Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 115]

Ongeregelde types en het evangelie van de middenschool

Lodewijk Brunt

Onlangs, ruim veertig jaar na zijn dood, is de Engelse ‘zondagsdichter’ William Henry Davies in het nieuws gekomen door de publikatie van zijn Young Emma. Hij voltooide het manuscript in 1924, het gaat over de pogingen die hij vlak na de Eerste Wereldoorlog onderneemt om een echtgenote te zoeken. ‘Ik had besloten een vrouw te vinden om mijn leven mee te delen; één die helemaal uit Londen weg wil trekken om samen met me op het groene platteland te gaan wonen en tevreden zijn.’ Davies is dan een jaar of vijftig en heeft een woest bestaan achter de rug. Vanaf zijn twintigste zwerft hij jarenlang door de Verenigde Staten en Engeland, zijn kostje bij elkaar scharrelend als los werkman, zeeman, landarbeider, bedelaar en handelaar in garen en band. Zijn erkenning als poëtisch ‘natuurtalent’ verloopt moeizaam - hij heeft aanvankelijk zelfs geprobeerd zijn gedichten langs de deur te slijten - maar zijn opname in de Londense literaire kringen bevalt hem nauwelijks. In Young Emma schrijft hij: ‘Ik begon het Wereldje een plaag te vinden en de gewone vriendschap onbevredigend. Ik ging beseffen dat mensen me misschien persoonlijk wel aardig vonden, maar dat hun belangstelling net zo lang zou duren als ik erin zou slagen om bekend te blijven.’

De jonge Emma

Relaties met vrouwen uit de betere kringen lopen op niets uit, ondanks de geruststelling van een vriendin: ‘Je bent lelijk genoeg om bij iedere vrouw in de smaak te vallen.’ Hij beproeft zijn geluk dan maar in het milieu dat hij goed kent uit zijn zwerversjaren, volksvrouwen. Ook dit pad gaat niet over rozen, hoewel hij aan de ‘jonge Emma’ uiteindelijk blijft hangen. Ze is even in de twintig als hij haar van straat oppikt in het nachtelijke Londen. In het boek wordt de begintijd van hun verhouding beschreven. Een groot deel daarvan staat in het teken van zijn verdenking dat het háár schuld is dat hij een geslachtsziekte heeft opgelopen; door de wijze waarop ze met elkaar in contact zijn gekomen is hij er steeds vanuit gegaan dat ze een beginnend hoertje was. Alles komt echter op zijn pootjes terecht.

Young Emma heeft nogal wat stof doen opwaaien omdat nu pas tot publikatie is besloten. De uitgever en verschillende adviseurs vonden het raadzaam te wachten tot Emma zou zijn overleden. Dat was in 1979. Toch is het boek niet bepaald een chronique scandaleuse, er valt geen onvertogen woord in te ontdekken. Voor de betrokkenen ging het ongetwijfeld om een delicate kwestie, het lijkt erop alsof Davies een apologie heeft willen schrijven vanwege zijn onterechte beschuldigingen aan het adres van zijn jonge bruid. De schrijver vertelt veel over zich zelf, maar dringt niet door in het zieleleven van Emma. Ze is te veel een soort dienstmeisje voor hem gebleven, de afstand tussen hen was groot: zowel wat leeftijd betreft als sociale positie.

De hernieuwde aandacht voor Davies heeft er ongetwijfeld mede toe geleid dat nu ook zijn eerste prozawerk herdrukt is: The Autobiography of a Super-tramp. In dit oorspronkelijk in 1908 verschenen boek beschrijft hij uitvoerig zijn zwerversleven van omstreeks de eeuwwisseling. Zijn ‘naïeve’ vertellerstrant komt hier nog beter tot zijn recht dan in Young Emma, het resultaat is in ieder geval vanuit sociologisch gezichtspunt een stuk interessanter. Aan de hand van concrete voorvallen en directe waarnemingen laat hij de wereld van ‘lompenproletariërs’ zien: zuiplappen, dieven, bedelaars, seizoenarbeiders, reizend volk en andere ongeregelde types. Hun gesappel om het hoofd boven water te houden, hun trucs om de gezeten burgerij te slim af te zijn en - soms - hun machteloosheid om zich te verweren tegen een corrupt juridisch systeem. Van deze primitieve rauwheid is in Young Emma niet zo heel veel meer terug te vinden. Davies was toen blijkbaar al teveel een literator geworden. (William Henry Davies, Young Emma. Jonathan Cape, 158 p., f36,25; Importeur: Keesing; William Henry Davies, The Autobiography of a Super-tramp. Oxford University Press paperback, 253 p., f14,50; Importeur: Van Ditmar)

Middenschool

In een samenleving als de Nederlandse is het voor tal van groepen en organisaties gebruikelijk om hun politieke standpunten kracht bij te zetten met behulp van wetenschappelijke argumenten. Daarbij wordt niet altijd de nodige zorgvuldigheid in acht genomen. De antropoloog Henk Tromp heeft op dit verschijnsel gelet bij zijn analyse van ‘de strijd om de middenschool’. Hij bestudeerde de opstelling van het Nederlands Genootschap van Leraren in deze kwestie, tot uiting komend in het door het Genootschap uitgegeven Weekblad. Tromps conclusies zijn elegant geformuleerd, maar niet erg vleiend voor zijn ‘objecten van onderzoek’. Hij signaleert dat wetenschappelijk werk van psychologen als Eysenck, Jensen en Jencks in het Weekblad kritiekloos besproken wordt omdat hierin blijkbaar argumenten gevonden worden om het eigen behoudende standpunt over de middenschool te legitimeren. Tromp zegt: ‘De redactievoorzitter die als recensent van het werk van de eerder genoemde auteurs optreedt meent dat wetenschappelijk onderzoek en wetenschappelijke kritiek aan drie normen zou moeten voldoen: belangeloosheid, falsificatie en feitelijkheid. Toepassing van deze wetenschappelijk normen op de Weekbladpublikaties over de genoemde auteurs, leidt tot de bevinding dat deze normen niet zijn toegepast’.

De bedoelde redactievoorzitter, drs. J.C. Traas, krijgt in Tromps rapport de gelegenheid tot weerwoord, een overwegend bits en kleinerend commentaar is het resultaat van deze geste. Eén passage springt er enigszins uit. Traas wijst daarin op het feit dat het Weekblad gezien zou kunnen worden als een reactie op het ‘ageren van andere partijen’ in het begin van de jaren zeventig. Tromp zou daar onvoldoende aandacht voor hebben gehad. Traas merkt op: ‘In die tijd was er op het gebied van het voortgezet onderwijs maar één soort nieuws: goed nieuws over de middenschool (...) het had veel weg van een onderwijskundig evangelie: de middenschool zou een eind maken aan achterstanden en ongelijkheid, de middenschool moest de democratie redden, mensen mondig maken, voorbereiden op het jaar 2000 en in christelijke kring heb ik ook wel eens gehoord dat God de middenschool wilde.’ Het mag wat overdreven klinken, maar misschien heeft hij hier toch een beetje gelijk. We zullen zien, Tromp is inmiddels bezig aan een breder opgezette studie over hetzelfde onderwerp: dat evangelie zal hij zich beslist niet laten ontgaan. (Henk Tromp, Het Nederlandse Genootschap van Leraren en de strijd om de middenschool. Rijksuniversiteit te Leiden, 309 p.)

Playboy

Vlak voor de Amerikaanse presidentsverkiezingen van 1976 kwam de Democratische kandidaat Jimmy Carter ernstig in moeilijkheden. In Playboy verscheen het vraaggesprek dat hem door Robert Scheer was afgenomen. Hij zei daarin onder meer: ‘Ik heb veel vrouwen met begeerte bekeken. In gedachten heb ik al heel wat keren overspel gepleegd.’ Het werd voorpaginanieuws, in het puriteinse Amerika waren velen diep geschokt dat de ‘religieuze’ Carter zo'n dirty mind bleek te hebben.

Dit inmiddels legendarische vraaggesprek past uitstekend in de traditie van het Playboy Interview. In 1962 werd deze traditie ingesteld, het was één van de pogingen die Hugh Hefner ondernam om van zijn ‘girlie magazine’ een respectabel blad te maken, waar nog iets méér in te vinden was dan mooie meiden en blote borsten. Het Playboy is een zogenaamd ‘diepte-interview’ met een beroemd of berucht iemand, waarbij de aandacht vooral gericht is op persoonlijke aangelegenheden: liefst een ongelukkige jeugd, mislukte huwelijken of seksuele problemen. Ieder vraaggesprek wordt grondig voorbereid en met de grootste zorgvuldigheid uitgewerkt, wat heeft geleid tot een reputatie van geloofwaardigheid en betrouwbaarheid. Ook al omdat gerenommeerde schrijvers en journalisten worden ingeschakeld om het vraaggesprek te voeren, als Alex Haley, Alvin Toffler, Ken Kelly en Robert Scheer. Sinds het eerste interview met trompettist Miles Davis zijn er al omstreeks tweehonderd vraaggesprekken in Playboy gepubliceerd. Daaruit is zojuist een selectie verschenen eenendertig interviews, waaronder die met Albert Speer, John Wayne, Vladimir Nabokov, Anita Bryant, John Lennon en Yoko Ono, Malcolm X, Bertrand Russell en Germaine Greer. De keuze is gemaakt door redacteur Barry Golson, die ook een korte inleiding heeft geschreven. (The Playboy Interview, onder redactie van G. Barry Golson. Playboy Press, 721 p. f59,85; Importeur: Harper Row)