Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 24]

De Vara tijdens de bezetting
G.P. Bakkers verslag van het handelen van de Vara-bestuurders

Het hellende vlak Radio-omroep in nazi-greep door G.P. Bakker Uitgever: Sijthoff, 176 p., f19,50

Hans Mulder

In het boekje Het hellende vlak. Radio-omroep in nazi-tijd van G.P. Bakker wordt de geschiedenis van de Vara tijdens de bezetting verteld. Eigenlijk was dat verhaal al geschreven door zowel dr. L. de Jong als Dick Verkijk als onderdeel van hun breder opgezette studies. Met name de laatste schrijver had de ondergang van deze omroep in zijn Radio Hilversum 1940-1945 gedetailleerd weergegeven. Waarom dan deze al bekende geschiedenis opnieuw weer breed uitgemeten en zelfs als apart boek uitgegeven?

Bakker gaat maar ten dele op deze vraag in. Hij schrijft in zijn inleiding alleen, dat het Vara-bestuur hem verzocht de tot 1940 lopende geschiedschrijving van N. Tj. Swierstra aan te vullen. Mag het een gerechtvaardigde reden zijn van een omroep, het eigen wel en wee ook door een eigen chroniqueur, die nog meer bijzonderheden kan geven, te laten optekenen, er is met deze uitgave nog wat meer aan de hand.

Bakker zegt ook in zijn inleiding dat hij de omstandigheden, overwegingen en gebeurtenissen van toen zo goed mogelijk heeft willen weergeven en het oordeel aan de lezer overlaat. Dat lijkt een neutraal uitgangspunt maar is het, vooral vanwege het vermelden en de keuze van die ‘overwegingen’, niet. In feite vormt Het hellende vlak een soort van rechtvaardiging voor de na de oorlog sterk bekritiseerde handelingen van enkele Vara-bestuurders, in het bijzonder van die van voorzitter A. de Vries en omroepsecretaris A. Pleysier. Het feit, dat Bakker onder De Vries, tevens hoofdredacteur van de Radiogids van de Vara, assistent-redacteur van dat blad was en met zijn chef aanvankelijk koos voor doorgaan met het onder toeziend oog van de bezetter, kan niet anders dan van invloed zijn geweest op de inhoud van het boek. Dat De Vries het gezin Bakker kende, ook al voor zijn assistent-redacteur bij hem in dienst trad, zoals Meyer Sluyser in een boekje met Vara-herinneringen vermeldt, bevestigt de nauwere band die er tussen de schrijver en de Vara-voorzitter bestaan moet hebben.

H.J. Woudenberg en Seys-Inquart

Wat was er nu indertijd aan de hand, dat dergelijke ogenschijnlijk kleine feitjes toch van belang blijken bij het plaatsen van Bakkers verhaal in een juist kader? Toen in mei 1940 het Duitse leger ons land binnenviel, werden alle omroepverenigingen: Avro, KRO, NCRV, Vara en VPRO, direct onder controle gesteld van de Rundfunkbetreuungsstelle (RBS). Men mocht het werk als vanouds voortzetten, mits er niet tegen Duitsland, de Führer en de Wehrmacht geageerd werd. Bovendien moesten alle uit te zenden teksten in tweevoud, in het Nederlands en in het Duits, vóór uitzending aan de RBS ter goedkeuring worden overgelegd. De omroepverenigingen accepteerden deze censuur zonder protest. Men legde zich zonder meer neer bij de bijzondere omstandigheden, woorden, die men nog vaak herhaald zou horen.

Geleidelijk

G.P. Bakker

De instelling van de RBS betekende in feite een eerste stap op weg naar een totale overname van het omroepwezen. Zoals in het algemeen ging de bezetter hierbij aanvankelijk voorzichtig en geleidelijk te werk. Om de Nederlandse bevolking te winnen voor de nieuwe Orde zou het gunstig zijn wanneer de oude vertrouwde instituten zoveel mogelijk bleven bestaan, zij het onder nationaal-socialistische controle. De volgende stap in die tactiek was het aanstellen van de NSB'er M.M. Rost van Tonningen op 20 juli 1940 als commissaris van de ‘marxistische’ partijen. Die benoeming betekende dat ook de verwante instellingen en verenigingen onder de controle van Rost kwamen. Daarbij werd de term marxistisch niet zo nauw genomen. Behalve de SDAP vielen daar ook onder de Arbeiderspers, de AJC, het Instituut voor Arbeidersontwikkeling, de Arbeiderssportbond, kortom alle door socialistische arbeiders opgerichte instituten en verenigingen, óók de Vara. (Een uitzondering vormde de NVV, die een aparte commissaris kreeg toegewezen.)

M.M. Rost van Tonningen

A. Pleysier

Rost van Tonningen zette op de dag van zijn benoeming zijn plannen voor de radio uiteen. Hij speelde mooi weer: ‘Het is een dwingend gebod voor de Nederlandse volksgemeenschap om de arbeiders die in de SDAP en in het NVV zijn samengevat, in de gelegenheid te stellen uit de kracht van hun persoonlijkheid de weg tot het nieuwe Europa te vinden. Alleen karakterlozen kunnen verwachten dat een socialist zijn socialistische ideaal zou prijsgeven.’ Ter zelfder tijd deelde hij het Vara-bestuur mee de volgende dag, 21 juli, een gesprek met hen te willen hebben. Bij de Vara was men overrompeld. Maar ondanks bestaande twijfels besloot een meerderheid van het

[p. 25]

hoofd- en dagelijks bestuur om met de Vara door te gaan en dus Rost te accepteren. Alleen bestuurslid J.B. Broeksz weigert. Andere bestuursleden die hem hadden kunnen bijvallen, zoals J.W. Lebon, M. Sluyser, C. Woudenberg en C. van der Lende ontbreken. De eerste twee zitten in Engeland.

Rost van Tonningen

Het Vara-bestuur stelde in de vergadering met Rost, waarbij Broeksz zijn weigering herhaalde, een aantal voorwaarden om enige nationaal-socialistische invloed bij verder werken te vermijden. Dat mag van Rost en wanneer Broeksz hem vraagt of dat voor de radio gezegd kan worden, mag dat van hem ook. Op 24 juli 1940 werd de door Pleysier opgestelde en door voorzitter De Vries uitgesproken verklaring uitgezonden. Veel Vara-leden zijn geschokt, want het lijkt of de Vara het morgenrood in nazi-Duitsland ziet gloren. Met name zinnen als ‘Welnu, zij mogen beseffen, dat niets is ingestort dan een beletsel op de weg naar een betere samenleving, indien ieder trouw blijft aan zijn overtuiging en bereid om ondanks alle moeilijkheden mee te bouwen aan een nieuwe arbeidsgemeenschap,’ komen hard aan.

Er volgde een scherpe discussie, waarbij het bestuur min of meer tegenover een groot deel van de Vara-leden kwam te staan. In Londen maakte de meegaande toon van de redevoering een verpletterende indruk. Gerbrandy betitelde de houding van de Vara tegenover Lebon als ‘Je kameraden zijn met pak en zak naar de vijand overgelopen.’ Het besluit om door te gaan - tot begin 1941 toen er een omroepconcentratie plaatsvond - en de redevoering met navolgend verweer lieten in socialistische kring schrijnende wonden achter. Na 1945 keerden De Vries, Pleysier en een derde bestuurslid, E.J. Bomli, niet bij de Vara terug.

De Jong en Verkijk hebben het doorgaan van de Vara en de manier waarop dat gebeurde op een kritische toon beschreven. Ook Meyer Sluyer heeft het over een fout, die Ary Pleysier tijdens de bezetting maakte en zegt van De Vries, dat hij ‘een niet weg te praten beleidsfout (heeft) gemaakt’. Bakker heeft een relativerender verhaal geschreven. Hij noemt de zorg van de bestuursleden om een met zoveel pijn en moeite opgebouwd instituut als de Vara niet zonder slag of stoot in handen van de bezetter te laten vallen. Bovendien, zo vreesden zij volgens de schrijvers, áls de Vara zou verdwijnen, was er dan ooit kans om de huidige positie te herkrijgen? Daarbij keek men met een schuin oog naar de andere omroepverenigingen. Als die doorgingen, dan ook de Vara. Eveneens tracht Bakker uit te leggen met welke bedoelingen en bijgedachten Pleysier de beruchte verklaring opstelde: ‘(Hij) wil zijn luisteraars bemoedigen met de (...) gedachte, dat het democratisch socialisme ondanks alles zal komen. De oorlog zal het wellicht een nieuwe en betere kans geven. Het is deze gedachtengang die leidt tot de formulering “...dat niets is ingestort dan een beletsel op de weg naar een betere samenleving”. Teneinde misverstand te vermijden voegt hij daaraan toe “indien ieder trouw blijft aan zijn overtuiging”.’ Voor de overtuigde toon waarop De Vries de verklaring uitsprak, noemt de schrijver ook een reden: ‘Aangezien het een tekst betrof, die hij niet zelf had geschreven, deed hij extra zijn best die zo goed en zo nadrukkelijk mogelijk uit te spreken. Dit versterkte de indruk dat de voorzitter uit volle overtuiging het signaal gaf tot vruchtbare voortzetting van de Vara-activiteit...’ Mogelijk was dat zo, maar dat geldt zeker niet voor een twééde verklaring, die De Vries op 12 augustus 1940 uitsprak en die even weinig gelukkig opgesteld was.

Menselijk falen

Van essentiëler belang dan deze overwegingen is de kwestie van het Vara-personeel. Meer dan alle andere factoren valt te begrijpen, dat het bestuur zich voor dat personeel verantwoordelijk voelde en niemand in de kou wilde laten staan, vooral de joodse werknemers niet. Het gaat hier om een algemene vraag, waarmee velen tijdens de bezetting geconfronteerd werden. Tot waar mocht de samenwerking met de vijand gaan? Bakker heeft zich die vraag serieus gesteld en weigerde na het opgaan van de Vara in de gecentraliseerde staatsomroep verder te werken. Ook De Vries en Pleysier traden niet in dienst van die staatsomroep. Voor hen was de grens bereikt. Of die grens nu wel of niet te ver lag, zal een discussiepunt blijven. Een positief punt is in ieder geval, dát zij zich bovengenoemde vraag hebben gesteld, want heel veel Nederlanders kwamen daar niet eens serieus aan toe.

Het boeiende van Het hellende vlak is het begrijpelijker maken van dit menselijke falen. Bakker heeft een soort van geschiedschrijving op de vierkante meter gepleegd. Letterlijk zelfs, want het verhaal speelt zich voornamelijk af in enkele vergaderlokalen, waar de lezer als toehoorder aan tafel wordt gezet. Wie mocht denken dat een dergelijke situering slechts slaapverwekkend kan zijn, heeft het mis. Notulen, archiefmateriaal in het algemeen, vormen vaak een fascinerend materiaal, zeker wanneer ze uit de jaren 1940-1945 dateren. Verhoogt de geconcentreerde vorm van het verhaal de spanning - soms wat te sterk aangezet in een hoofdstuk als ‘Twee samenzweerders’ -, een nadeel is, dat sommige feiten en gebeurtenissen al of niet opzettelijk weg worden gelaten. De eerste, door de RBS verboden rede van Pleysier, die op 20 mei voor de radio uitgesproken zou zijn, wordt door Bakker niet genoemd. Toch zou dat van belang zijn geweest, want van deze even weinig heldhaftige rede naar de latere lijkt een duidelijke lijn te lopen. Ook de controverse Pleysier-Broeksz, die elkaar wederzijds van leugens beschuldigd hebben, komt helaas bij Bakker niet ter sprake. Meyer Sluyser schreef, hoe Rost bij zijn bezoeken aan de socialistische instellingen flink het lid op de neus kreeg: ‘Rost ging naar de Vara. Wat hem daar door Broeksz en anderen is verteld, loog er beslist niet om. (Jammer dat er geen grammofoonplaatje van is gemaakt).’ Bakker stelt de zaak waarheidsgetrouwer minder stoer voor. Toch had het, juist vanwege het ontbreken van notulen, voor de hand gelegen ook eens een getuige van de andere zijde naar het verloop van de zitting te vragen. Nico de Haas, die in het gezelschap van Rost van Tonningen de vergadering bijwoonde is nog in leven.

Voor het Vara-lid dat geïnteresseerd is in het menselijk handelen onder druk is Het hellende vlak een aan te bevelen boekje. Wie ook nog eens de feitelijke geschiedenis wil weten blijft daarnaast aangewezen op het werk van De Jong en Verkijk. En wie van de sociaal-democratische luisteraars tenslotte zijn principes wil aanscherpen, moet naast Bakkers boekje nog maar eens J.H. Scheps' brochure Het misverstand der Nederlands socialistische werkgemeenschap uit de zomer van 1940 lezen. Terecht heeft Bakker hieruit geciteerd: ‘Hoe kan men positief socialistisch werken als men den breeden moreelen ondergrond van het Socialisme, de democratie, de gelijkwaardigheid van alle menschen, onverschillig kleur, lichaamsbouw, ras, afstamming of stand vergeet?’