Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 14]

Origineel en geïsoleerd
Stevie Smith: dichteres van speelse maar metafysische allure

Me Again: Uncollected Writings door Stevie Smith Uitgever: Virago Press, 360 p., f55,50

Anthony Paul

De in maart 1971 overleden Engelse dichteres Stevie Smith was tijdens haar leven een schimmige, ongrijpbare, excentrieke figuur. Ze hoorde bij geen enkele school, paste in geen enkele traditie en heeft als dichteres geen duidelijke ontwikkeling doorgemaakt. Ze was origineel en geïsoleerd; de stem die uit haar poëzie en proza spreekt is altijd onmiskenbaar de hare: scherp, geestig en melancholiek. Haar poëzie straalt een charme uit die onmiddellijk de sympathie van de lezer oproept en vasthoudt.

Ze heeft een naïeve manier van uitdrukken gekozen, met eigenaardig dansende ritmes, een sober woordgebruik en een kinderlijk, dreunend rijm: geen dichteres die naar verbale rijkdom streefde. Ze schreef, direct of door middel van humor, onveranderlijk over grote ontologische vraagstukken: over het trio dood, liefde en god en over de melancholie en het absurde van het bestaan. Ze is een metafysische dichteres in hart en nieren. Maar omdat ze geestig is en vaak speelse speldeprikjes, grapjes, tweeregelige verbale krabbeltjes neerpende en haar gedichten omlijstte met tekeningetjes die even gewild kinderlijk aandoen als het gezicht dat ze aan de buitenwereld liet zien, loop je het risico dat de intensiteit en diepte die vaak onder de ongekunstelde oppervlakte schuilt, je ontgaan. Soms is het haar alleen om het effect te doen; achter de volgende fraaie regels hoeven we niet meer te zoeken dan er staat:

‘This Engliswoman is so refined
She has no bosom and no behind.’

Maar achter ‘Man is a Spirit’ zit wel degelijk meer, al is het kort genoeg om in zijn geheel te citeren:

‘Man is a spirit. This the poor flesh knows,
Yet serves him well for host when the wind blows,
Why should this guest go wrinkling up his nose?’

In een brief zegt ze: [my poetry is] not at all whimsical, as some asses seem to think I am, but serious, yet not aggresive, & fairly cheerful though with melancholy patches.

Stevie Smith

Op het ogenblik is er meer werk van haar verkrijgbaar dan toen ze nog leefde: een dikke bundel Collected Poems en een Penguin met Selected Poems; bovendien heeft de ondernemende feministische uitgeverij Virago alle drie haar romans uitgebracht, waarvan er twee al heel lang niet meer te krijgen waren geweest. En nu is en dan deze, ook bij Virago verschenen, verzameling verhalen, recensies, essays, brieven en nooit eerder gebundelde gedichten. De twee Amerikaanse redacteuren van deze uitgave schijnen nu met een biografie van Stevie Smith bezig te zijn. Eigenlijk is deze bundel al een soort autobiografie: haar persoonlijkheid komt er zo duidelijk uit naar voren en ze leidde bovendien zo'n afgezonderd leven dat je je afvraagt wat een biografie daar nog aan toe zou kunnen voegen.

Meisjesachtig

Sinds 1936, toen haar carrière met de publikatie van Novel on Yellow Paper begon, heeft Stevie Smith een kleine, selecte groep toegewijde lezers gehad. Op latere leeftijd bereikte ze een groter publiek, vooral door haar optreden op poëzie-avonden - een klein, meisjesachtig dametje met gekke hoedjes en knoopjesschoenen, kennelijk hulpeloos en verloren - waarmee ze ieders hart stal en de beatniks wegspeelde. Maar omdat ze tot nu toe buiten Engeland nauwelijks bekend is, is het misschien wel zo goed u nog wat van haar werk te laten proeven. Haar beroemdste gedicht, dat allerlei mensen die nooit poëzie lezen, kennen en dat daarmee de twijfelachtige maar onmiskenbare eer geniet van een handelsmerk dat bekend is bij mensen die het produkt zelf nooit kopen, heet ‘Not Waving But Drowning’:

‘Nobody heard him, the dead man
But still he lay moaning:
I was much further out than you thought
And not waving but drowning.
...
I was much too far out all my life
And not waving but drowning.’

Soms zijn haar gedichten even simpel, even mysterieus, even hartveroverend als kinderversjes, ‘My Cats’, bij voorbeeld:

‘I like to toss him up and down
A heavy cat weighs half a Crown
With a hey ho diddle my cat Brown.’

De enige andere moderne Engelse dichter die een zelfde soort magie uitstraalt is Walter de la Mare, ook al een geïsoleerde zonderling. Waarschijnlijk durft niemand zo vernietigend, argeloos direct te zijn als Stevie Smith:

‘Of all the disgraceful and abominable things
Making animals perform for the amusement of human beings is
Utterly disgraceful and abominable.’

Ook in de volgende regels windt ze er geen doekjes om:

‘This is my earliest love sweet Death
That was my love from my first breath.’

De dood

Dat ongrijpbare van haar had veel te maken met het feit dat het leven, al was ze vaak vrolijk en hield ze wel van een pleziertje, haar maar matig interesseerde. Ze flirtte met het leven, net als met haar ‘allereerste liefde.’ I'm nuts on death really, schreef ze in 1937 in een brief. In 1953, kort nadat ze Not Waving But Drowning had geschreven, deed ze een zelfmoordpoging maar de Dood wilde nog niet meewerken. Toch nam ze de dood niet altijd even serieus, getuige haar commentaar op de zelfmoord van Virginia Woolf: ‘Isn't it awful about Virginia Woolf? - just generally fed up all round I suppose. I am looking forward to reading the obituaries.’ Over de cartoonist Vicky, die ook zelfmoord had gepleegd, schreef ze in een recensie: ‘in the end he despaired of man which seems rather arrogant, and killed himself.’

Nu we het toch over dat onderwerp hebben is het wel interessant om te vertellen dat de samenstellers van de bundel een brief van Sylvia Plath aan Stevie hebben gevonden, een brief waarin Sylvia haar bewondering voor Stevie uitspreekt en kennelijk toenadering zoekt. Maar ze hebben elkaar nooit ontmoet: drie maanden later pleegde Plath zelfmoord.

De vader van Stevie Smith is toen ze nog heel jong was met de noorderzon vertrokken en daar is ze kennelijk nooit overheen gekomen. Toen ze drie jaar oud was, verhuisde ze met haar tante naar een buitenwijk in Noord-Londen, Palmer's Green, waar ze haar hele leven zou blijven wonen, aanvankelijk onder de hoede van haar geliefde tante, tot de rollen omdraaiden en zij de verzorgende taak op zich nam. Ze heeft twintig jaar als secretaresse bij een uitgever van tijdschriften gewerkt. Ze had de buitenwijk nodig om de wereld te ontvluchten. Hoewel ze de gave had vrienden te maken, onttrok ze zich altijd aan echt intieme relaties omdat

[p. 15]

ze de verantwoordelijkheid te groot vond en voelde dat ze die niet aankon. Het zijn bijzonder warme brieven die ze schreef, maar geen liefdesbrieven. Er wordt wel eens gefluisterd dat George Orwell haar minnaar is geweest, maar bewezen is het nooit en in deze bundel staat alleen een boos kattebelletje aan hem waarin ze hem ervan beschuldigt gelogen te hebben. Tegen het huwelijk voelde ze zich al helemaal niet opgewassen, dat noemde ze: ‘the husband-wives-children and pet animals situation in which I surely should have failed’. Het leven in een buitenwijk gat haar ook de anonimiteit die ze nodig had: ze wilde wonen onder mensen die niet wisten dat ze schreef of dat zij het onderwerp van haar kritische, soms zelfs venijnige pen waren. Aan de andere kant dreef het gebrek aan gezelschap in Palmer's Green haar juist tot schrijven. In een brief aan John Hayward zegt ze ‘It isn't the fame, dear, it's the company.’

En als de mensen zich wel in haar werk herkenden, liep het niet altijd met een sisser af. Van de verhalen die in deze bundel zijn opgenomen, maakte er een, Beside the Seaside, een einde aan de vriendschap met het gezin waar het verhaal over gaat en bezorgde een tweede haar bijna een proces wegens smaad, een drama dat ze in een derde verhaal beschrijft. Ze verdedigt zich zelf op artistieke gronden, legt haar problemen uit (en die van haar beledigde vrienden), en komt fel op voor haar ‘beautiful story, so right, so beautiful (...) it is a spiritual truth (...) [I have[ worked upon and altered with cunning and furtiveness and care and ferocity,’ en voor dat verhaal is ze, als het moet, bereid haar vrienden op te offeren.

Politiek

Stevie Smiths verhalen barsten van de onverwachte wendingen die ook haar andere werk kenmerken. Ze heeft een prachtige stijl, vloeiend, spreektaal en toch volkomen eigen en hoewel haar verhalen licht van toon zijn, barst ze zo nu en dan uit in vlijmscherpe kritiek en lyrische of ernstige beschouwingen. Soms glipt ze volkomen onverwacht in een heftige discussie over bij voorbeeld de joden en de Duitsers met hun ‘historisch-hysterische’ ideeën. Ook uit de brieven blijkt dat sociaal-politieke problemen haar niet onberoerd lieten, al blijven ze meestal ondergeschikt aan de grote vragen des levens. Uit een van de verhalen komen de verbijsterende woorden ‘hell is the continuation of policy’ bovendrijven. Dat klinkt opeens heel actueel in de oren.

Stevie Smith schrijft vol liefde over haar dierbare buitenwijk. Zoals iedere goede dichter kan ze zich haar jeugd nog scherp voor de geest halen: deep exciting devilish woods, een spoorweg, een heksenvijver: kortom, alle benodigde ingrediënten. In het uit 1870 daterende station hingen nog geëmailleerde reclameborden, toen al een anachronisme in een wereld thrusting ahead and bustling along to the first World War. Maar de essays, recensies en brieven zijn het interessantst. Vooral de artikelen over religie, die op zich zelf al de moeite waard zijn, geven ons een beter inzicht in haar poëzie. Ze werd heen en weer geslingerd tussen de schoonheid en het vertrouwde van het christelijk geloof (de gezangen zijn een van de weinige aanwijsbare invloeden in haar werk) en haar eigen verstandelijke geweten. Ze kon de leer van de eeuwige hel, die toch duidelijk in het Nieuwe Testament te lezen valt, niet verenigen met het begrip goddelijke liefde. En ze vond dat de bijbel verkocht moest worden met een bijsluiter waarin de koper werd gewaarschuwd voor alle leugens en tegenstrijdigheden. Dweperige dromers die Jezus (zie ook haar gedicht Was He Married?) zien als a poet, a teacher and a good man maakt ze af met het vernietigende commentaar: ‘If he was no more than this he was not a very good man, because he claimed to be God and good men do not make false claims.’

Vrouwen en poëzie

Aan de andere kant kon ze, trouw aan een van haar geliefde gezegdes, Les natures profondément bonnes sont toujours indécisses, het tobben over god en de Kerk niet laten, en bekende ze aan het eind van haar leven dat ze ‘steeds weer van haar ongeloof afviel.’

Ze heeft nooit poëzie gerecenseerd (ze las haar tijdgenoten ook niet. Toen ze ouder werd, las ze zelfs alleen boeken over religie en Agatha Christie in het Frans). Ze schreef wel verhelderende artikelen over poëzie in het algemeen. In een kort essay, ‘The Muse’ zegt ze: ‘Poetry does not like to be up to date, she refuses to be neat (...) All the poems Poetry writes may be called “Heaven, a Detail” or “Hell, a Detail” (...) Poetry is very strong and never has any kindness at all.’

In een artikel over een bundel gedichten van vrouwen maakt ze een paar rake maar amusante opmerkingen. Ze begint haar commentaar met: Women's poetry? Awkward. Want: ‘Differences between men and women poets are best seen when the poets are bad. Bad women poets are better characters, they seldom (...) get drunk (...) go to prison (...)

Vervolg op pagina 17