Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 92]

Een gentleman vecht voor de goede zaak
De traditie van de riddercultus

The Return to Camelot Chivalry and the English Gentleman door Mark Girouard Uitgever: Yale University Press, 312 p. f90,15

Jan Fontijn

Hij is dapper, eerlijk en loyaal ten opzichte van vaderland, vorst en vrienden, hij neemt het op voor vrouwen, kinderen en dieren in nood, hij is het type van de leider die in oorlog geen vrees kent, hij blinkt uit in sport, hij is een goed verliezer, hij speelt het spel om het spel, niet om te winnen, hij is teder en hoffelijk ten opzichte van vrouwen van alle standen, hij heeft geen belangstelling voor geld en hij vindt politiek een vieze zaak, waar je beter niet mee kan inlaten, hij wil niets te maken hebben met vrouwen die mannelijke privileges voor zich zelf opeisen en daarmee ontrouw worden aan hun vrouw-zijn, hij is een hartstochtelijke minnaar.

Violà, in grote trekken het ideaaltype van de ridderlijke gentleman in het Engeland van eind negentiende eeuw. Sympathiek? Antipathiek? Het vervelende is dat enkele eigenschappen van dit mantype die mij best bevallen - bij voorbeeld eerlijkheid of trouw aan vrienden - onlosmakelijk verbonden zijn met verdachte eigenschappen: de gentleman is namelijk ook een echt mannetje en een sportbink en wordt minder hoffelijk als vrouwen niet zo volgzaam zijn. Naarmate je langer over die gentleman gaat nadenken, ga je steeds meer vraagtekens zetten, ook bij zijn ‘postieve’ eigenschappen. Is die trouw aan de vrienden wel zo edel? Waarom zou je niet spelen om te winnen? Oorlogsheld. Akkoord. Maar in wat voor een oorlog?

Of dat ridderlijke type man (een ridderlijke vrouw bestaat niet en is bijna een contradictie) alleen een Engels negentiende-eeuwse fenomeen is, lijkt me niet waarschijnlijk. Tot op de dag van vandaag kom je ze nog tegen, de ridderlijke mannen, al zijn ze wel dun gezaaid en hebben ze nogal wat moeite bij sommige vrouwen hun mannenidealen gestalte te geven.

Omslag van een ridderlijk jongensboek van Sir Robert Baden-Powell

Waar komt die hardnekkige ridderideologie precies vandaan en hoe is deze ontstaan? The Return of Camelot, een rijk geïllustreerde studie van Mark Girouard, geeft daar heel wat informatie over. Het boek geeft op heldere wijze aan hoe de code van het middeleeuwse ridderdom in de periode van het einde van de achttiende eeuw tot de Eerste Wereldoorlog tot bloei kwam. Girouard beperkt zich tot Engeland. Hij wijst er echter wel op dat de renaissance van het ridderideaal overal in Europa plaatsvond. Ook in Nederland herleeft vanaf de romantiek het ridderideaal, al noemt Girouard ons land niet. Bij mijn weten is een uitvoerige studie, waarin op de wijze van The Return of Camelot wordt beschreven hoe de riddercode hier herleefde en doorwerkte nog niet geschreven. Dat het ridderideaal in Nederland niet de extreme vorm heeft aangenomen, die het in Engeland en Duitsland kreeg, lijkt heel aannemelijk. In die laatste landen immers nam de adel tot laat in de negentiende eeuw een veel belangrijker positie in dan in Nederland. Ook de hevige machtsstrijd daar tussen adel en de bourgeoisie is na de achttiende eeuw van geringe betekenis. En Girouard maakt duidelijk, dat onder andere die strijd in Engeland nauw verbonden is met de herleving van dat ridderideaal. De ridderlijke gentleman werd zeer bewust in het leven geroepen. Het doel was een nieuw model voor de heersende klasse te maken. Het ging om het scheppen van een gedragsideaal waaraan ieder die zich gentleman wilde noemen zich moest houden. In de achttiende eeuw was iemand nog in de eerste plaats gentleman omdat hij land bezat; de morele kwaliteiten kwamen op de tweede plaats. Dat verandert gedurende de negentiende eeuw. Gentlemen moesten het land besturen omdat ze moreel gezien superieur waren. De heersende klassen konden dat ridderideaal best gebruiken. In een tijd dat de geërfde privileges voortdurend werden aangevallen kon men via de riddercode de kritiek terugdringen. Ook voor de middenklasse had de code voordelen. Men kon de ridderlijke staat verwerven zonder grond te bezitten. De ontwerpers van de riddercode (schrijvers als Thomas Carlyle en Charles Kingsley) wilden een dam opwerpen tegen bepaalde tendenzen van hun tijd: de toename van de democratie, de bekrompenheid en geldzucht van de bourgeoisie met alle morele gevolgen van dien. Multatuli, vol weerzin tegen de Droogstoppel-mentaliteit, was gefascineerd door de riddercode. In zijn jeugd ontleent hij gedragsnormen aan zijn lectuur van ridderromans. Hij schrijft: ‘Het is de tijd waarin men in verbeelding Richard Coeur de Lion naar Palestina volgt, men droomt van middeleeuwsche loyaliteit en chevalerie.’

Wervingsaffiche (1914)

Compensatie

Deze schrijver, die zoveel moeite had met het feit dat hij in een kleinburgerlijk milieu was geboren en tot zijn grote spijt niet tot de aristocratie behoorde, kon dat gemis compenseren door naar de aristocratie van de geest te streven. Hij bekent dat heel ruiterlijk in een brief aan zijn adellij-

[p. 93]

ke Tine. Zijn biografie wemelt van staaltjes van de riddermoraal: opkomen voor de zwakken, idealiseren van de vrouw enzovoort. Het is niet verwonderlijk dat hij zijn alter-ego Max Havelaar als volgt typeert: ‘Hij was ridderlijk en moedig, maar verspilde als die andere Don Quichot, zijn dapperheid dikwijls op een windmolen.’

Illustratie uit het boek Scouting for Boys van Sir Robert Baden-Powell (1908)

Maar terug naar Girouards studie. Het boek begint in 1912. Er vinden dan een aantal gebeurtenissen plaats waaruit zonneklaar blijkt hoe de riddercultus nog leeft. Zo is er de première van Where the Rainbow ends, een kasstuk vol patriottisme dat tot in de jaren vijftig op het repertoire heeft gestaan en waarin St. George als bevechter van de Drakenkoning een hoofdrol speelt. 1912 is ook het jaar van de Scott-expeditie naar de Pool en de ramp van de Titanic, ideale gelegenheden om staaltjes van ridderlijk gedrag te tonen. En er is verder een door de upper ten georganiseerd riddertoernooi met een echt steekspel. Ridders in harnas, St. George, ridderlijke gentlemen als gentlemen stervend (Scott) en vrouwen en kinderen eerst (Titanic), dat alles in één jaar, is meer dan toeval. En Girouard duikt de geschiedenis in om de traditie van de riddercultus te achterhalen. Een paar hoogtepunten: daar is natuurlijk Walter Scott, wiens romans jongelingen aanspoorden tot daden van moed, liefde en zelfopoffering en die aristocraten ertoe zetten om kastelen te bouwen en deze vol te proppen met wapens en harnassen. Scott bood zijn lezers een middeleeuwse wereld, waarin de vele dingen waaraan zijn eigen tijd zo'n behoefte had in volle glorie schitterden. (Een mooi voorbeeld wat Scott voor lezers van latere generaties betekende geeft Het land van herkomst, waarin de jonge Du Perron vecht en liefde bedrijft in de trant van Scotts helden.)

Leeuw

Een ander hoogtepunt in de riddertraditie is de verschijning van The Broad Stone of Honour (1822-23) van de merkwaardige Kenelm Henry Digby. Digby leefde meer in de middeleeuwen dan in de eigen tijd. Het verhaal gaat dat hij te voet jarenlang door Europa reisde en in herbergen zijn gehoor bestookte met verhalen van middeleeuwse ridders. En bij woorden bleef het niet. Hij probeerde ook daadwerkelijk de moed van zijn helden te imiteren. Zo ging hij in de dierentuin van Cambridge op de rug van een leeuw zitten. Het boek van Digby was in de eerste plaats bedoeld om mensen via talloze verhalen over grootse daden aan te zetten om de riddercode in de praktijk te brengen. Alleen op die manier kon Engeland weer opgenomen worden in de vaart der volkeren.

Een apart hoofdstuk wijdt Girouard aan het meest spectaculaire produkt van de riddercultus in de negentiende eeuw: het Eglinton-toernooi, een waanzinnig gebeuren, waarin in het harnas gestoken rijke lords met elkaar vechten, maar dat letterlijk in het water viel door een wolkbreuk.

Wereldoorlog

Girouard toont met allerlei voorbeelden aan hoe het ridderideaal naarmate de eeuw vordert steeds meer doordringt in het sociale en culturele leven en ook jongeren uit de middenklasse tot geestdrift brengt. Pedagogen op ‘public schools’ houden hun pupillen vooral de ridderlijke deugden van kuisheid en mannelijke kracht voor. Heel wat erotischer is de interpretatie van het ridderideaal door de prerafaelieten (Morris, Rossetti en anderen), wier maatschappelijke overtuigingen, schilderijen en literatuur in Europa grote invloed uitoefenen.

‘Vechten’ was een van de woorden die in het woordenboek van de ridder hoog stonden aangeschreven. Het leven was een slachtveld, waarop de gentleman onzuivere gedachten in zich zelf moest bevechten en onrechtvaardigheid en onwetendheid bij anderen. Het is nauwelijks verbazingwekkend dat de positieve betekenis die aan deze metaforen werd gehecht ook aan de letterlijke betekenis werd gehecht. Uiteraard moest het gevecht om een goede zaak gaan. Maar volgens Girouard is een van de effecten van het imperialisme geweest, dat massa's mensen werden doordrongen van een bijna religieus geloof in Engeland als de belangrijkste macht die het goede in de wereld op het oog had. In het laatste fraai geïllustreerde hoofdstuk van zijn boek laat Girouard zien hoe het vechten in de Eerste Wereldoorlog met bizarre ridderidealen wordt verbonden. Boeken verschijnen waarin vechten voor het vaderland, ridderlijkheid, heldendom, winnen op het sportveld als een hechte eenheid worden gezien. En met deze ideeën in het hoofd staken de jonge ridders in 1914 Het Kanaal over, patriottische liederen zingend, nagewuifd door trotse vrouwen en moeders. Op het vasteland wachtten hen de loopgraven, de modder, de regen, de verveling, syfilis, verwondingen of dood. In 1839 mislukte het Englinton Riddertoernooi door een wolkbreuk. De arena werd een modderpoel. De wereldoorlog lijkt een nachtmerrie-achtige parodie van dat toernooi.

Indertijd heeft Norbert Elias in zijn Ueber den Prozess der Zivilisation zijn omschrijving en interpretatie van wat hij het ‘civilisatieproces’ noemde gebaseerd op ontwikkelingen in de gedragscodes van adelijke bovenlagen in West-Europa vanaf de vijftiende tot de achttiende eeuw. Hoewel Elias' naam niet in Girouards register is opgenomen en de studie van Girouard anekdotischer van aard is, is The Return of Camelot in velerlei opzichten een vervolg op Elias' boek. Girouard toont niet alleen aan hoe hardnekkig tot in onze eeuw de adellijke gedragscode in een bijzondere vorm voortleeft, maar ook hoe er in een proces van afnemende machtsverschillen tussen sociale lagen sprake is van voortgaande civilisering, belichaamd in de ideale gentleman. Voor leken en specialisten bevat dit zeer leesbare boek boeiend materiaal.