Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 49]

Liefde en avontuur is ook niet alles
Literatuur, lectuur, Meinkema en De Vreede

Over liefde en avontuur door Vladimír Bína Uitgever: Van Loghum Slaterus, 200 p., f32,50
De driehoekige reis door Hannes Meinkema Uitgever: Bert Bakker 176 p. f17,90
Mijn reis door Mischa de Vreede Uitgever: De Bezige Bij 208 p., f24,50

Jacques Kruithof

Een kleine tien jaar geleden verschenen in kranten, weekbladen en literaire tijdschriften om de haverklap beschouwingen over lectuur: het leesvoer dat als goedkope pocket of als zogenaamde schriftroman over de toonbank gaat bij sigarenwinkelier en supermarkt. Wat toen dikwijls ‘triviaalliteratuur’ werd genoemd, hield de gemoederen bezig van Vrij Nederland tot Raam, van De Groene tot Tirade, van de universiteiten tot lager onderwijs en bibliotheken. Ik herinner mij stukken van uiteenlopende auteurs als Lidy van Marissing, H.A. Gomperts, Max van Rooy, Ton Anbeek en vele anderen.

De laatste jaren lees je er weinig of niets meer over, en dat ligt voor de hand. Al die damesromans en stoere verhalen voor mannen lijken zo zeer op elkaar, dat ze iemand met smaak en verstand binnen de kortste keren de keel gaan uithangen. Dat het onderwerp, door de studentenbeweging modieus of verplicht nummer geworden, op de agenda van het vak geen lang leven beschoren zou zijn, heb ik tot mijn genoegen al in 1972 zien aankomen (vergelijk Raam 96).

Destijds was een overweging van velen dat voor houtsnijdend onderzoek naar de verhouding tussen literatuur en lectuur de sociale wetenschappen moesten worden ingeschakeld. Over de teksten zelf was men gauw uitgepraat; op de lezers en hun beweegredenen bestond nauwelijks zicht.

Ten langen leste heeft zich dan nu een socioloog in de kwestie verdiept: van Vladimír Bína verscheen onlangs de studie Over liefde en avontuur, in de ondertitel gekarakteriseerd als ‘een sociologische verkenning van consumptielectuur’. Het boek heeft de auteur, Tsjech van geboorte, en sinds 1968 in Nederland woonachtig, kennelijk als proefschrift gediend. Een groot deel van het boek is gebaseerd op literatuurstudie. In de lijsten van geraadpleegde werken figureren nogal wat titels uit de literaire hoek; veel materiaal is al door auteurs uit het verstreken decennium gebruikt. Daardoor voegt Bína niets toe aan de gevolgtrekkingen die inmiddels gemeengoed zijn geworden. Hij laat pedagogische, literaire of literatuurwetenschappelijke en marxistische opvattingen de revue passeren: geen nieuws onder de zon. Hij geeft een ‘voorgeschiedenis van consumptielectuur’, die hij beter aan een bekwame literatuurhistoricus had kunnen overlaten. Zijn beschrijving van de manier waarop uitgevers en schrijvers van lectuur te werk gaan, is uitvoeriger dan wat mij daarover tot nog toe onder ogen was gekomen, maar niet onthullend.

Hannes Meinkema (Foto: Catrien Ariëns)

Een aardig staaltje van huisvlijt, en van Bína's eigen onderzoek valt niet veel gunstigers te zeggen. Een aantal lezers van de openbare bibliotheek in Tilburg is aan de tand gevoeld: uitdrukkelijk wordt de steekproef voor de Nederlandse lezer niet representatief genoemd. Het staat zelfs niet vast of de ondervraagden ‘een afspiegeling’ van het ledenbestand van die bibliotheek vormen.

Verbijstering

Bína waagt zich dan ook niet aan conclusies: hij stelt alleen een aantal hypothesen op. Dat getuigt van gerechtvaardigde wetenschappelijke schroom, maar veel licht op de zaak werpen zijn veronderstellingen niet. ‘De belangstelling voor consumptielectuur zal samenhangen met het opleidingsniveau van lezers... Vrouwen met lagere opleiding zullen de meeste belangstelling hebben voor vrouwenlectuur; mannen met lagere opleiding zullen zich het meest interesseren voor mannenlectuur’ - daar sta ik nu werkelijk versteld van. ‘Het gedrag van de helden van consumptielectuur zal in overeenstemming zijn met het normpatroon van haar lezers’ - verbijsterend. Ik neem mijn hoed af voor al die auteurs die tien jaar geleden zonder toelage van ZWO, en zonder de ruggesteun van maar liefst vier hoogleraren, tot nog veel vernuftiger ‘hypothesen’ kwamen.

In de loop van zijn betoog maakt Bína onderscheid tussen drie vormen van cultuur: voor de elite, voor een ruimer publiek (‘populaire cultuur’) en voor de massa. Bij de eerste groep hoort uiteraard de literatuur (de belletrie, zegt de socioloog) in eerste instantie thuis: daar ligt de nadruk op de ‘scheppende kunstenaar’, op het experiment en het non-conformisme, aldus Bína.

Natuurlijk is zo'n indeling veel te grof. Literatuur heb je in vele soorten en maten, en dat aspect, het esthetische of kwalitatieve, heeft Bína buiten beschouwing gelaten (‘aangezien ik me op dat terrein niet deskundig acht’). Literatuur leeft van twisten over smaak, en daar wil de wetenschapsman zich de vingers niet aan branden.

Onvindbaar

Er bestaan teksten in overvloed die als literatuur bedoeld waren (door de schrijver), als zodanig zijn gepubliceerd (door de uitgever), en op literaire gronden zijn beoordeeld (door critici en lezers), maar die in hand- en schoolboek, op de ‘canon’ van de literatuur onvindbaar zijn geworden. In kleine letter of in een magere paragraaf wordt nog een vage herinnering bewaard aan Zoetmulder, Robbers, Scharten, Reddingius, Van Collem en ga maar door: schrijvers en dichters die ooit de pennen in beweging brachten, maar noch bij de ‘elite’, noch elders meer emplooi vinden. Dat is de subliteratuur van probeersels die het kwalitatief niet halen, die tegen de tand van vaak maar korte tijd al niet bestand blijken te zijn.

De nieuwe roman De driehoekige reis van Hannes Meinkema doet mij veronderstellen dat deze schrijfster straks de weg van alle subliteratuur zal gaan, in weerwil van de populari-

Vervolg op pagina 51