Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 20]

Afgebroken - en opgebouwd
Lars Gustafsson zoekt eenzelfde harde rots als Descartes

De dood van een imker door Lars Gustafsson Vertaling: J. Bernlef Uitgever: Peter van der Velden, 150 p., f25,-

Henri Wijsbek

De dood van een imker is het vijfde en laatste deel van een reeks romans die Lars Gustafsson ‘De scheuren in de muur’ heeft genoemd. Toen hij er in 1971 aan begon was hij van plan een moderne Divina Comedia te schrijven, maar al schrijvende ontdekte hij dat het vagevuur sinds de veertiende eeuw zo is uitgedijd dat het niet meer in één deel paste. Daarom komt hij pas in dit vijfde deel in het paradijs aan.

De boeken uit de reeks zijn goed afzonderlijk te lezen, maar beter nog na elkaar, omdat dezelfde thema's erin voorkomen, verdwijnen, weer opduiken en - het is net een symfonie - in dit deel ten slotte aan elkaar geknoopt worden.

Twee thema's springen in het oog. Kort samengevat en daarom nogal abstract is dat ten eerste de Zweedse maatschappij van de jaren zestig en zeventig, of liever de taal waar die maatschappij zich van bedient. Het is in deze muur van leugens dat Gustafsson scheuren begint te ontwaren, mogelijkheden van waarheid. Ten tweede is het de plaats van het individu in die maatschappij, een onderzoek naar de grens tussen het ‘ik’ en de wereld.

In De dood van een imker krijgt dit tweede thema de meeste aandacht. Het boek bestaat uit een korte ouverture van de schrijver Lars Gustafsson. De rest wordt gevormd door aantekeningen van de hoofdpersoon Lars Westin, een voortijdig gepensioneerde leraar, die na diens dood in zijn huis gevonden zijn.

Uit de aantekeningen blijkt dat Lars Westin ernstig ziek is. De hele winter heeft hij heen en weer gereisd naar het ziekenhuis voor allerlei weefselen contrastonderzoeken. Nu, eind februari, krijgt hij eindelijk een brief met de uitslag. Waarschijnlijk staat erin dat hij kanker heeft. Hij speelt met de gedachte om de brief niet open te maken. Want dan is er nog een soort hoop, dan zullen de vreselijke pijnen hem niet aan iets speciaals herinneren. Hij maakt een wandeling en denkt er nog wat over na. Als hij weer thuiskomt is de kachel uitgegaan. Hij gebruikt de ongeopende brief om hem weer aan te maken, want hij is tot de conclusie gekomen dat je je niet met de dood kunt inlaten.

Aan het eind van het boek, twee maanden later, is hij daar wel toe bereid. Hij kijkt zelfs uit naar een nieuw bericht van het ziekenhuis en onderneemt moeizame tochten naar de brievenbus, die hij daarvoor angstvallig vermeden had. De tussenliggende tijd heeft hij gebruikt om terug te blikken op zijn werk en, hoe pijnlijk dat ook was, hij heeft toch het gevoel zijn tijd goed besteed te hebben. Hij is iets fundamenteels over zich zelf te weten gekomen en, wat daarmee nauw samenhangt, hij heeft zijn dood aanvaard.

Descartes vertelt in zijn Méditations métaphysiques uit 1641 dat hij al vanaf zijn jeugd een heleboel ideeën en oordelen heeft aangeleerd die niet waar zijn. Alles wat hij weet is daarom als het huis dat op zand gebouwd was. In plaats van de storm af te wachten gaat hij het nu zelf afbreken.

Rots en zand

Alles wat niet absoluut vaststaat wordt door Descartes geslecht. Noch de autoriteiten die zich zelf en elkaar tegenspreken, noch mijn zintuigen die mij wel eens bedrogen hebben kan ik vertrouwen, schrijft hij, want het is een goede gewoonte om hen die ons ooit bedrogen hebben altijd te wantrouwen. Evenmin kan ik zeker weten dat ik hier in mijn kamerjas naast het vuur zit en dat mijn hand al schrijvend over het papier gaat, want dat heb ik ook wel eens gedroomd. En ten slotte, zelfs de meest vanzelfsprekende waarheden zijn niet helemaal zeker. Want stel dat een boze geest mij geschapen heeft die mij elke keer als ik twee en drie probeer op te tellen bij de neus neemt, en dat er uit die som eigenlijk helemaal geen vijf komt.

Wat kan ik dan wel zeker weten? Dat ik het ben die eraan twijfelt of ik mijn ogen wel kan geloven, of ik wel een lichaam heb, of twee plus drie wel vijf is. Zelfs als een boze geest mij dat alleen maar wijsmaakt, dan moet ik bestaan, anders kan hij het mij niet wijsmaken. Het bewustzijn is dus werkelijker dan het lichaam. Als ik denk of twijfel, dan besta ik: cogito, ergo sum.

Lars Gustafsson

Op deze rots bouwt hij het huis weer op, dat hij zonet had afgebroken.

Dezelfde aftrekmethode volgt Lars Gustafsson in zijn De dood van een imker. Alleen gelden zijn overpeinzingen niet de menselijke kennis, maar, zoals hij het zelf ergens anders noemt: ‘de menselijke existentie op zich’. In luttele (honderdvijftig) pagina's heeft hij dit varkentje gewassen. Ik geef het u te doen.

Volgens Descartes bestaat de mens uit een lichaam, dat aan de wetten van de mechanica is onderworpen (net als een machine), en een geest, die dat niet is. Dit heeft Gilbert Ryle de leer van ‘het spook in de machine’ genoemd. Deze leer heeft veel aanhangers. Ook Lars Westin gelooft er aanvankelijk in. Maar in de loop van twee maanden breekt hij dit bouwwerk af. Hij bevrijdt het spook uit de machine, en eenmaal verlost, gaat het in rook op.

Het geloof in dit spook, in een onveranderlijk ‘ik’ dus, heeft zijn liefdesleven onmogelijk gemaakt. De angst veranderd te worden, dit ‘ik’ te verliezen, heeft ervoor gezorgd dat hij in al zijn verhoudingen de mensen steeds op een afstand hield. De liefde kon deze muur niet doorbreken, omdat hij tussen zich zelf en de ander altijd beelden, begrippen, leugens optrok. (De mogelijkheid schemert even, maar tot een doorbraak komt het niet.) Dit geloof brokkelt af. ‘Ik’ is het meest zinloze, het meest lege woord van de taal. Het is net zo absurd te geloven dat er iets constants achter zit als te geloven dat er achter de woorden ‘hier’ of ‘nu’ of ‘hij’ iets constants zit. Je kunt dus helemaal niet zeggen ‘ik denk’, je kunt hoogstens zeggen ‘het denkt hier’, op je voorhoofd wijzend.

Puberteit

Langzamerhand wordt Lars Westin zich door zijn vreselijke pijnen ervan bewust dat zijn lichaam veel werkelijker is dan zijn geest: ik heb een lichaam dus ik ben of liever: ‘ik’ is een lichaam. Zijn ziekte doet hem denken aan zijn puberteit: dezelfde onrust, dezelfde onbestemde angst voor een dramatische verandering. Angst te veranderen, zijn ik te verliezen.

Maar we hebben geen ik te verliezen. We zijn een lichaam en dat verandert voortdurend.

Wat de liefde niet kon, kon de pijn wel, want tussen hem en zijn lichaam zijn geen begrippen te plaatsen, omdat hij een lichaam is. Om deze reden heeft de pijn in dit boek zo'n gunstige betekenis, het is zelfs een voorwaarde voor het paradijs. In het paradijs zijn immers geen leugens. En in tegenstelling tot onze taal kan de pijn ook niet liegen. Daarom is de pijn een onvermurwbare macht en de liefde, die zich (ook) van taal bedient, niet.

Nadat hij op die manier het ‘ik’ heeft leeggemaakt houdt hij alleen een lichaam over. ‘De mens een machine’ dus? Nee, dit is alleen de vaste rots waarop Lars Westin weer een mensbeeld gaat bouwen.

In het Zweeds kun je ‘een ander’ zeggen als je je zelf bedoelt. Bij voorbeeld: ‘Een ander heeft een moeilijke jeugd gehad’, dat klinkt bescheidener dan ‘Ik heb een moeilijke jeugd gehad’. Lars Westin vindt deze mogelijkheid van de taal heel griezelig tot hij door zijn ziekte de betekenis ervan gaat inzien.

Al vanaf zijn jeugd heeft hij een grote onrust in zijn lichaam gevoeld. Die onrust is de mogelijkheid van gemeenschap met de anderen, de mogelijke nabijheid van een ander mens, het bewijs dat de anderen al in zijn eigen lichaam beginnen, en dat er dus geen scherpe grens loopt tussen het ‘ik’ en de ander. De persoonlijkheid zit niet in het individu, maar in de groep, net als bij een school vissen of een zwerm bijen.

Vervolg op pagina 22