Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 22]

Afgebroken en opgebouwd
Vervolg van pagina 20

Maar dat is nog geen verklaring. Je kunt een mens niet door andere mensen verklaren, net zomin als je een raadsel door andere raadsels kunt oplossen.

Dat wil Gustafsson ook helemaal niet. Alleen als raadsel is de mens groot genoeg. ‘Het zwart in zijn pupil is het zwart tussen de sterrenstelsels.’ Zo heeft Gustafsson de machine tot een mythe omgebouwd.

Deze mystificatie is voor Gustafsson heel belangrijk. Want als wij precies zouden weten wat de mens was, dan zouden we ook weten wat hij niet was, en op dat moment kunnen we de gekkengestichten beginnen te bouwen en weten we precies wie erin moet en wie niet. En dat wil Gustafsson niet weten.

Maar hij houdt ook hier niet op en trekt nog verder de duisternis in.

Siegfried

Een van de mooiste hoofdstukken van het boek is gewijd aan de plaats van de mens in de natuur. Met behulp van Jung diept Gustafsson uit de Griekse en Oudnoorse mythologie een eigen mythe op. Het fundament van die mythe heeft hij aan de Oudnoorse sage over de draak Fafnir ontleend. Die sage gaat ongeveer zo: Er was eens een draak die Fafnir heette en een grote goudschat bezat. Fafnirs broer Regin was jaloers op hem en wilde zelf de schat hebben. Hij smeedde daarom snode plannen en een voortreffelijk zwaard, want hij was een bekwame smid. De plannen hield hij voor zich zelf en het zwaard gaf hij aan Siegfried. Hij haalde Siegfried daarna over om Fafnir met het zwaard te doden. Dat gebeurde ook. Regins bedoeling was nu om Siegfried te doden en het goud in eigen zak te steken. Maar dat gebeurde niet. Want Siegfried dronk het drakenbloed, werd wijs en begreep het gefluit van de vogels. Zij waarschuwden hem voor de snoodaard en met hetzelfde voortreffelijke zwaard waarmee hij Fafnir naar Hel had gestuurd, stuurde de jonge held er Regin achteraan.

Oorspronkelijk was het goud van Wieland geweest, en het werd bewaakt door de dwerg Andvare die zich in de gedaante van een snoek in de rivier placht op te houden.

Deze snoek duikt in De dood van een imker weer op bij een vispartij die Lars Westin zich uit zijn jeugd herinnert. Omdat niemand meer in draken gelooft, heeft Gustafsson de voorkeur aan een snoek gegeven. Maar de functie van de snoek is draak te zijn.

‘Als de draak voor ons de natuur voorstelt, het radicaal andere,’ schreef Gustafsson een paar jaar geleden in een essay, ‘dan moet het goud natuurlijk een oorspronkelijke rijkdom voorstellen die alleen ten koste van het grootst mogelijke gevaar aan die natuur ontfutseld kan worden.

Precies zo schildert Wagner, deze verstandige en sympathieke anti-industrialist, zijn draak in “Siegfried” af.

Zolang het goud door de draak bewaakt wordt, is er niets mee aan de hand. Als Mime en Albrecht, die verraderlijke vertegenwoordigers van het industrialisme, de hand erop weten te leggen, beginnen de ongelukken van de Nibelungen pas goed. En de draak ziet het - stervende doorziet hij de hele intrige die komen moet - en hij beklaagt het feit dat Siegfried hem gedood heeft. Met hem sterft de natuur.

Dit is een zondevalsmythe die heden ten dage heel wat gemakkelijker te begrijpen is dan de bijbelse.’

Waterpas en schietlood

Het grootste verschil tussen Siegfried en de jonge held van de vispartij uit De dood van een imker is dan ook dat laatstgenoemde zijn ‘draak’ niet doodt om het goud te bemachtigen. Als wij niet ophouden om onze draken te doden en hun schatten te roven dan zullen die binnen de kortste keren onze eigen ondergang worden. Kernenergie, grondwaterverzuring, chemische, radioactieve en ecologische milieuvervuiling zijn daar alleen maar de voorproeven van.

Uiteindelijk is zowel de mens als de natuur een mysterie. Dit bedenkt Lars Westin allemaal in zijn eenzame uren. Hij heeft zijn leven verkeerd geleid door in een spook te geloven en zich te isoleren. De pijn en niet de liefde heeft hem van dat spook verlost en heeft hem werkelijk gemaakt. Dat is een vreselijke les waar hijzelf geen lering meer uit kan trekken. Maar het helpt hem wel om zijn doodsangst te overwinnen.

Als het ‘ik’ niet bestaat, als de anderen al in mij beginnen, dan loopt er geen scherpe grens tussen mij en de anderen. Als we niet weten waar we beginnen weten we ook niet waar we eindigen, en is de mogelijkheid om ons onze eigen dood voor te stellen een taalkundig misverstand. Ongeveer zoals de mogelijkheid om je zelf ‘je’ te noemen.

Er is geen logische speld tussen te krijgen. En toch...

Door een taalanalyse tovert Gustafsson het ‘ik’ weg en daarmee de doodsangst. Die berust alleen op een taalkundig misverstand. Misschien zijn er mensen die nu opgelucht ademhalen, weet ik veel. Het is natuurlijk wel waar dat wij ons onze eigen dood niet volledig kunnen voorstellen - maar toch nog altijd goed genoeg om er hartkloppingen en erger van te krijgen. Ook na het lezen van dit boek.

Al met al heeft Lars Gustafsson heel veel in zijn honderdvijftig pagina's weten te zeggen. Het is daardoor een erg geconcentreerd boek geworden en nogal moeilijk te lezen. Alle woorden zijn op een goudschaaltje gewogen en met waterpas en schietlood op de juiste plek gezet. Bernlef heeft het delicate vertaalwerk uitstekend geklaard en de paar foutjes die erin staan zijn geen van alle hinderlijk, een doorgewinterde kniesoor die er anders over denkt.