Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 34]

Heimwee naar een verloren taal
Samuel Johnson, Van Dale en Kruyskamp en hun woordenboeken

Samuel Johnson's Dictionary A Modern Selection door E.L. McAdam Jr. en George Milne Uitgever: Pantheon Books, 464 p., f26,95 Importeur: Van Ditmar

H.J. Verkuyl

Behoefte aan autoriteit is diep geworteld in het menselijk handelen. Toen Samkalden als burgemeester van Amsterdam in conflict kwam met het raadslid Pais omdat deze laatste gesproken had van misleidende cijfers in een begroting, trokken beide heren zich op het hoogtepunt van de woordenstrijd terug om Van Dale te raadplegen. De vraag was of aan misleiden een opzettelijke bedoeling moet worden toegeschreven. Ja, zei Samkalden, nee, zei Pais, maar hij haalde bakzeil, kennelijk vanwege de omschrijving ‘op een verkeerd spoor brengen, opzettelijk een verkeerde voorstelling geven, bedriegen’. Las men echt niet verder? Iets verderop staat ‘- met een zaak als onderwerp: door de duisternis misleid, viel hij in het water’. Hier staat toch dat ook zaken kunnen misleiden en in dat geval kan men niet spreken over opzettelijke bedoeling. En net als duisternis is cijfers onderwerp van misleiden.

In dit geval is het accepteren van autoriteit nog wel te zien als een niet onhandige oplossing voor een uit de hand gelopen conflict tussen twee nette heren: men onderwerpt zich aan het gezag van een scheidsrechter en er zit zelfs nog een gokelement in dat ruimte laat voor de ‘good loser’. Maar ook rechters grijpen naar Van Dale en dan wordt het al snel grimmiger.

Wat zegt Van Dale zelf over zijn positie? Zijn bewerker C. Kruyskamp schrijft in het ‘Bericht voor de tiende uitgave’: ‘Het gezag van Van Dale is, als van ieder ander woordenboek, in beginsel niet groter dan de taalgebruiker er zelf aan toe wil kennen.’ Hij benadrukt er ook dat Van Dale in beginsel normatief is, maar dat er ruime marges mogen worden aangehouden voor het persoonlijk taalgebruik. Deze uitspraken staan in het Bericht als een samenvatting van een uitvoeriger uiteenzetting over het gezag van Van Dale in de Inleiding ‘omdat de praktijk geleerd heeft dat weinigen die geheel lezen’. Samkalden en Pais kwamen dus duidelijk niet eens toe aan het Bericht.

Het is op dit ogenblik in de mode zich af te zetten tegen de autoriteit van Van Dale. Wie dat doet, bedenke zich dat de bewerker ervan zijn eigen positie zeer goed kent en correct weergeeft. Een lexicograaf is dan ook iemand met centimeters eelt op zijn ziel. Met tal van goede argumenten geeft hij in zijn inleiding aan waar zijn beperkingen liggen, maar als hij die dingen schrijft, weet hij dat hij niet wordt gelezen. Men slaat de inleiding over.

Toch is dat soms jammer. Zo is de bloemlezing van de beroemde Dictionary of the English Language van Samuel Johnson (1709-1784) juist door de prachtig geschreven inleiding de moeite waard. Deze inleiding telt zesentwintig bladzijden, voorafgegaan door zeven pagina's introductie van de bloemlezers en gevolgd door 432 pagina's woordenboek.

Johnson wordt vrij algemeen beschouwd als de grondlegger van de lexicografische traditie in de Angelsaksische landen. Vanuit dat gezichtspunt kan de uitgave in de bloemlezing worden gezien als een eerbewijs met curiositeitswaarde. Maar voor Johnson geldt in de lexicografie wat voor Aristoteles in de filosofie opgaat: men kan nog steeds met goed fatsoen op hem teruggrijpen vanwege de problemen die hij heeft gesteld en die kennelijk nog niet zijn opgelost. Om die reden buig ik de recensie eerst om naar Johnsons inleiding, waarin ze al of niet als zodanig worden besproken, en pas daarna zal ik enkele opmerkingen maken over de uitgave zelf.

Gewetensconflict

De samenleving heeft het maken van woordenboeken tegenwoordig toevertrouwd aan taalkundigen. Vermoedelijk de minst slechte keuze, maar het brengt hen wel in een gewetensconflict: het maken van een woordenboek is namelijk in essentie een niet-taalkundige onderneming, doordat het een niet-taalkundig begrip ‘standaardtaal’ vooronderstelt. Dit begrip vooronderstelt op zijn beurt weer een politieke, maatschappelijke of culturele eenheid. Johnson (geen taalkundige overigens, maar wel zeer goed op de hoogte) wist dat, en Kruyskamp weet dat ook. Maar de natuur is ook hier weer sterker dan de leer: beiden laten zich vangen in een gevaarlijke metafoor. Johnson in die van de levende taal die groeit en bloeit en die dus kan vervallen (in Van Dale komt dit beeld ook af en toe opzetten); Kruyskamp zoekt het vooral in die van de taal als kostbare schat die (en dan komt er weer een metafoor) rijkelijk kan vloeien, en dus ook kan opdrogen. Het sleutelwoord bij dit alles is heimwee, heimwee naar een verloren gegane bloeiperiode. Van Dale straalt heimwee uit naar de periode waarin het Nederlands volgens Kruyskamp haar grootste expansie bereikte, de negentiende eeuw, de eeuw van de rijkdom van onze taal, ‘al wordt die thans nog zo zeer verwaarloosd’. Johnson leefde in een eeuw waarin de invloed van de Franse cultuur op de rest van Europa groot was. Ook hij verlegt de bloeiperiode van zijn taal een eeuw terug en schept daarmee de noodzakelijke ruimte voor klachten.

Bloei

Kan een taal groeien, bloeien en vervallen? Nee, dat kan niet. Men kan niet zeggen dat het klassieke Grieks vervallen is tot het moderne Grieks: er is hoogstens sprake van een ontwikkeling, die evenwel in strikt neutrale termen moet worden verklaard, net zo neutraal als een bioloog de evolutie van een bepaald organisme en een astronoom de expansie van het heelal verklaart. Iets makkelijker is het al te zeggen dat de beschaving die het klassieke Grieks als uitdrukkingsmiddel had, vervallen is. In de term ‘beschaving’ zit dan ook een positief te waarderen ontwikkeling van minder goed naar goed en dat laat zich heel wel vatten in de groei-en-bloei-metafoor. Iemand die haar toepast op taal, bedoelt in feite de beschaving die die taal hanteert. Zo eenvoudig ligt dat.

Wie taal ziet als een levend organisme komt onherroepelijk in de verleiding taal te zien als iets dat besmet kan worden, van binnen uit en van buiten. Volgens Johnson zou een taal constant kunnen blijven als een natie net boven het niveau van barbaarsheid is uitgekomen (onder andere doordat zij het schrift als stabiliserend element heeft ingevoerd), maar toch weer zo weinig daarboven dat alle energie gericht is op de eerste levensbehoeften. Zodra er een arbeidsverdeling gaat ontstaan, waardoor een deel van de bevolking mag denken op kosten van de werkende klasse, aldus Johnson, gaan er veranderingen optreden omdat degenen die denken over zaken, altijd de voorraad ideeën erover zullen uitbreiden en daarmee het taalmateriaal en daarmee de uitdrukkingsmogelijkheden van de taal. Johnson had ook intensief contact met ontwikkelingen in een aantal belangrijke kennisgebieden, met name de natuurwetenschappen. Zo staan bij electricity en electrical citaten van Newton, en bij veel trefwoorden put hij uit een grote kennis van de biologie. Kortom, er was alle reden om te spreken van bloei.

Maar zo eenvoudig ligt zo iets niet. Tijdens hun leven kunnen woorden besmet raken door oneigenlijke betekenissen en verkeerde toepassing ervan. Voor het verleden zag Johnson migraties en grote veroveringen als zeer negatieve factoren, maar omdat die voorbij leken te zijn, zocht hij het gevaar in de handel: hoe noodzakelijk en winstgevend ook, de handel corrumpeert de taal omdat hij omgangsmanieren verslechtert. Waar het hem werkelijk om ging was het zo nationaal mogelijk maken van woorden. Dat blijkt zonneklaar uit de manier waarop hij met de etymologie van een woord als ferry omspringt. Tot zijn verdriet moet hij het woord terugvoeren op het Latijn - I do not love Latin originals, zegt hij - en de reden daarvoor is ook duidelijk: het Frans waar hij zo tegen waarschuwt, is nauw verwant met het Latijn en daarom herleidt Johnson woorden liever tot een Germaanse oerbron. Ook zijn speurtocht naar oerbetekenissen is te zien als een poging de onbesmette staat terug te vinden.

De groei-en-bloei-metafoor leidt dus tot tegenspraak: enerzijds erkent men de ontwikkeling van de taal tot meer uitdrukkingsmogelijkheden, anderzijds kent men aan een primitiever stadium veel meer waarde toe. De bereidheid zich in deze tegenspraak te laten vangen, wijst erop dat een woordenboek toch minstens een functie heeft die te vergelijken is met die van een nationale vlag: het schept een zekere ruimte waarbinnen men zich een politieke, maatschappelijke of culturele eenheid kan voelen. Als men zich binnen die ruimte

[p. 35]

beweegt, hanteert men een politiek, maatschappelijk of cultureel begrip ‘taal’ dat taalkundig niet te hanteren valt. Wie roept dat het Nederlands zo achteruitgaat, bedoelt te zeggen dat er waarden worden aangetast die ervoor moeten zorgen dat de politieke, etcetera eenheid blijft bestaan.

kus, m. (-sen), (in het grootste deel van N.-Nederl. buiten samenst. alleen in deftige stijl, ten Z. van de Moerdijk een gewoon woord) aanraking of druk met de lippen als teken van liefde, verzoening, als groet enz., inz. zulk een druk op de mond van een persoon van het andere geslacht als uiting van liefde: iem. een kus op de mond, op de wang, op het voorhoofd geven; een kus krijgen; een kus van broederlijke liefde; vurige kussen; - iem. een kus toewerpen, zijn eigen hand kussen en die naar de persoon toe bewegen; vgl. kushand; - (fig.) een kus van de zon, de aanraking der zonnestralen. kus'je, o. (-s), kus: een kusje is geen zonde; een kusje is maar stof, wil je 't niet hebben, dan veeg je het maar of (af); - een kusje stelen,

e'lephant. The largest of all quadrupeds, of whose sagacity, faithfulness, prudence, and even understanding, many surprising relations are given. This animal is not carnivorous, but feeds on hay, herbs, and all sorts of pulse; and it is said to be extremely long lifed. It is naturally very gentle; but when enraged, no creature is more terrible. He is supplied with a trunk, or long hollow cartilage, like a large trumpet, which hangs between his teeth, and serves him for hands: by one blow with his trunk he will kill a camel or a horse, and will raise a prodigious weight with it. His teeth are the ivory so well known in Europe, some of which have been seen as large as a man's thigh, and a fathom in length. Wild elephants are taken with the help of a female ready for the male: she is confined to a narrow place, round which pits are dug; and these being covered with a little earth scattered over hurdles, the male elephants easily fall into the snare. In copulation the female receives the male lying upon her back; and such is his pudicity, that he never covers the female so long as any one appears in sight. Calmet.

Betekenis

Een nauwelijks op te lossen probleem voor woordenboekmakers is dat van de begrenzing van de betekenisbeschrijvingen. Kruyskamp is er zeer optimistisch over: ‘men bedenke toch vooral dat Van Dale een woordenboek is, geen encyclopedie. Het publiek is te zeer geneigd deze begrippen met elkaar te verwarren, en sommige uitgaven werken deze verwarring nog in de hand, maar er is toch een groot onderscheid. Een woordenboek behandelt de woorden als een deel van de taal; het geeft de betekenis en het gebruik van de woorden aan, maar laat zich verder niet in met de zaken die door de woorden worden aangeduid. Dit is de taak van de encyclopedie, die dan ook een zaakwoordenboek wordt genoemd.’

Wat houdt het in woorden te behandelen als deel van de taal? Ik kan me er niets bij voorstellen. Kruyskamp volgens mij ook niet. Als uitleg zegt hij dat een woordenboek de betekenis en het gebruik van de woorden aan moet geven, maar wat betekent betekenis? Wie onder het trefwoord bij Van Dale kijkt, vindt ‘zin, begrip of inhoud van een woord of een samenstel van woorden’. Niet erg nauwkeurig, al was het alleen al omdat er drie termen tegelijk worden gegeven. Verder kijkend bij zin vindt men daar als omschrijving ‘betekenis’, dus dat brengt ons niet veel verder. Bij inhoud vindt men ‘geheel van voorstellingen door een woord of begrip uitgedrukt’, waarmee woorden en begrippen weer op een lijn worden gebracht, terwijl bij betekenis sprake was van ‘begrip van een woord’. Kortom, de uitleg van ‘deel van de taal’ is op zijn minst nogal vaag.

Het gaat mij hier niet eens om de evidente slordigheden en vaagheden, want ik had al gezegd dat het maken van een woordenboek erg lastig is. Het gaat me al iets meer om het feit dat Van Dale kennelijk theoriegeladen termen als ‘begrippen’, ‘voorstelling’, et cetera nodig heeft in de betekenisbeschrijving, waardoor een woordenboek een verzamelplaats wordt van allerlei rivaliserende theorieën die meedingen in de strijd om de definitie. Maar vooral gaat het mij hier om het feit dat de zinsnede woorden behandelen als deel van de taal zinledig is zolang men niet precies kan aangeven wat betekenissen zijn. En daarmee zitten we midden in het begrenzingsprobleem. Ik zal het met enkele voorbeelden illustreren.

Nemen we het woord olifant en nemen we aan dat tot de informatie ‘als deel van de taal’ behoort onze kennis dat olifanten zware, dikke beesten zijn met een slurf. Bij Van Dale vinden we dat ook staan in een wat nettere vorm: de door de biologen geijkte geslachtsnaam staat erbij. Waarom de informatie dat er twee geslachten zijn, Elephas maximus en Loxodonta africana, deel van de taal is, is voor mij een raadsel. Tekenend is dat Johnson de biologie nog niet aantrof met een geaccepteerde classificatie. Daarom staat er bij elephant een heel verhaal met allerlei details die toen kennelijk net bekend werden uit reisverslagen die Johnson las, onder andere dat een olifant van nature erg aardig is, maar eenmaal in woede ontstoken, is er geen verschrikkelijker schepsel, en dat een wilde mannetjesolifant te vangen is met een vrouwtje ‘ready for the male’, en dat bij het copuleren het vrouwtje op de rug ligt.

De kus

Al deze informatie valt (als ze betrouwbaar is) onder Van Dales ‘zin, begrip of inhoud’ van het woord olifant. Kortom, Van Dale behandelt iets als deel van de taal als er een wetenschappelijke classificatie beschikbaar is. Dat stelt hem in de gelegenheid de naam van het geslacht te noemen plus enkele algemeen bekende eigenchappen. Er bestaan echter maar heel weinig algemeen aanvaarde classificaties in de wetenschappen en het feit dat een classificatie aanvaard is, maakt haar nog niet tot deel van de taal. Men kan dus veilig stellen dat Kruyskamp zijn lezers misleidt - maar zeker niet opzettelijk want zijn opvatting komt voort uit een bepaalde visie op wetenschap, neem ik aan - als hij met een wat negentiende-eeuws aandoend dédain schrijft dat het publiek de begrippen ‘woordenboek’ en ‘encyclopedie’ door elkaar haalt.

Wie aan mijn woorden twijfelt, vergelijke de omschrijving bij cricket (kennelijk een woord voor een spel dat Kruyskamp waardeert) met die bij voetbalspel of volleybal. In het laatste geval veroorlooft Kruyskamp zich naar zijn eigen mening de vrijheid om een persoonlijke noot te laten horen en hij beroept zich daarbij op Johnson (die dat inderdaad ook doet en soms ook schrijft dat hij de betekenis van een bepaald woord niet goed kan weergeven). Wat Kruyskamp zich niet realiseert, is dat in verreweg de meeste gevallen de betekenisbeschrijvingen niet te verankeren zijn in ‘harde’ classificaties zodat al heel snel visies op de werkelijkheid gaan meespelen: kus wordt bij Van Dale heteroseksueel gedefinieerd als er staat ‘...een druk op de mond van een persoon van het andere geslacht

Vervolg op pagina 37