Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 100]

‘Een goed mens’... ‘Echt een klier’
De elkaar tegensprekende stemmen over Slauerhoff

Leven van Slauerhoff door C.J. Kelk Uitgever: Bzztôh, 264 p., f29,50
Ik had het leven me anders voorgesteld J. Slauerhoff in vraaggesprekken en herinneringen Bezorgd door Dirk Kroon Uitgever: Bzztôh, 276 p., f39,50

Rudi van der Paardt

In Daling van temperatuur, een Ooievaar-pocket uit 1964, schreef Piet Calis de volgende woorden over Nederlands enig echte poète maudit, Jan Slauerhoff: ‘Men kan zeggen dat hij in de Nederlandse literatuur een eenzame figuur is geweest, die binnen het kader van zijn simboliek alle mogelijkheden daarvan heeft uitgeput, maar die geen sporen heeft nagelaten. Meer dan de andere grote dichters uit zijn tijd is hij (tot nader orde?) geschiedenis geworden.’ Wie de moeite neemt de oorspronkelijke versie van Calis' essay over Slauerhoff te raadplegen (te vinden in Maatstaf jan. 1963), bemerkt dat ‘tot nader orde?’ in de plaats is gekomen van ‘voorgoed’. Met deze afzwakking van zijn boude uitspraak heeft Calis zich, althans in dit opzicht, de hoon van het nageslacht kunnen besparen. Want de laatste jaren is misschien geen vooroorlogse auteur zo springlevend gebleken als Slauerhoff.

Dat komt tot uitdrukking in de belangstelling voor zijn werk - er verschenen twee bloemlezingen uit zijn poëzie, voorts een synthese-deeltje over Het verboden rijk van Eep Francken, in diezelfde reeks een studie over zijn poëzie van Willem J. van der Paardt - en vooral in die voor zijn persoon. Specialist in Slauerhoff-biografica lijkt inmiddels de uitgeverij Bzztôh. Na de heruitgave van Constant van Wessems monografie (1979) komt men nu met een herdruk van Het leven van Slauerhoff door C.J.. Kelk en een schitterend gebonden bundel met getuigenissen over ‘Slau’; een tweede bundel met kritieken en essays over het werk is in voorbereiding.

Het zou mij niet verbazen als straks bij vergelijking van beide bundels een opmerkelijk verschil aan de dag zou komen tussen deze twee vormen van Slauerhoff-receptie. Natuurlijk heeft het niet ontbroken aan lauwe of negatieve reacties op het werk, vooral op de als ‘slordig’ getypeerde poëzie van de ‘Rimbaud van Leeuwarden’, maar de juichkreten van bewondering zijn altijd in de meerderheid geweest. Over de persoon Slauerhoff bestaat echter beslist geen meerderheidsstandpunt. Ook nu nog, vijfenveertig jaar na zijn dood, zijn er mensen die bij het horen van de naam Slauerhoff uitbarsten in loflitanieën, terwijl anderen reageren als waren zij door een kwaadaardig insect gestoken. ‘Een gecompliceerde persoonlijkheid’, staat op de flap van de verzamelbundel - dat is een aardig understatement voor de man die door een vroegere varensgezel ‘een goed mens’, door Victor van Vriesland in zijn Herinneringen (1969) ‘een sadist, een rotvent, echt een klier’ wordt genoemd.

J. Slauerhoff

Het boek van Kelk, dat dateert van 1959 (in 1971 verscheen een sterk bekorte versie), hoort thuis in de rubriek lofzangen en heeft met een verantwoorde, dat wil zeggen kritische biografie weinig uitstaande. Het is een compilatie van oudere biografica (van Van Wessum, Arthur Lehning, Terborgh), aangevuld met persoonlijke herinneringen en overpeinzingen over de zin van het leven en andere metafysica. Een illustratief citaat uit zijn keuvelend proza is het volgende fragment: ‘Toen Slauerhoff zijn eerste zeereis als scheepsarts ging ondernemen, op 31 januari 1924 op de Riouw van Amsterdam vertrekkend met bestemming Batavia, had hij van de wereld nog maar betrekkelijk weinig gezien. In 1920 was hij voor het eerst naar Parijs geweest en met de Ary Scheffer over Le Havre teruggevaren. Toevallig is dit het bootje waarmee ik hetzelfde reisje deed, zij het verscheidene jaren later. Het was een aardig scheepje, met om de messroom heen de hutten van de passagiers gebouwd.’ Die laatste twee zinnetjes zeggen natuurlijk meer over Kelk dan over Slauerhoff - zij komen in de verkorte versie niet meer voor - maar als karakteristiek van de relatie vind ik ze kostelijk: ‘Ik zat in het zelfde gezellige bootje als Slau!’

Tussen al deze small-talk door vertelt Kelk overigens wel degelijk behartenswaardige dingen. Op zijn sterkst is hij wanneer hij eigen observaties ten beste geeft: de beschrijvingen van Slauerhoffs afscheid van het studentenleven en de gebeurtenissen op zijn trouwdag (Kelk was de enige schrijver uit de kennissenkring van Slau die diens huwelijk met Darja Collin meemaakte) vormen hoogtepunten uit het boek. Het is alleen jammer dat Kelk gemeend heeft aan de regeringsopdracht een biografie te schrijven te moeten voldoen. Hij had het, net als bij voorbeeld F.C. Terborgh, bij ‘Herinneringen en brieven’ kunnen laten. Dan was het oordeel over zijn bijdrage tot de Slauerhoff-studie veel gunstiger uitgevallen en had de belangstellende lezer anno 1981 trouwens ook minder voor deze herdruk behoeven te betalen.

Gekleurd

Uit de verspreide biografisch-gerichte literatuur over Slauerhoff heeft Dirk Kroon onder de welgekozen titel Ik had het leven me anders voorgesteld een overzichtelijke en over het algemeen ook boeiende bundel samengesteld. Hij vormt een welkome aanvulling en correctie op de vrijwel alle onaangename facetten van Slau met de mantel der liefde bedekkende monografieën van Van Wessem, Terborgh en Kelk. Zoals vaker gebeurt, maakt deze collectie interviews, herdenkingen en getuigenissen vooral duidelijk hoeveel feiten uit het leven van Slauerhoff nog onbekend zijn en hoezeer bepaalde interpretaties van Slau's gedrag door preoccupaties van de betreffende interpreten zijn gekleurd. Dat laatste is natuurlijk altijd zo, maar bij een split personality als Slauerhoff valt het direct op.

Voor een liefhebber van de historische contingentie is het een feest, zich voor te stellen hoe iemand als Bibeb na een urenlang interview Slauerhoff in kaart zou hebben gebracht. Voor een huidige generatie, die gewend is aan het verschijnsel ‘hard interview’, zijn de drie gesprekken met Slauerhoff waarmee de bundel opent - meer interviews zijn er niet! - niet anders dan kneuterig te noemen. Uit het interview met P.H. Ritter jr., daterend van

[p. 101]

mei 1935: ‘“U is altijd zo aan het reizen, leest U het nog, Hollandse literatuur?” zo begon ik, ietwat schutterig, want een van de stoelen aan ons tafeltje woei om, en de as van onze sigaretten werd door een ondeugende vleug in onze koffie gestrooid.’ Dat kan natuurlijk nooit iets opleveren.

Negenoog

Aanzienlijk interessanter is het hoofdstuk ‘Slauerhoff als schepeling’. De mooiste anekdoten staan in een lang stuk van de eerder genoemde varensgezel, de adviseur van de Java-China-Japan Lijn A. Schuilenburg, die eind 1980 voor een aan Slauerhoff gewijde serie programma's van Literama uitvoerig is geïnteviewd. Schuilenburg hielp Slauerhoff met schoonmaken van instrumenten en zelfs met operaties. Wanneer het niet lukt om met vereende krachten een Chinees met een negenoog op zijn hoofd goed te verdoven, slaat Slauerhoff die met een enorme knots op zijn kop. ‘De man raakte half bewusteloos en Slauerhoff kon de operatie in alle rust beëindigen. Daarna ging er een geel ontsmettingspoeder op en de man verliet piekfijn verbonden de operatiekamer. Slauerhoff was niet zachtzinnig maar keek wel vier, vijf keer per dag naar die wond. Zo zorgvuldig was hij wel. Aan het eind van de reis was alles dicht en genezen.’

Ook over ‘de dokter en zijn lichte meisjes’ geeft Schuilenburg een aantal fraaie verhalen, onder andere over een aan boord meegesmokkelde Russische. Pertinent is hij op het punt van de door velen genoemde verslaving van Slau aan verdovende middelen. ‘Onzin,’ volgens Schuilenburg, maar hij heeft Slauerhoff maar tot 1928 gevolgd. Een heel ander beeld schetst Boudewijn Büch, die op grond van passages uit het Dagboek (gepubliceerd in 1957) en een onuitgegeven ‘Patiëntenboek van Dr. X’ tot de conclusie komt dat Slau zwaar verslaafd was. Het lijkt mij echter onjuist om allerlei hebbelijkheden van hem en zelfs een bepaalde tendens in zijn werk (het droomkarakter) vanuit die verslaving te verklaren. Als Slauerhoff, die vanaf zijn geboorte leed aan astma, ‘gebruikte’, dan is dit deels uit zucht naar avontuur, maar toch vooral een uiting van neigingen tot zelfdestructie.

Slauerhoffs slechte naam - Vestdijk noemde hem ooit ‘één der meer beruchte helhonden onzer literatuur’ - komt natuurlijk niet vanuit de hoek van zijn maritieme collega's, maar door zijn ruzies met bijna al zijn belangrijke literaire generatiegenoten. Die hebben, op Adriaan Roland Holst en de eerder genoemde biografen na, dan ook weinig vleiende woorden voor hem over. Speciaal Slau's behandeling van Du Perron, die zo veel had gedaan voor de uitgave van verschillende bundels van Slauerhoff - zijn manu- en typoscripten zagen er niet uit - heeft bij hen veel kwaad bloed gezet. Greshoffs bekende relaas over de bibliofiele vliegenmepper (op Gistoux, het Belgische buiten van de familie Du Perron ving Slauerhoff vliegen tussen de bladzijden van Eddy's fraaie uitgaafjes) behelst maar één van de talrijke pesterige streken die Slauerhoff Du Perron leverde. De enige die daarvoor een verklaring heeft, en één van de weinigen bovendien die überhaupt een poging doet het schizoïde in Slauerhoffs gedrag te verklaren, is Vestdijk in zijn aan Slauerhoff gewijde hoofdstuk in Gestalten tegenover mij. Hij schrijft daar: ‘Du Perron had iets uitgesproken dominerends, en hij hield ervan zijn vrienden goedig te bespotten, wanneer zij niet al te vlug van begrip waren of zich naïef en wereldvreemd hadden betoond. Dit had nooit iets kleins: het geschiedde altijd in de beste, de spiritueelste vorm: maar juist dit spirituele, ten koste van hém, die wel geestig kon zijn, maar even vaak geremd of verstrooid, moest voor Slauerhoff het beledigende tot in het onduldbare versterken.’ De negatieve beoordeling van Greshoff en Vestdijk van de persoon Slauerhoff - het werk is hier niet in het geding, zoals de lezer van Lier en lancet en Muiterij tegen het etmaal zich zal herinneren - is des te belastender, omdat zij niet verdacht kunnen worden van wraakgevoelens.

Haarlemmerhout

Dat is wel het geval bij Victor van Vriesland, die het vijandigst over Slau heeft geschreven, maar daar dan ook persoonlijk motieven voor had. Een van de weinige omissies in de bundel van Kroon vind ik dat niet verwezen wordt naar de correspondentie tussen Ter Braak en Du Perron, waar de hele affaire rond de vete Slau-Vic over het redacteurschap van Forum uit de doeken wordt gedaan. Er is trouwens geen enkel testimonium van Du Perron opgenomen, terwijl er van hem wel degelijk andere dan op het werk betrekking hebbende reacties bestaan, bij voorbeeld een recensie op de Slauerhoff-Herinneringen van Van Wessem (1938), waarin enkele fraaie typeringen van Slau voorkomen (herdrukt in Du Perron, Verzameld Werk, deel VI). Ook in de secundaire literatuur over Du Perron is het een en ander over zijn verhouding tot Slau te vinden; ik denk aan Aty Greshoffs Herinneringen (1975). Maar ik neem aan dat Du Perron in de tweede bundel ruimschoots zal zijn vertegenwoordigd.

Ondertussen is juist een van de verdiensten van de uitgave van Kroon dat men in staat wordt gesteld vele bijdragen over Slauerhoff in hun interrelatie te doorzien. Zo herleest Greshoff de Herinneringen van Terborgh en zet tegenover diens positieve waardering zijn eigen visie, die mede bepaald is door een langdurige reis met Darja Collin (die zich na een steeds slechter wordend huwelijk van Slauerhoff had laten scheiden): ‘Slau was één en al nukkigheid, zelfzucht, verbittering, kwaadaardigheid’. Hendrik de Vries komt onmiddellijk in het geweer om Terborgh in het gelijk te stellen, zich daarbij vooral beroepend op getuigenissen in herdenkingsnummers gewijd aan Slauerhoff, onder andere die van Greshoff zelf (maar in dergelijke aflevering laat men natuurlijk zelden het achterste van de tong zien). Het is eigenlijk verbazingwekkend dat men niet op de gedachte is gekomen dat Slauerhoffs gedrag in sterke mate door zijn omgeving werd bepaald, dat hij, zeer gevoelig voor sfeer en persoonlijke uitstraling, sommigen blindelings vertrouwde, maar vele anderen niet anders dan tot razernij brengen kón - om zich vervolgens over het allerwegen ondervonden gebrek aan begrip te kunnen beklagen.

Een heel moeilijk mens, deze Jan Jacob Slauerhoff, de toekomstige definitieve (nou ja) biograaf zal het beamen. Maar hij heeft het ongetwijfeld zelf geweten. Zouden er, naast allerlei andere, ook literaire redenen kunnen zijn geweest dat zijn interviewer, P.H. Ritter Jr., hem aan kon treffen uitgerekend in de Haarlemmerhout?

‘Es gibt nichts gutes ausser man tut es’