Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 36]

Van de ene metafoor naar de andere
De ongelooflijke cultuurreizen van Jorge Luis Borges

De cultus van het boek en andere essays door Jorge Luis Borges Vertaling: Barber van de Pol Uitgever: De Bezige Bij, 254 p., f39,50

Maarten Steenmeijer

‘Misschien is de algemene geschiedenis de geschiedenis van een paar metaforen.’

‘De uitvindingen van de filosofie zijn niet minder fantastisch dan die van de kunst.’

‘Een groot schrijver creëert zijn voorgangers.’

‘Ieder ontwikkeld mens is een theoloog en geloof is daartoe niet onontbeerlijk.’

‘Het katholieke geloof, dat wil zeggen een verzameling Hebreeuwse fantasieën, onderworpen aan Plato en Aristoteles.’

‘Die op handen zijnde onthulling, die zich niet voltrekt, is, misschien, de esthetische werkelijkheid.’

Zes vrij willekeurige grepen uit het vat vol prikkelende ideeën die verzameld zijn in de essaybundel De cultus van het boek van Jorge Luis Borges. Ze zijn in zoverre veelzeggend, dat ze uitdrukking geven aan passies die in al het werk van Borges zijn te vinden: geschiedenis, filosofie, literatuur, religie, geloof en esthetiek. Andere, hiermee samenhangende preoccupaties zijn: dromen (worden ook wij gedroomd?); de relatie tussen kunst en werkelijkheid; de tijd (die in het laatste essay weerlegd wordt) en het boek (het universum als boek, het boek als universum). Het lijkt loodzware metafysische kost, maar is dat niet bij Borges. Hij goochelt op superieure wijze met wat de mensheid aan cultuur heeft voortgebracht. Een meester in de combinatiekunst.

Een goed voorbeeld van Borges' enorme belezenheid en geniale combinatievermogen is te vinden in ‘Geschiedenis van de echo's van een naam’. In het bestek van ruim vijf pagina's worden een uitspraak van God (‘Ik ben die Ik ben’), een uitspraak van een van Shakespeares personages (‘Ik mag dan geen kapitein meer zijn, maar ik zal eten en drinken en slapen als een kapitein; dit ding dat ik ben zal me laten leven’), en een uitspraak van een aftakelende, stervende Swift (‘Ik ben wat ik ben, ik ben wat ik ben’) met elkaar in verband gebracht, en suggereert Borges dat ze op hetzelfde neerkomen. Bij wijze van epiloog wordt ook Schopenhauers hulp ingeroepen. Intussen zijn ook de inboorlingen van Australië, de oude Egyptenaren en de Romeinen de revue gepasseerd. Het is, zoals de schrijver het uitdrukt, de geschiedenis van een spreuk, maar alleen iemand als Borges is in staat om met zo weinig woorden zo'n ongelooflijke reis door de cultuurgeschiedenis te maken, zonder dat zijn stijl aan helderheid inboet.

Jorge Luis Borges Tekening David Levine

Coleridge

Het wemelt van de namen en citaten, maar Borges gebruikt zijn materiaal zo eigenzinnig dat de lezer steeds vaker het gevoel krijgt dat Borges het allemaal zelf zegt. En in zekere zin is dit natuurlijk waar: wat Chesterton in een essay van Borges zegt is niet hetzelfde als wat Chesterton in zijn eigen werk beweert. Dat sommige citaten twee, soms drie keer voorkomen zal niet vreemd zijn aan deze indruk. Het is de oneindige dialoog tussen schrijver en lezer, tussen schrijver en schrijver. Alles verandert, maar eigenlijk verandert er niets. Eén boek is alle boeken, juist omdat iedere lezer het anders leest. Paradoxaal? Natuurlijk, maar dat is niet verwonderlijk bij een wezen waarover Coleridge heeft geschreven (de meest geciteerde uitspraak in dit boek): ‘De mens weet dat er in de ziel tinten bestaan die verwarrender, tallozer en naamlozer zijn dan de kleuren van een herfstbos... Toch denkt hij dat die tinten, in al hun schakeringen en melanges, precies zijn weer te geven via een willekeurig mechanisme van gegrom en gegil.’ Borges' fabelachtige belezenheid is, denk ik, niet in de laatste plaats opvallend omdat hij nauwelijks over recente literatuur schrijft en zijn lectuur zoveel - voor de meesten van ons - exotische literatuur omvat. Met de Latijnse, Griekse, Franse, Amerikaanse, Engelse, Duitse en Spaanse literatuur zijn de meeste literatuurliefhebbers in meer of mindere mate bekend, maar dat geldt niet voor de oude Oosterse literatuur, de Noorse sagen, de IJslandse geschiedkronieken, enzovoort.

Werelden die elkaar nauwelijks kennen: een ideale voedingsbodem voor Borgesiaanse speculaties. Zie bij voorbeeld ‘Het raadsel Edward Fitzgerald’. Deze Engelse dichter uit de negentiende eeuw ‘vertaalt’ een oud Perzisch gedicht en bezorgt hiermee de Engelse lyriek een van zijn hoogtepunten.

Kubla Khan

Of ‘De droom van Coleridge’. Deze droomt en schrijft het gedicht ‘Kubla Khan’, dat gaat over het paleis van deze Mongoolse keizer. Coleridge had zojuist over dit paleis gelezen, maar wist niet dat Kubla Khan dit had laten bouwen naar aanleiding van een droom. Een gedroomd gedicht over een gedroomd paleis. Van beide kunstwerken resten slechts fragmenten: enkele ruïnes van het paleis, enkele tientallen verzen van het gedicht. Zielsverhuizing? Toeval? Misschien, maar: ‘De overeenkomst van deze dromen doet een plan vermoeden; de enorme tijdsspanne wijst op een bovenmenselijke uitvoerder.’

Geen bescheidener schrijver dan Borges. Misschien wel door zijn veelzijdigheid, die zich niet alleen in zijn kennis toont, maar ook in zijn opvattingen. Alles wordt van vele kanten belicht. Hij verschuilt zich echter niet achter schuttingen van neutraliteit. Zijn voorkeuren en meningen zijn duidelijk aanwezig, maar hij zal de eerste zijn om toe te geven dat het ook heel anders kan zijn. Niet voor niets noemt hij zijn essays meer dan eens aantekeningen, niet voor niets is ‘misschien’ een van zijn sleutelwoorden.

Geheel in overeenstemming hiermee is de milde toon en het veelvuldige gebruik van het understatement. Alleen in ‘Het misbaar van Dr. Américo Castro’ wordt Borges bijtend. Deze zeer befaamde hispanist heeft zich op de ‘linguïstische janboel’ van het lunfardo (het met Italiaans doorspekte Spaans van Buenos Aires, Borges' woonplaats) gestort, maar heeft de ironie van zijn schriftelijke bronnen niet begrepen en ze als representatief voor het lunfardo beschouwd. Borges verafschuwt bovendien Castro's stijl, en concludeert ongewoon fel: ‘Aan onjuiste en minimale eruditie paart Dr. Castro de onvermoeibare praktijk van gefleem, rijmend proza en terrorisme.’

Blijkbaar is niet alleen het esthetische voor hem van belang, al suggereert hij dit bij voorbeeld in ‘Queve-

[p. 37]

do’. Hij vindt deze Spaanse barokschrijver de ‘beste vakman van de Spaanse letteren’, niet vanwege zijn ideeën (die hij volstrekt achterhaald vindt), maar vanwege zijn taal. Ook in ‘De tijd en J.W. Dunne’ is een prachtige uitspraak van Dunne voldoende om hem te vergeven voor zijn opvattingen over tijd.

Maar Borges' ethiek is voelbaar in iedere zin. Hij is niet alleen een erudiete, maar ook een zeer gevoelige schrijver. Expliciet in zijn betrokkenheid met de mensen is hij slechts éénmaal (‘de vergetelheid ten aanzien van rassen en landen, de solidariteit van de menselijke soort’), maar willekeurig welk essay bewijst het grote ongelijk van de mensen die hem van fascisme beschuldigen.

De cultus van het boek is de eerste bundel vertaalde echte essays van Borges. Het is een waardige eersteling geworden, niet in de laatste plaats door het uitgebreide, heldere nawoord van vertaalster Barber van de Pol. Terecht heeft zij de Spaanse titel (Otras Inquisiciones, 1952) niet proberen weer te geven in het Nederlands, omdat inquisición in het Spaans zo'n beladen begrip is (het betekent niet alleen onderzoek, maar roept natuurlijk ook de beruchte Spaanse Inquisitie in herinnering). De cultus van het boek, de titel van een van de essays, is een mooi, want zeer Borgesiaans alternatief. Ik heb slechts één kleine aanmerking op de vertaling. Sommige citaten komen, zoals gezegd, meer dan eens voor, maar worden niet altijd hetzelfde vertaald. Dat is bij voorbeeld het geval met de hierboven geciteerde uitspraak van Coleridge.

Tijdens het lezen dacht ik verscheidene malen dat het een aardig idee zou zijn geweest om een namen- en titelregister toe te voegen. Het is altijd prikkelend om te lezen wat Borges over een schrijver, filosoof, boek of wat dan ook geschreven heeft. Dit idee heeft ook bij de vertaalster gespeeld, zo zegt zij in het nawoord. Toch heeft zij nagelaten dit toe te voegen, omdat het te veel de indruk zou kunnen wekken dat het om wetenschappelijk werk gaat. Dat deze indruk gewekt zou kunnen worden ben ik met haar eens. Maar ik vind het niet voldoende reden. Een register heeft immers ook iets speels, waarmee we weer op één lijn met Borges zitten.