Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 28]

Een krant voor de arbeidersbevolking
Scheffers geschiedenis en reconstructie van Het Volksdagblad, 1895-1908

Het Volksdagblad Arbeidersbeweging en dagbladpers door Dr. H.J. Scheffer Uitgever: Martinus Nijhoff, 220 p., f49,50

Gerard Mulder

In de herfst van 1895 vroeg de jonge Telegraaf-journalist J.F. Ankersmit zijn hoofdredacteur, de heer Obreen, om veertien dagen vakantie. Het antwoord kwam telegrafisch: ‘Ga voorgoed’.

Meteen de volgende ochtend al ging Ankersmit op bezoek bij Robert Schwarz, hoofdredacteur van de pas opgerichte krant Het Volksdagblad, en vroeg of hij nog een verslaggever kon gebruiken. ‘Je bent bij deze benoemd,’ zei Schwarz en daarmee was het sollicitatiegesprek afgelopen. Ankersmit begaf zich linea recta weer naar zijn vorige hoofdredacteur om hem te melden dat hij al een nieuwe baan had. ‘Het was goud waard het verraste gezicht van den heer Obreen te zien,’ zo beschreef Ankersmit het incident in zijn autobiografie Een halve eeuw journalistiek. ‘Nog veel meer onthutst zou hij zich tonen, toen ik hem mededeelde na dit plotselinge ontslag recht te hebben op drie maanden salaris, overeenkomstig een in acht te nemen behoorlijke opzegtermijn.’ Obreen wilde hem het geld niet geven, maar Ankersmit won de zaak voor het kantongerecht. De wraak was zoet.

Zo begon Ankersmits loopbaan in de dagbladjournalistiek ten behoeve van de arbeidersklasse, een loopbaan die hem zou voeren naar het hoofdredacteurschap van het SDAP-orgaan Het Volk. Maar niet alleen Ankersmit zou later van grote betekenis blijken voor de arbeidersbeweging. Ook het ontstaan van Het Volksdagblad markeerde een mijlpaal. ‘Het Volksdagblad, aan welks redactie ik nu verbonden was, maakte een stichting uit van de vakbeweging, toen nog vrijwel geheel in anarchistisch-syndicalistische handen. De bedoeling was, in een goedkoop blad uitvoeriger omtrent de vakbeweging bericht te geven dan in de burgerlijke pers geschiedde,’ aldus Ankersmit. Nadat jarenlang overal in het land vergeefse pogingen waren gedaan om dagbladen voor arbeiders op te richten, was Het Volksdagblad de eerste continu als dagblad verschijnende arbeiderskrant in Nederland. Juist omdat deze krant nu vrijwel is vergeten - vermoedelijk omdat hij maar betrekkelijk kort heeft bestaan (1895-1908) - is het boek dat de historicus dr. H.J. Scheffer aan Het Volksdagblad heeft gewijd, een goede aanvulling op de toch al magere geschiedschrijving van de Nederlandse pers.

Reconstructie

Van het eerdere werk van Scheffer ken ik alleen November 1918, een beschrijving van de mislukte poging van Troelstra om ook in Nederland de revolutie te laten uitbreken. Bij het lezen van dat boek raakte ik onder de indruk van Scheffers werkwijze. Hij geeft een buitengewoon gedetailleerde opgave van zijn bronnen; hij zegt het eerlijk wanneer hij iets niet weet en hij geeft goed beargumenteerd aan welk gewicht hij aan sommige bronnen toekent. Als hij zich op het terrein van de speculaties begeeft, doet hij dat eveneens op goede gronden. Voor de lezer wordt het daardoor mogelijk de totstandkoming van het boek letterlijk regel voor regel te reconstrueren. Niet alleen verhoogt deze werkwijze de geloofwaardigheid van Scheffers werk zeer, maar het maakt zijn boeken ook tot nuttige wegwijzers in doolhoven van bronnenmateriaal dat weer voor andere studies van belang kan zijn. Kortom: wetenschappelijk verantwoorde geschiedschrijving in optima forma.

Jammer genoeg heeft deze werkwijze ook een schaduwkant, namelijk dat Scheffers proza door al die gedegenheid nogal kleurloos en taai wordt. Bij November 1918 valt dat niet zo op omdat de beschreven gebeurtenissen op zich zelf al spannend genoeg zijn. Maar bij Het Volksdagblad, Arbeidersbeweging en dagbladpers is dit nadeel wel degelijk merkbaar, waardoor het lezen van dit boek bepaald geen ontspannende bezigheid is. Het is ook daarom zo jammer omdat geschiedenissen van kranten maar hoogst zelden saai zijn. Meestal werken er op redacties kleurrijke lieden en de ruzies en de practical jokes zijn er niet van de lucht. Bovendien biedt ook de inhoud van een krant dikwijls interessante stof.

Mr. F.A. van Hall, financier van Het Volksdagblad

Helaas, nauwelijks iets van dit alles bij Scheffer. Een handicap was ongetwijfeld dat er vrijwel niemand die de krant van nabij heeft gekend of ervoor heeft gewerkt, meer in leven is. Bovendien heeft de krant, zoals gezegd, maar tamelijk kort bestaan. Maar zelfs de paar aardige anekdotes die Ankersmit in zijn journalistieke memoires over zijn tijd bij Het Volksdagblad ten beste geeft, heb ik bij Scheffer niet teruggevonden. Wel tikt Scheffer Ankersmit verscheidene malen op de vingers waar het de weergave van sommige feiten betreft. Zo claimt Ankersmit dat hij en enkele mederedacteuren van sociaal-democratischen huize Het Volksdagblad een sociaal-democratisch getinte inhoud gaven. Op grond van het doornemen van de jaargangen spreekt Scheffer dit overtuigend tegen.

Ook beweerde Ankersmit dat hij, toen hij nog gewoon bij Het Volksdagblad werkte, heel openlijk heeft meegedaan aan de voorbereidingen voor het verschijnen van Het Volk in 1900. Scheffer toont aan dat dit niet waar is. Ankersmit was juist erg bezorgd dat zijn broodheren zouden vernemen hoe hij bezig was de concurrent op poten te zetten.

De onmiddellijke aanleiding tot de oprichting van Het Volksdagblad was ironisch genoeg dezelfde als die Ankersmit naar de krant had toegedreven: de drukkerij Holden en Co., die De Telegraaf drukte, had na een conflict over werktijden een aantal typografen ontslagen en die moesten aan werk worden geholpen. Vandaar dat de grafische bonden bij de oprichting een prominente rol speelden. Adriaan Rot en Paul Hols, twee stuwende krachten achter de oprichting van het blad, waren beiden typograaf (Hols was zelfs vrijgestelde van de bond).

F.A. van Hall

Uiteraard was er nauwelijks geld. Dat was kennelijk een wetmatigheid bij de oprichting van arbeiderskranten, want dat probleem heeft ook Het Volk en later Voorwaarts in Rotterdam enorm parten gespeeld.

[p. 29]

Ook bij het lezen van Scheffer ontkom je niet aan de conclusie dat de mythe van rode krantenbedrijven die ‘met de dubbeltjes en kwartjes van de arbeiders’ zijn opgebouwd, maar zeer gedeeltelijk waar is. Er was zeker een grote offervaardigheid onder de lezers, maar - en dit is ook haast een soort wetmatigheid - zonder de hulp van een rijke geldschieter kan zo'n krant niet van de grond komen. Bij Het Volk speelde Wibaut duidelijk die rol (gesteund door enkele andere vermogende partijleden zoals Van Kol), bij Voorwaarts was het de zakenman Julius Barmat en bij Het Volksdagblad stak de Utrechtse patriciër mr. F.A. van Hall, commissionair in effecten, de helpende hand toe door de krant bijna in zijn eentje te financieren. Van Hall was een buitengewoon schilderachtige figuur, enigszins louche, maar ook een verlichte geest. Hij was een strijder tegen onrecht, maar ook een querulant, hevig gefrustreerd door het feit dat hij ondanks zijn klinkende achternaam (hij was inderdaad familie van de staatsman Van Hall en van de rechtbankpresident Van Hall) door de Amsterdamse society niet serieus werd genomen. Hij was tamelijk goedgelovig en liet zich er telkens toe verleiden met allerlei oplichters in zee te gaan, waardoor hij rond de eeuwwisseling zelfs nog terecht moest staan in een zeer geruchtmakende fraudezaak. Een boeiende figuur dus, aan wie de Amsterdamse schrijver/journalist M. Revis (pseudoniem voor W. Visser) eens een destijds opzienbarende sleutelroman heeft gewijd.

Voorpagina van de zondagskrant van Het Volksdagblad

Scheffer beschrijft leven en werk van Van Hall tot in detail, maar ook hier is zijn droge, intens zakelijke aanpak fnuikend: de figuur van Van Hall komt in het boek niet tot leven; hij blijft een abstracte pion in het spel. Scheffer benadrukt wél dat Van Hall in één opzicht uniek was. Ondanks zijn machtspositie als geldschieter probeerde hij vrijwel geen invloed op de inhoud van de krant uit te oefenen. Eén keer had het daar wel alle schijn van, namelijk toen de hoofdredacteur Schwarz (overigens ook een journalist die bij De Telegraaf was ontslagen) bij Het Volksdagblad vertrok omdat hij weigerde in de kolommen van de krant de kandidatuur van Van Hall voor de Tweede Kamer te steunen. Scheffer weet echter aannemelijk te maken dat Schwarz al lang in het geheim bezig was een eigen krant voor te bereiden, Het Volksblad geheten, en dat de kwestie met Van Hall voor hem een elegante gelegenheid was om met veel tamtam de krant te verlaten die hij toch al had willen beconcurreren (Het Volksblad was overigens ook geen lang leven beschoren).

J.F. Ankersmit, redacteur van Het Volksdagblad

Wat voor krant was Het Volksdagblad, dat op zijn hoogtepunt tienduizend abonnees had, nu eigenlijk? Het is moeilijk voor een lezer van dit boek zich daarvan een duidelijk beeld te vormen. Scheffer besteedt aan de inhoud van de krant elfeneenhalve bladzij, wat niet veel is op een totaal van tweehonderd bladzijden.

Zwaar en gedegen

Bovendien zit het hoofdstuk dat aan de inhoud van de krant is gewijd, tamelijk ver achterin het boek. De lezer wordt dus eerst tientallen bladzijden lang uitputtend voorgelicht over alle problemen van de krant met de financiering, de colportage, de bezitsverhoudingen, de salarisontwikkeling en dan - wanneer de krant wat de chronologie betreft, al ter ziele is - verneemt de lezer wat er eigenlijk in stond. Dat werkt op den duur vervreemdend.

De bedoeling van Het Volksdagblad was een ‘radicaal dagblad voor minvermogenden’ te zijn. Die term stamt niet van Het Volksdagblad zelf, maar sloeg oorspronkelijk op zijn concurrent De Courant, gesticht door de oprichter van De Telegraaf, Henry Tindal. De Courant was een zogenaamde volksuitgave van een ander dagblad, De Amsterdammer. Een volksuitgave was een krant die ook door simpele zielen zonder veel opleiding kon worden begrepen en die werd samengesteld uit zetsel van de moederkrant. Meer nog echter dan De Courant en andere volksuitgaven wilde Het Volksdagblad zich uitdrukkelijk tot de bewuste arbeiders richten en veel nieuws over de arbeidersbeweging in binnen- en buitenland brengen zonder zijn neutraliteit prijs te geven. Onder neutraliteit wordt hier verstaan: zonder zich te binden aan enige socialistische of anarchistische richting.

Volgens Scheffer slaagde Het Volksdagblad zeker de eerste jaren van zijn bestaan uitstekend in deze opgave, al was de krant tamelijk zwaar en gedegen. Maar dat was Het Volk in die jaren ook. Na het ontslag van Schwarz werd een andere voormalige Telegraaf-journalist tot hoofdredacteur benoemd, Max Bruck. Onder het bewind van Bruck werd de krant feller, polemischer en rommeliger en bovendien schoof hij duidelijk politiek naar links op, in de richting van de anarchisten.

In de Spoorwegstaking van 1903 speelde Het Volksdagblad een vrij grote rol. Tegen de wil van de sociaal-democraten in steunde de krant de radicalen die na de eerste staking opnieuw wilden staken, ditmaal uit protest tegen de door Abraham Kuyper uitgevaardigde ‘worg-

[p. 30]

wetten’. De staking mislukte dramatisch en dit stookte de al langer woedende polemieken tussen Het Volksdagblad en Het Volk nog verder op. Troelstra, die Het Volksdagblad al vanaf de oprichting niet had zien zitten (al prees hij de eerste jaren weleens de onbevooroordeelde congresverslagen) kreeg een steeds grotere afkeer van deze krant.

Bruck werd ten slotte, net als de tovenaarsleerling, verslonden door de krachten die hij zelf had opgeroepen. De redactie was zelf zo geradicaliseerd dat zij de functie van hoofdredacteur wilde afschaffen en voortaan de krant als collectief wilde besturen (een ‘republikeinse redactie’ heette dat toen). Bruck legde zich daar niet bij neer en moest het veld ruimen. Maar toen begon het einde van Het Volksdagblad zich al af te tekenen. Wat eveneens haast een wetmatigheid lijkt, is dat de bedrijfsvoering van rode krantenbedrijven wordt geteisterd door amateurisme en onhandigheid, die moeten worden gecompenseerd door idealisme. Niet alleen bij Het Volk en diens opvolger Het Vrije Volk was dat een probleem, maar ook bij Het Volksdagblad. De bezorging was slecht. Cor Daniëls, de administrateur die ook nog een tijdje directeur was, besteedde veel energie aan zijn eigen boekwinkel op de hoek van de Nieuwezijds Voorburgwal en de Paleisstraat. Met de propaganda voor de krant was het eveneens droevig gesteld.

Net als alle andere kranten wilde Het Volksdagblad zijn abonnees de mogelijkheid bieden zich voordelig te verzekeren. Toen de krant eenmaal een verzekeringsmaatschappij had gevonden waarmee samenwerking mogelijk was, bleek dat de abonnementsgelden drastisch omhoog moesten om de verzekeringspremies te kunnen betalen. In plaats van dat Het Volksdagblad zijn unieke verzekeringsaanbod van de daken schreeuwde en de prijsverhoging in de kleine lettertjes noemde, deed de krant precies het omgekeerde: groot de prijsverhoging aankondigen en het lokkertje voor de abonnees in de kleine lettertjes.

Smakelijke figuren

Om die reden gingen geleidelijk steeds meer abonnees weg. Toch stapten ze niet zozeer over naar Het Volk, wat toch eerder voor de hand zou hebben gelegen, maar naar de al eerder genoemde burgerlijke concurrent De Courant. ‘De Courant was per week 2½ cent goedkoper dan Het Volk,’ schrijft Scheffer, ‘en men had liever een neutrale krant dan een orgaan van een partij waarmee men het principieel oneens was.’ Ruim een halve eeuw later zouden tal van Amsterdamse lezers Het Vrije Volk in de steek laten voor het - goedkopere - Nieuws van de Dag, waarin opgenomen De Courant. Het is haast gênant als de geschiedenis zich zo herhaalt.

Het laatste nummer van Het Volksdagblad verscheen in 1908. Scheffer vertelt ook hoe het met alle betrokkenen afliep. Pogingen van derden om weer een krant onder de naam Het Volksdagblad op te richten, mislukten na korte tijd. De drukkerij van Het Volksdagblad bleef tot 1941 bestaan onder de naam De Industrie en moest in de jaren twintig uit armoede diverse fascistoïde blaadjes drukken, zoals De Controleur, De Belastingbetaler en De Tegenstroom. Deze drukorders waren aangebracht door allerlei louche vrienden van grootaandeelhouder Van Hall. Van Hall zelf was steeds excentrieker geworden. Hij had ook de meerderheid van de aandelen in het Paleis voor Volksvlijt overgenomen en was in het gebouw gaan wonen. Op den duur was hij dermate lichtschuw geworden dat hij niet meer buiten kwam en aandeelhoudersvergaderingen bij hem thuis pas 's avonds om tien uur mochten beginnen. Hij haalde onsmakelijke figuren in de leiding van de onderneming die het Paleis voor Volksvlijt exploiteerde en zij plunderden de firma grondig.

Kort na Van Halls dood in 1929 brandde het Paleis voor Volksvlijt tot de grond toe af. Waarschijnlijk is de brand aangestoken om de malversaties te verdoezelen. Een pijnlijke epiloog voor een krant die blijkens zijn voorwoord in het eerste nummer wilde opkomen voor ‘de belangen en rechten der arbeidersbevolking, waar deze mochten worden geschaad of verkort’.