Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 108]

Een wandelend hoogaltaar
De ene biografie over Edith Sitwell na de andere

Edith Sitwell A Unicorn Among Lions door Victoria Glendinning Uitgever: Weidenfeld & Nicolson, 393 p., f60,30 Importeur: Keesing

Diny Schouten

‘De Sitwells behoren eerder tot de geschiedenis van de publiciteit dan tot die van de poëzie,’ heeft de criticus F.R. Leavis gezegd. Blijkens Victoria Glendinnings biografie zijn dit niet de enige harde woorden die over het poëtisch genie van Dame Edith Sitwell (1887-1964) gevallen zijn. Glendinnings biografie is vooral een lange opsomming van het eindeloos aantal wraakacties dat Edith Sitwell ondernam tegen de aanvallen van de ‘filistijnen’, waaronder dr. Leavis, die ze ‘een morele kwakzalver’ noemde.

Edith Sitwell was een dichteres die vond dat het hoogaltaar van de poëzie moest worden bediend. Ze nam de taak als een soort aartsengel Michael op zich, maar haar motieven waren niet uitsluitend altruïstisch. Het waren vooral de gedichten van Edith Sitwell zelf waarvan de onaantastbaarheid erkend moest worden. En passant werden aanvallen op haar beide broers, Sir Osbert en Sacheverell, gewroken, plus die op haar (vele) protégés. Dylan Thomas was één van hen.

Tegenaanvallen werden geformuleerd in de derde persoon: ‘Miss Sitwell vraagt mij u te zeggen (...). Uw hatelijke brutaliteit plaatst eerder uzelf in een onplezierig daglicht.’ Dr. Leavis heeft géén gelijk. Het verslag van Edith Sitwells leven is een geschiedenis van de Engelse poëzie tussen 1920 en 1950.

Glendinning concentreert zich op het verschil tussen de poëzie uit die tijd en de ‘literary scene’. Haar theorie is dat elke dichter die beroemd wil zijn en geliefd bij zijn tijdgenoten, zich op dat toneel moet vertonen. Het bederft hem. De pesterijtjes, de rivaliteit, de jaloezie, de kleinzerigheid, de intriges het klimaat is er ongezond. Uit Glendinnings boek is op te maken dat, behalve Edith Sitwell, geen vrouw bereid was om op die zo mannelijke condities mee te doen. Tussen de vele honderden namen die je bij haar tegenkomt, zie je sporadisch de naam van een vrouw staan, en dan meestal een naar wie door een naarstige bloemlezer gezocht is: elke anthologie kent haar symbolische vrouw.

Naast Edith Sitwell bewoog eigenlijk alleen Gertrude Stein zich op het literaire front. Sitwell, minstens zo onzeker als Virginia Woolf, leed verschrikkelijk onder de aanvallen, maar was kennelijk toch voldoende gewapend met hardvochtigheid om terug te meppen. Virginia Woolf plaatste zich bewust buiten de ‘scene’. Aan Stephen Spender schreef ze misschien wat al te naïef-verwonderd: ‘Hoe kan iemand over zijn tijdgenoten schrijven? Is het niet onvermijdelijk dat zo iemand Grigsoneert? (Ik bedoel, zich ingraaft, en de wrok van z'n miserabele gemoed schrijft?)’. (De Grigson van wie hier sprake is, was Geoffrey Grigson, Edith Sitwells levenslange aartsvijand.)

Edith Sitwell, gefotografeerd door Cecil Beaton

Edith Sitwell zou men volgens Glendinning in een biografie kunnen opvoeren als een feministische heldin. Een naakt feitenverslag van haar leven wekt inderdaad een beetje die suggestie. Sitwell tartte de verwachtingen van haar (upper-class) milieu, ze leefde onafhankelijk van de emotionele of financiële steun van mannen (op een onregelmatige en zeer geringe toelage van haar broer Osbert na), ze verdiende haar eigen levensonderhoud met lezingen, het samenstellen van bloemlezingen en het schrijven van een paar succesvolle biografieën, over Alexander Pope, koningin Victoria en Elisabeth I. Haar leven besteedde ze aan schrijven, met uitsluiting van alle vrouwelijke bezigheden. Een huis had ze meestal niet en ze was de laatste om het gezellig te maken.

Maar als feministe zou ze toch gediskwalificeerd worden. Net als Gertrude Stein had ze weinig op met haar medezusters. Edith schrijft aan Spender: ‘O wat zijn mannen toch gelukkig! Een man kan nalaten de onmogelijke echtgenotes van zijn vrienden uit te nodigen, zonder dat daar iets op aan te merken valt.’ Gertrude Stein had een perfecte oplossing voor dat probleem: Alice Toklas hield de dames uit haar buurt. Maar Edith ontving ze bij uitzondering zelf, die had ‘de geest van een man’, vond Stein. Edith was het daarmee eens: ‘Ik ben ertegen dat dichters worden opgedeeld in dichters en dichteressen. Iemand die niet als een man kan schrijven, heeft helemaal niet te schrijven.’ En aan Maurice Bowra schreef ze: ‘Poëzie van vrouwen, met de uitzondering van Sappho (ik ken geen Grieks en spreek dus heel nederig over dat onderwerp) en met de uitzondering van Goblin Market [van Christina Rossetti] en een paar diep-geconcentreerde maar verschrikkelijk onbeholpen gedichten van Emily Dickinson, is ronduit vreselijk - onbeholpen, slap, zeurderig, wee, afgezaagd, vol zelfbeklag, - en elke vrouw die leert schrijven, als ze überhaupt tot iets goeds zal komen, zal moeten schrijven op een zo harde en blinkende manier als maar kan, en met zulke vreemde beelden als maar mogelijk zijn, mits ze erin gelooft. Alles om maar dat afschuwelijke gekabbel te vermijden.’

Extreem ongelukkig

Als meisje te worden geboren - voor iemand als Edith Sitwell was het bepaald een ongeluk, niet alleen om literaire redenen. Seks vormde een probleem: Glendinning vertelt het onthutsende verhaal dat Elisabeth Salter, Ediths secretaresse, Edith - al oud - eens huilend aantrof. Gevraagd naar de reden zei ze dat ze huilde omdat ze nooit de liefde had gekend, ‘en ik voel dat ik ervoor gemaakt was’.

Als kind was ze extreem ongelukkig. Je krijgt het idee dat dat gevoel nooit echt is overgegaan. Als oude vrouw schreef ze een zeer bittere autobiografie, Taken care of (1965, na haar dood gepubliceerd). De schrijnendste zin: ‘Ik was niet geliefd bij mijn ouders vanaf het moment van mijn geboorte.’ Het griefde haar dat haar veel jongere broers, Osbert en Sacheverell, haar verhalen over haar ongelukkige jeugd niet serieus wilden nemen. Haar jeugd was liefdeloos. Haar ouders waren ijdel en egoïstisch. Ze verweten haar, in het bijzijn van anderen, haar lelijkheid en linksheid. Het maakte Edith voor haar leven onzeker en kwetsbaar. Ze

[p. 109]

had een zwakke rug en zwakke enkels, plus een gebogen adelaarsneus - niet de rechte, Griekse neus van haar moeder, de ‘beeldschone’, ijdele, domme, Lady Ida. Haar vader zond haar naar een chirurg (‘Mr. Stout’, in Ediths verhaal), die orthopedagogische hulpmiddelen ontwierp. Edith kreeg ‘een soort Bastille’ van staal aangemeten: ‘De gevangenschap begon onder mijn oksels, me verhinderend mijn armen tegen mijn lichaam te houden. Mijn benen waren ook gevangen, tot aan mijn enkels, en 's nachts waren die, en mijn voetzolen, opgesloten in een marteltuig. Zelfs mijn neus ontsnapte niet aan de efficiëntie van deze heer, een elastieken band zat om mijn voorhoofd, waaruit twee stukken staal (met een klemsluiting) afdaalden naar elke kant van het orgaan in kwestie, met dikke kussentjes bij de neusvleugels, mijn neus ferm de andere kant opduwend dan de Natuur bedoeld had, één neusgat afsluitend, zodat ademen moeilijk was.’

De verschrikkingen van haar jeugd vertelde Edith over en over. De martelingen waren effectief: Edith sloot zich op in een fantasiewereld vol morbide elementen - de bron van haar poëzie.

Met verbazing schrijft Virginia Woolf in haar dagboek over Miss Sitwells verlegenheid in gezelschap (‘een oude vrijster’), die contrasteert met haar uitbundige verschijning bij publieke manifestaties. ‘Een verzilverde olifant’, staat ergens. Het was vooral Ediths uiterlijk dat indruk maakte: brocaten gewaden, fraaie handen, ringen met enorme aquamarijnen, zware oorbellen, kettingen, armbanden, gigantische hoeden. ‘Als iemand een hazewind is, waarom proberen eruit te zien als een Pekinees? Ik ben zo gestileerd als maar mogelijk is, zo gestileerd als de muziek van Debussy of Ravel.’ Ze maakte van zich zelf een kunstwerk, ‘een wandelend hoogaltaar’, en slaagde er perfect in om haar onconventionele middeleeuwse schoonheid ‘als die van Vlaamse meesters’ maximaal uit te buiten. In Glendinnings boek gonst het van namen en vergelijkingen: Giotto, Piero della Francesca, Chirlandaio, het tapijt in het museum van Cluny: de dame met de eenhoorn. Ze is zeer vaak geschilderd, en Cecil Beaton maakte fascinerende foto's (de mooiste is die waar ze, met harp, poseert voor een schitterend tapijt in het voorvaderlijke Renishaw Hall, Derbyshire - zelfs Lady Ida was verzoend.

Wie wie was

In de vooral intellectuele kring van Bloomsbury, waartoe Virginia Woolf behoorde, kwam Edith Sitwell overigens weinig. Ze voelde zich er niet erg op haar gemak, want ze schreef dat men daar ‘meteen doorhad dat ik geen cultuur bezat, en geen originele gedachten’. De artistieke pretenties van de Bloomsbury-groep verveelden haar, en ontlokten haar een malicieuze opmerking als: ‘om daar geaccepteerd te worden is het strikt noodzakelijk meubilair van tin en struisvogelveren op de vloer te hebben.’ Zat het haar dwars? Haar oordeel over Virginia Woolf is vinnig: ‘Geen belangrijke kunstenaar’, en over de karakters in Woolfs romans: ‘Ik vind niet dat zij ons de geheimen van hun hart laten zien (...) ze leven niet gevaarlijk, ze beleven niet de grote menselijke avonturen.’

2) Edith Sitwell door Percy Wyndham Lewis (1923)

3) Edith Sitwell door Tsjelitsjev (1936)

1) Edith Sitwell door Roger Fry (1918)

4) Edith Sitwell door Alvaro Guevara (1916)

Een boek over Edith Sitwell kan kennelijk niet anders zijn dan een catalogus van wie wie was, en wie wat over wie zei. Inmiddels is er nóg een biografie over Edith Sitwell verschenen, van Geoffrey Elborn: Edith Sitwell, A Biograpy, (The Sheldon Press). Elborn etaleert dezelfde anekdotes, in een parallelle, chronologische, rangschikking. Het verschil met Glendinning is minimaal, hoogstens kiest Elborn wat duidelijker partij voor Sitwell, waar Victoria Glendinning wat meer moeite heeft haar sympathie te behouden. Virginia Woolf had daar ook al moeite mee. Als Edith luid over Vita Sackville-Wests gedicht The Land beweert: ‘Dat is geen poëzie, het is geschikt voor boeren om hun schapen op af te tellen’, vraagt ze: ‘Móét de waarheid altijd gezegd worden, Edith?’ Tot Ediths intense plezier noemde Osbert de dichter Middleton

[p. 110]

Murry ‘Muddleton Moral’, en tegen Arnold Bennett zei ze over zijn gedichten: ‘Ik vind God beter.’ Bennett probeerde haar wat nederigheid bij te brengen en gaf haar een standje: ‘Geestelijke trots is iets verschrikkelijks, Edith! Bedenk dat wat ik denk over jouw werk, of jij over het mijne, of wat wij allebei denken over Moral: op de Dag des Oordeels zal er voor de Almachtige maar erg weinig verschil tussen zijn.’ Van Bennett is ook de aardigste karakteristiek van de congsi der Sitwells: ‘De Sitwells kunnen allemaal schrijven (...) Bovendien, de Sitwells zijn allemaal persoonlijkheden. Bovendien, ze kunnen allemaal het publiek - ik bedoel het poëzie-publiek - raken, wat een grootse prestatie is (...) Ze verheugen zich in een knokpartij. Hun vechtlust trilt in hun neusvleugels. Zij trekken ten strijde uit hun kleurige toernooikamp, en vragen op hoge toon om moeilijkheden. Weinig schouwspelen zijn zo treffend als hun aardige, kalme, verbaasde, maar genadeloze gedrag als zij die krijgen, zoals meestal het geval is.’

De hardste gevechten worden geleverd als de drie Sitwells het slachtoffer waren van parodisten: Noel Coward, D.H. Lawrence, Wyndham Lewis en Lawrence Durrell. Maar ook een criticus die een van Ediths beschermelingen attaqueerde, kon rekenen op een bombardement van ingezonden brieven en een jarenlange vete.

Beperkte blik

Edith Sitwells poëzie is evenals haar literaire smaak, nogal beperkt. Ze heeft slechts belangstelling voor klank, rijm, ritme, magie, fantasie, niet voor betekenis en precisie. Het vroege werk is sprookjesachtig, allegorisch, morbide. ‘Kunstmatig, wereldvreemd’, zei Julian Symons erover (Ediths prompte reactie: ‘De bezinksels van de literaire bevolking zijn als één worm opgestaan om mij te belasteren’ - goddank is ze geestig in haar reacties), en dat geldt ook voor latere gedichten, bij voorbeeld het bekendste gedicht, ‘Still falls the rain’, waarmee ze in bloemlezingen staat. Het gedicht is uit 1940, over de bombardementen op Londen: ‘Still falls the Rain-/Dark as the world of man, black as our loss-/Blind as the nineteen hundred and forty nails/Upon the Cross’. Ook Gold Coast Customs bevat geëngageerd materiaal, over de verhoudingen tussen arm en rijk, maar het engagement blijft wat abstract. Glendinning én Elborn beschrijven Sitwells ‘legendarische’ houding tijdens een voorlezing van ‘Still falls the Rain’ tijdens een bombardement in 1944 als een heldendaad. Toen de alarmsirenes begonnen te loeien aarzelde ze geen moment en las door. Niemand durfde te bewegen. Legendarisch, vanwege haar moedige houding? Of een beetje getikt?

Ook haar literaire blikveld was beperkt. Haar gevechten moest ze wel verliezen. Het was vooral de generatie na haar, van 1930 ongeveer, die ze bestreed: de generatie van W.H. Auden, die meer politiek, meer machines en turbines in hun poëzie deden. In haar inleiding bij de biografie over Pope bestrijdt ze dat er mode in poëzie zou kunnen zijn. ‘Zo'n idee degradeert de kunst tot het kledingmagazijn.’ Haar beperkte blik merkte niet op dat ‘tijdloos’ schrijven niet noodzakelijk is om universeel te zijn. Je bent daarom onmiddellijk geneigd het eens te zijn met wat Aldous Huxley over haar zei: ‘Grote poëzie wordt heus gecreëerd door de tegenovergestelde methode (... ) door het naar buiten treden van het onmiddellijke bewustzijn naar het universele.’

Ediths langdurige (twintig jaar) en ongelukkige liefde voor de schilder Pavel Tsjelitsjev, een homoseksueel (Geoffrey Elborn schrijft opvallend wrokkig over hem, misschien als gevolg van zijn gesprekken met Sacheverell, die hem een rücksichtlose carrièremaker vindt) maakt haar nog weer net even tragischer. Glendinning onthoudt zich van een oordeel over Tsjelitsjev, ze zegt verzoenend, dat hij Edith vereerde, dat zij zijn Muze, zijn ‘Sibyl’, was, maar het is duidelijk dat hij haar in zijn eindeloze pesterijen, niet echt moest.

Ook de afloop is tragisch. Na de feesten die ze gaf, de glorie, de beroemde vrienden, de publieke bekendheid, de drie doctoraten (waar ze erg trots op was), het ‘Grande Dame’-zijn van de literatuur, wachtten haar de verlatenheid, de depressies, de geldproblemen, de invaliditeit en de drank. Misschien ongewild kleurt Victoria Glendinning (in haar overigens zeer competente biografie) de zielige elementen van Edith Sitwells oude-vrijstersbestaan wat al te somber. Glendinning lijkt wat te veel te redeneren vanuit het nauwelijks verzwegen denkbeeld, dat vrouwen die geen stralende oma's zijn geworden, zielepoten zijn. Is de roeping van de mens, gelukkig te zijn? Edith Sitwells geestkracht is, tot haar dood, ongelooflijk. In 1928 schreef ze: ‘Het is in mijn ogen geen schande, om mislukt te zijn. Het is een vreselijke schande om lui en nutteloos te zijn.’ In haar pogingen om bovenal bruikbaar te zijn, is ze een monument.