalen zenuwen moet hebben om het te kunnen lezen. Het werk gaat namelijk over een jongeman die er plezier aan beleeft om te moorden. Toen al, zo bleek, had Van Zomeren grote belangstelling voor misdaad. Trouwens, in zijn gedichtenbundel treffen we dit opmerkelijke versje aan:

tot de verontruste
Arnhemse
ouders:

ik vermoord slechts zelden meisjes.

Maar Van Zomeren schreef niet door. Misschien had hij te jong gedebuteerd; misschien was het grote succes van zijn eerste boeken toch te veel voor hem. Van Zomeren ging in de journalistiek en in de politiek en bracht het tot raadslid in de gemeente Nijmegen voor de Socialistische Partij. Pas in de tweede helft van de jaren zeventig verscheen hij opnieuw met een manuscript bij redacteur Martin Ros van de Arbeiderspers. Daar dat manuscript een misdaadroman bleek te zijn en er in het fonds van de AP eigenlijk niet duidelijk plaats was voor een dergelijk werk - in Crime de la Crime verschijnen immers alleen maar vertalingen - kwam het niet tot uitgave. Van Zomeren liet dat werk liggen, schreef nog een misdaadroman en ging daarmee naar Bruna waar het onopvallend in een bescheiden pocketvorm kon verschijnen. Dat was in 1977. Sindsdien heeft Van Zomeren maar liefst zeven thrillers gepubliceerd. Al die thrillers bevatten goede momenten en sterke scènes en het voorlaatste, Haagse lente, munt zelfs uit in karakter- en landschapsbeschrijvingen, maar toch leek de Koos van Zomeren die in Terloops te water zo'n onthutsend beeld had afgeleverd van de gedachten en omzwervingen van een jongeman die bij Delft een auto-ongeluk heeft gekregen, verdwenen te zijn. En nu opeens verschijnt er een vervolg op Haagse lente, waarin de Koos van Zomeren van toen niet alleen terugkeert, maar ook de negentienjarige uit die tijd overtreft.

Koos van Zomeren

Minister achter tralies lijkt alleen maar op het eerste gezicht een thriller en ik denk dat een thriller-recensent het werk eigenlijk tamelijk teleurgesteld zal dichtslaan na lezing. Iets daarvan proefde ik al in de recensie van Ferdinandusse van VN van 28 november. Hij schreef: ‘Wie de smaak en de gretigheid proeft waarmee Minister achter tralies is geschreven kan alleen maar vrezen dat Van Zomerens interesse in de thriller sterk is afgenomen.’ Ik geloof dat Ferdinandusse daarin gelijk heeft. Maar het zou jammer zijn als daardoor het boek van Van Zomeren niet de aandacht krijgt die het verdient en daarom heb ik Ferdinandusse gevraagd of ik het boek nogmaals voor VN mocht bespreken, nu niet als thriller, maar als gewone roman. Misschien had zelfs Haagse lente al als gewone roman besproken moeten worden. Zodra daarin de ik-figuur, Bob Vrolijk, zich naar Limburg begeeft en ons vertelt over een eigenaardige jongeman die zich fanatiek met natuurbescherming bezighoudt, krijgt het werk er plotseling een dimensie bij. De thriller-recensenten vonden dat Limburgse gedeelte over het algemeen teleurstellend. Maar in literair opzicht zijn juist die Limburgse passages het best geslaagd. Van Zomeren heeft niet alleen het karakter van die natuurbeschermer uitmuntend beschreven, maar heeft ook de relatie met diens zuster opmerkelijk knap geanalyseerd. Broerzus relaties komen bij Van Zomeren vaak voor, maar nog niet eerder zo treffend én geheimzinnig.

Liefdes

Nu, in het vervolg van Haagse lente, heeft Van Zomeren nog één stap verder gedaan. Weg is opeens de in haast alle andere thrillers optredende, tamelijk platvloers uitgevallen journalist van het weekblad Deze week (goed, hij komt in deze roman nog wel even voor, maar dan als onbelangrijke bijfiguur). Weg opeens ook die al te simpele, haast gemakzuchtige beschrijvingen van oppervlakkige liefdesverhoudingen.

De kortstondige relatie die in Minister achter tralies wordt beschreven is van heel andere aard. Ze bestaat tussen minister Drion en een Oostduitse vrouw. Aan die verhouding houdt de minister niet alleen een geslachtsziekte over, maar zijn doen en laten wordt er daarna (kleine oorzaken - grote gevolgen) door bepaald.

In Minister achter tralies wordt stap voor stap een steeds completer beeld geschetst van een al wat oudere man die in bijna alle opzichten faalt. Naarmate het boek vordert zien wij hem steeds duidelijker voor ons. Als een bedrieger, zeker. Als een zwakkeling, inderdaad. Als een lafaard, ook dat. Maar naarmate we verder lezen, gaan we ook steeds meer begrip voor hem opbrengen omdat we langzaam aan ‘zijn eigen waarheid’ leren kennen. Al in Haagse lente had Van Zomeren hem laten zeggen: ‘Iedereen kent alleen zijn eigen waarheid’ en in deze roman werkt Van Zomeren dit nader uit. Daarbij moet natuurlijk allereerst het verbluffende vakmanschap van Van Zomeren gehonoreerd worden: hij zag kans om, na Haagse lente, waarin het verhaal over de val van Drion al verteld wordt, nogmaals het verhaal te vertellen zonder dat bij voorbaat de spanning al weg is. Want Drions ‘ei-

[p. 51]

gen waarheid’ blijkt een heel andere te zijn dan Bob Vrolijk vermoedt. Maar los van het vakmanschap is vooral interessant dat wij, nu we achter de schermen kunnen kijken, en Drion van binnenuit mogen observeren, plotseling zien hoe totaal anders een verhaal eruit gaat zien als de motieven en handelingen van de hoofdrolspeler van binnenuit geanalyseerd worden.

Om die motieven en handelingen te analyseren moet Van Zomeren ons van alles over Drion vertellen. We zien hem niet alleen als politicus, maar ook als mislukte echtgenoot en als vader. Eén van zijn dochters is jong gestorven. Hij herinnert zich dat zij altijd met een paardje speelde dat alleen maar in haar verbeelding bestond. Met zijn vrouw voert hij daarover (pag. 146-147) een twistgesprek. Zij kan zich van het paardje niets meer herinneren. Dat korte twistgesprek is één van de fascinerendste gedeelten uit deze roman. Daarmee wordt in weinig woorden Drions huwelijk en vaderschap tot op het bot geanalyseerd. We zijn, met dit twistgesprek, en ook met een prachtig beschreven droom van Drion over zijn dochter, wel heel ver verwijderd van de gewone misdaadroman.

Sigaartje?

Minister achter tralies is in zeker opzicht ook een moralistisch boek. Het is duidelijk dat Drion beoordeeld wordt. Maar terwijl hij door anderen veroordeeld wordt als een miserabel en laf politicus, blijkt hij voor diegenen die ‘zijn eigen waarheid’ kennen uiteindelijk toch geen slecht mens. Uitgerekend voor het kind, zijn zoon, waar hij de minst goede relatie mee heeft, offert Drion zich op, zich aldus voor zijn eigen geweten enigszins rechtvaardigend voor datgene wat hij op de Grebbenberg en in Oost-Duitsland en als minister heeft misdaan.

Minister achter tralies bevat ook enige subtiel gedoseerde symbolische elementen. Hoofdstuk drie begint met de beschrijving van twee parkieten, twee ‘Love-birds’ die aldus, haast achteloos, het verhaal van Drions kortstondige liefdesrelatie introduceren. Later keren die parkieten, op de hoogtepunten en dieptepunten in Drions leven steeds terug, met komisch effect als de parkieten in de weg zitten op het moment dat Drion verantwoording moet afleggen over zijn gedrag op de Grebbenberg en met een tragisch effect aan het slot als Drion, voor hij zelfmoord pleegt, eerst zijn parkieten verdrinkt.

Mooi van symboliek is ook de zin die Van Zomeren opschrijft als Drion zijn kamer opruimt na zijn aftreden als minister: ‘Een fraai gipsen steenuiltje uit Athene brak daarbij zijn nek en een vleugelpunt.’

Herhaaldelijk bevat het boek ook fraaie beeldspraak, onder andere in deze zin: ‘Een veldleeuwerikje krijste alsof men het met spelden aan de hemel had gestoken.’ Het is geen toeval dat al deze symboliek en beeldspraak betrekking heeft op vogels. Van Zomeren is een enthousiast amateur-ornitholoog. Zoals hij ook een enthousiast sigarenroker is. Misschien kan een journalist van Deze week eens uitzoeken of Van Zomeren soms gesponserd wordt door de Nederlandse sigarenfabrikanten, want hij noemt zo vaak merknamen van sigaren dat het een beetje vermoeiend wordt.

In elk boek van Van Zomeren vind je ook mooie, laconieke aforismen. In Explosie in mei noteerde hij bij voorbeeld: ‘Begeren is vooruitzien’ en in Minister achter tralies trof ik de verrassende uitspraak aan: ‘Luiheid is de motor van de evolutie’.

Minister achter tralies, zei Ferdinandusse, leest ‘als een soms schitterende roman.’ Het woord soms laat ik weg. Dit boek doet ons met zijn sobere, strakke, trefzekere stijl en zijn volstrekt ontluisterend beeld van de politiek, sterk denken aan het werk van Hermans. Bovendien bevat de roman één en ander wat elders in de Nederlandse literatuur van vandaag zo rampzalig afwezig is: uitmuntende dialoog, trefzekere typeringskunst, drama en spanning. Ten slotte bevat het ook nog datgene waar Ton Anbeek in De Gids om vroeg: straatrumoer en actualiteit. Want waar elders vind je zo'n beangstigend knap en ontluisterend beeld van de CDA-politiek in al zijn vertakkingen?

Ferdinandusse vreesde dat Van Zomerens interesse in de thriller sterk is afgenomen. Ik hoop het. Als Van Zomeren zo verder gaat kan hij ons op singels en pleinen brengen die voordien in de Nederlandse literatuur nog niet bezocht werden.