Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 116]

De betere autobiografie
John Osborne's ongenadige manier van omkijken

A Better Class of Person An Autobiography: 1929-1956 door John Osborne Uitgever: Faber, 285 p., f50,25 Importeur: Nilsson & Lamm

Anthony Paul

In 1950, toen John Osborne eenentwintig was, bereikte zijn acteurscarrière zijn vroege hoogtepunt met zijn vertolking van Hamlet in het Victoria Theatre, Hayling Island. Hij had al een journalistieke carrière, een blauwe maandag bij een vakblad met de naam Gas World, achter derug en was in de theaterwereld van toneelknecht, boodschappenjongen en invaller opgeklommen tot acteur-directeur van een alcoholisch, verlopen repertoiregezelschap. Osborne had Hamlet tot ongeveer de helft ingekort, maar de sappigste stukken van de hoofdrol voor zich zelf bewaard om eens lekker zijn tanden in te zetten.

Met de vrolijke openhartigheid waarmee Osborne zoveel goedmaakt, vertelt hij dat het een uitstekende gelegenheid was om te laten zien hoe zeer hij neerkeek op zijn collega's, die net van de toneelschool kwamen en in zijn ogen amateuristische snobs waren. Vooral de vrouwen ‘[I] taunted with vindictive relish,’ en Gertrude moest het helemaal ontgelden: ‘I mauled her as lewdly as her costume allowed.’ Zijn Hamlet was, bekent hij: A passable imitation of Claudius after a night's carousing.’ Hij luisterde amper naar de regels van de andere acteurs, die slechts ‘interrupted a huge euphoria I was certain never to be allowed again.’

Maar natuurlijk heeft hij die euforie nooit losgelaten. Ze komt terug in bijna al zijn stukken, in wezen toch ook one-man shows waarin de centrale figuur zijn zelfbeklag en agressie in een wervelende woordenstroom over ons uitstort. De tirade ligt Osborne van nature het best. Maar uit deze memoires blijkt duidelijk dat hij, zelfs als hij niet zo'n grandioze uitlaatklep voor zijn gal en verbale talent had gevonden en een tweederangs acteur was gebleven, nooit in een identiteitscrisis zou zijn geraakt als hij zonder rol was komen te zitten. Hij is eigenlijk altijd zijn euforisch-razende Hamlet blijven spelen.

John Osborne in actie als acteur; John Osborne in actie als toneelschrijver

De journalistieke mythevorming die Osbornes naam zo'n goed heeft gedaan, exploiteerde het idee dat de wrok van Omzien in wrok een universele emotie was, althans de emotie van een hele generatie. Natuurlijk waren Osborne en zijn Jimmy Porter de originele angry young men, een etiket dat hij, al is het nog zo ontoereikend en verbleekt, wel nooit meer kwijt zal raken. Maar uit dit boek blijkt duidelijk wat iedereen behalve de samenstellers van een paar literair-historische flodderwerkjes allang wist: in Omzien in wrok, en in al zijn andere stukken, ontlaadt Osborne zijn eigen emoties en vereffent hij zijn privé-rekening. Haat en nijd, liefst in een duidelijk bepaalde, intieme kring, dát is het onderwerp van zijn stukken. En hij kan zijn geluk niet op als zijn woede op het publiek overslaat; hij vertelt trots hoe hij achternagezeten werd door een ‘whooping mob down Charing Cross Road. The sound of the dinner-jacketed patrons in de stalls used to be particularly sweet.’

Maar niet alleen op de in smoking gehulde klasse spuwt Osborne zijn gal. Ook de sociale laag waaruit hij zelf komt, ergens tussen lower-middle en upper-working class in, vooral zijn eigen familie, de moeder van zijn vader in het bijzonder en, het grootste monster van allemaal ‘Nellie Beatrice’, zijn moeder, is het onderwerp van zijn niet-aflatende woede en als hij het over hen heeft, is hij op zijn best.

Met een bezeten oog voor kleurrijke details analyseert Osborne het leven van zijn familieleden, de lelijke, liefdeloze kilte van hun linoleumvloerige huizen, de vrouwen die hun mannen ontseksen. Hij wijdt hele bladzijden aan alle gemeenplaatsen die hij zich nog herinnert, aan hun ‘geforceerde, warrige kletspraatjes’, en citeert uit hun onbeholpen geschreven brieven. De een na de ander gaat voor de bijl: Tante Queenie, die zo met haar godsdienst dweept, neef Tony, leugenaar en kleine tiran, oma Osborne, de belichaming van emotionele gierigheid wier huis ‘a terminus of semi-detached inertia’ is, terwijl ze zelf ‘the terrible sin of sloth at its most paltry’ personifieert.

Jasje

Emotionele gierigheid, iets waarvan ook zijn moeder wordt beschuldigd, is voor Osborne altijd de grootste zonde geweest die een mens kon begaan. Nu weten we hoe hij tot die overtuiging is gekomen en waar de bron van zijn felle, heteroseksuele vrouwenhaat ligt.

Osbornes vader had tuberculose en lag vaak in het ziekenhuis of in een sanatorium in Menton. Osborne miste hem als hij weg was en geeft

[p. 117]

een ontroerende beschrijving van zijn laatste ziekbed en dood in 1940. Maar verdriet heeft Osborne er niet van weerhouden op te merken, en te onthouden, dat zijn moeder, toen ze naar zijn vader in zijn doodkist stonden te kijken, zei: ‘Of course, this room's got to be fumigated, you know that don't you? Fumigated. Frumigated was how she pronounced it... For the first time I felt the fatality of hatred.’

Osbornes moeder leeft nog en heeft het, vertelt hij, ‘in d'r kop gezet’ dat ze heel oud zal worden. Misschien verdient ze het vernietigende portret dat haar zoon van haar schildert, misschien niet, maar daar hoeven wij gelukkig niet over te oordelen. Hoe ze er in de jaren veertig uitzag, beschrijft hij zo: ‘Her face was a floury dark mask... her remaining front teeth were large, yellow and strong.’ Met, je zou haast zeggen vertederende details, gaat hij in op de goedkope make-up die ze droeg (draagt?): ‘lips covered in some sticky slime’, wangen waar de poeder van afbladderde en in haar eten viel als ze met John in de Trocadero ging lunchen. Maar het wordt wel erg moeilijk om nog respect voor de auteur op te brengen als hij zich beklaagt omdat hij als werkloze auteur afhankelijk van haar was: voor geld en eten (ze verdiende heel behoorlijk als barmeisje, laat hij ons weten). ‘Having to spend Monday with my mother was the price for our stocked larder.’ Soms, en dat irriteerde hem nog het meest, ‘wilde ze met alle geweld een jasje of een broek voor me kopen.’

Sandwich

Maar Osbornes moeder zorgde ook voor ‘The funniest and most enjoyable sight I had ever seen.’ Het incident dat hem zo veel plezier bezorgde, gebeurde tijdens de oorlog toen er vlak bij het ouderlijk huis een bom viel. Zijn moeder hobbelde, geschrokken van de enorme explosie, de wc uit ‘her mottled sloping chest heaving with her moans... her knickers flounced below her knees.’ Hij denkt er nog met kennelijk plezier aan terug.

Zo nu en dan slaat Osbornes, meestal zo heldere, woordenvloed om in een onsamenhangend gemompel, waardoor je, ook al omdat hij in de tweede helft van het boek tevergeefs met vorm experimenteert door allerlei fragmenten uit kranteartikelen en toneelstukken in te voegen zonder dat het duidelijk wordt waarom, de indruk krijgt dat hij inderdaad zoveel drinkt als hij beweert.

Er zijn verschillende groeperingen die Osbornes ergernis opwekken: Australiërs, ‘that recidivist race’, acteurs met een toneelopleiding, de Daily Telegraph en iedereen die die krant leest, preutse vrouwen. Een van hen was de schrijfster Lynn Reid Banks. ‘Ik had een neus voor zulke vrouwen,’ zegt hij geheimzinnig. Om haar ‘abominabele gedrag’, waar hij verder mild over zwijgt, af te straffen bood hij haar eens op een chique feestje in Londen een sandwich aan waarin hij een ‘gebruikt’ condoom had geschoven.

Het verhaal bevat een verbluffend aantal details: Osborne ziet alles en vergeet niets dat ook maar iets te maken heeft met de burgerlijke, provinciale taferelen uit zijn jeugd. Het meubilair, de strips, de verschrikkelijke scholen die hij bezocht tot hij uiteindelijk naar een tienderangs kostschool werd gestuurd waarvan hij werd afgetrapt toen hij de directeur tegen de grond had geslagen. John Osborne is zo onverbeterlijk, zo door en door menselijk; hij schrijft met venijn maar ook met zoveel humor en gevoel; hij uit zijn felle emoties met zoveel hartstocht en probeert zo duidelijk te voorkomen dat hij aardiger en beter overkomt dan hij eigenlijk is, dat je hem uiteindelijk, vreemd genoeg, sympathiek gaat vinden.