Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 102]

In de schaduw
Gaston Burssens' beschouwend en scheppend proza verzameld

Verzameld proza door Gaston Burssens Uitgever; Elsevier Manteau, 679 p., f99,-

Frans Boenders

Ik heb nooit het genoegen gesmaakt om de Vlaamse dichter Gaston Burssens te ontmoeten. Over zijn levensloop is mij nauwelijks meer bekent dan wat ter zake in de Moderne Encyclopedie der Wereldliteratuur te lezen staat. Wel geniet ik enige vertrouwdheid met twee foto's waarop hij op latere leeftijd staat afgebeeld.

Op een ervan staart de bejaarde dichter vanonder een glimmend schedelveld uitdrukkingsloos als een mandarijn in de lens. Het linkeroog is vervaarlijk gezwollen achter de kennelijk niet bijzonder dunne brilleglazen. Een opvallend zwart kneveltje laat voldoende zien van de welgevormde bovenlip. Onder de brede kin mondt de uitgezakte halskwab uit in wat een witleren tabakszak lijkt. Het opzichtigste detail van het portret is het hoorapparaat dat met een haast obscene opzettelijkheid uit het linkeroor te voorschijn komt. Even voyant prijkt dit toestel op de andere foto die vermoedelijk enkele jaren eerder is genomen, te oordelen naar de dubbele rij dunne, witte haren waarin de glans van de schedel weerkaatst wordt. Hier slaagt de schrijver er niet in zijn gevoelige natuur achter een masker van Chinese gelijkmoedigheid te verbergen. Zijn ogen glanzen van het vocht, en de fraai gewelfde lippen worden niet gemaskeerd door een vulgaire officierssnor.

Burssens, die zich graag een ‘cynieker’ noemde, toont onbevreesd zijn grote kwetsbaarheid. Uit beide foto's spreekt de afwezigheid van elke ijdeltuiterij. Burssens lijkt met het teken van zijn hardhorendheid zelfs lichtjes dreigend te willen uitpakken - zoals hij in zijn laatste gedichten Adieu (1958) zich zelf genadeloos en zonder de minste affectatie te kijk wist te zetten: ‘Nu ik weer op mijn voeten sta, maar krom gebogen, nu zijn mijn oren doof, en dof mijn ogen.’

Gaston Burssens (1896-1965) heeft zich zijn leven lang met opzet in de schaduw geplaatst van zijn grote vriend Paul van Ostaijen, wiens geestelijke superioriteit voor hem manifest was. Bij het lezen van het Verzameld Proza kan men zich niet aan de indruk onttrekken dat Burssens in elk kritisch opstel, in elk essay en in elke recensie de adem van zijn vriend Paul in de nek voelde. Of het nu gaat over Du Perron, Victor J. Brunclair, de schilders van Latem of Pol de Mont - steeds komt zijn dierbare vriend op de proppen. Dat Van Ostaijen als dichter superieur was, hoeft geen betoog. Vergeleken bij Van Ostaijens latere (en beste) gedichten lijken de enkele jaren nadien geschreven verzen van Burssens een afkooksel, niet onaardig, maar een afkooksel. Men hoeft enkel het overbekende gedicht ‘Polonaise’ te leggen naast Burssens' openingsgedicht ‘Piano’ uit zijn bundel Klemmen voor Zangvogels (1930):

Lino wit en zwart
Vingeren toetsen de toetsen
in mineur
maar het auditorium dut
in ut
Maar Chaplin is in nood
Chopin is dood
en wordt begraven met zijn marsj in do
dodo
dada
- dadaisme van het auditorium -

Als gele vingeren de toetsen toetsen
speelt de piano
pianissimo
en draait de automatiese trommel
fortissimo

Polemicus

Burssens was intelligent en nuchter genoeg om zijn eigen beperkt literair talent ten dienst te stellen van de grote vernieuwer van de Nederlandse poëzie. Dat heeft hem geen windeieren gelegd, want in de jaren vijftig werd hij tot tweemaal toe bekroond met de driejaarlijkse staatsprijs voor de poëzie. Toch is er geen enkele reden om te twijfelen aan Burssens' onbaatzuchtigheid. In het essay over ‘Paul van Ostaijen zoals hij was en is’ (1933) wijst Burssens terecht en heilig verontwaardigd op het feit dat de dichtersroem geheel aan zijn vriend voorbijging (pas na zijn dood zou men Van Ostaijen ophemelen), terwijl de faam en de eer wel gingen naar figuren als Wies Moens en Marnix Gijsen die poëzie verwarden met verheven, humanitaire en opgeblazen gevoelens. Van Ostaijen, aldus Burssens, ‘zag spoedig in dat het geloof in de mensheid geen steunpilaar is waarop gedichten worden gebouwd en dat een gedicht geen dienstmaagd is in dienst van zij het ook een ideaal. Het gedicht is zichzelf doel.’

Gaston Burssens

Onvermoeibaar en polemisch verdedigde Burssens in talrijke gelegenheidsgeschriften, essays en journalistieke bijdragen Van Ostaijen tegen de trits tweederangsdichters ‘welke zich onderling de lauweren hebben verdeeld, die Paul van Ostaijen niet alleen van rechtswege maar nog moraliter toekwamen.’ Burssens bedoelt Alice Nahon en verder de steeds weer met de vinger gewezen ‘gevallen Wies Moens en Marnix Gijsen, de twee andere succesnummers van de literaire variété, de eerste zeer bekend om zijn bekommernis met de menschheid en van daaruit om zijn vrijvers-gedichten (iemand zeide mij eens, het was natuurlijk een lapsus, versvrije gedichten), de tweede evenzeer beroemd om zijn bekommernis met eigen financiën.’ Deze verbeten, maar niet onjuiste tekst uit 1929, geschreven met de absurd-vroege dood van zijn vriend nog vers in het geheugen en gelardeerd met enkele saillante anekdoten, herhaalde Burssens nadien in talrijke en minder bitsige varianten, ad nauseam de betekenis van Paul van Ostaijen in de hoofden van zijn lezers indrijvend.

Hiermee heb ik meteen het vervelendste aspect aangegeven van dit door de uitgever schitterend verzorgd Verzameld proza. Er gaapt een gênante kloof tussen de magnifieke vormgeving van dit boekwerk en de, zacht gezegd, ongelijke waarde van de diverse daarin opgenomen stukken. Het ‘scheppend proza’ van Burssens beslaat slechts een derde van het boek. Het beschouwend proza is, wat van Ostaijen betreft, in hoge mate redundant en anekdotisch en kan nergens de vergelijking doorstaan met Een bezoek aan het prinsengraf, het indringend essay dat Maurice Gilliams in 1951 aan Van Ostaijen wijddde. De teksten over de schilder Floris Jespers en de beeldhouwer Oscar Jespers zijn niet onaardig, maar steken in geen enkel

[p. 103]

opzicht uit boven wat de betere kunstrcitici van Burssens' generatie, zoals Emiel Langui, schreven. Ook in de kunstkritiek haalde Burssens nooit de diepgang van de Inleiding tot de Idee Henri De Braekeleer van Maurice Gilliams. De criticus Burssens is, opnieuw, op zijn best wanneer hij polemisch is. In Pro en contra het expressionisme uit 1946, een bespreking van twee essays over de schilders van Latem, veegt hij de vloer aan met het toenmalige boegbeeld van de Belgische kunstkritiek Paul Haesaerts en geeft hij de volle maat van zijn polemisch kunnen: ‘Zo is dan (...) alles wat (= Haesaerts) schrijft bijna altijd juist als het niet bijna altijd verkeerd is. Hij is een man van 50%. Hij is altijd maar iets voor de helft: een half schilder, een half décorateur, een half architect en vooral een half criticus. Ook zijn boek is half en half. Het is geschreven met een beetje haat en een beetje liefde, met een beetje venijn en een beetje zelf, met een beetje lichtzinnigheid en een beetje overdenking, met een beetje niets en een beetje alles.’

Fabula Rasa

Maar goed, wat heeft de lezer anno 1981 aan deze afrekeningen? Hoefde dit soort ‘beschouwend proza’ ze nodig in een dik luxeboek te worden vereeuwigd? Wat moet men beginnen met de dankwoordjes, toespraakjes, bedenkinkjes, antwoordjes en briefjes die Gaston Burssens bij allerlei gelegenheden het Vlaamse wereldje inzond? Weegt zulk aanhangsel van 450 bladzijden niet loodzwaar aan het vederlichte ‘scheppende proza’? En waarom heeft de uitgever het niet nuttig geoordeeld om de toch niet zo omvangrijke gedichten aan dit verzamelwerk toe te voegen? Het boek zou er alleszins literaire winst mee hebben geboekt. Zoals het werk nu voor ons ligt, beleeft men vooral genoegen aan de tweehonderd bladzijden ongerijmdheden en ander min of meer parafysisch non-comformisme, gevat in een speelse zij het stroef klinkende taal waarvan spitse associaties en soms geestige woordspelingen de voornaamste ingrediënten blijken te zijn.

De bekende Fabula Rasa: Proeve van objectief dagboek uit 1945 blijven ongewoon en dus boeiend in de Nederlandse literatuur. Deze prozaschetsen moeten Gust Gils hebben beïnvloed, zo stel ik me voor, ze vertonen althans heel wat overeenkomsten met Gils' ongeëvenaard paraproza. Burssens' verzotheid op taalkundige, semantische en situationele vondsten maakt hem verwant

Vervolg op pagina 114