Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 86]

Een paar apart
De honderdste verjaardag van Bouvard en Pécuchet

Raster nr. 18 Omtrent Bouvard et Pécuchet van Gustav Flaubert Uitgever: De Bezige Bij f23,50
Bouvard et Pécuchet door G. Flaubert Bezorgd door Cl. Gothot-Mersch Uitgever: Gallimard f16,50 Importeur: Nilsson & Lamm
Nouvelles recherches sur Bouvard et Pécuchet Uitgever: Société des études romantiques, f37,50
Bouvard et Pécuchet centenaires Bezorgd door D. Gulbert Laporte Uitgever: Bibliothèque d'Ornicar, f50,-

Rein Bloem

Het zou een toetssteen kunnen zijn voor vriendschap of liefde: hou je van Flauberts Bouvard et Pécuchet of niet... Sartre behoort dan niet tot de liefhebbers en Jacques Firmin Vogelaar wel. Hij schreef voor Raster (nr. 18) een essay over dat onvoltooide boek en vulde dat aan met drie uit het Frans vertaalde stukken (van Queneau, Foucault en Barthes) en twee vertalingen/bewerkingen van een serie gemeenplaatsen die gepland waren voor het nooit verschenen tweede deel van de roman.

Vogelaar begint zijn essay Flaubert overschrijven nogal ongelukkig met een relativering van Madame Bovary, de roman die ‘voor Flaubert zelf nooit meer dan een stijloefening is geweest, huiswerk hem opgegeven door zijn twee vrienden’. Afgezien van de twijfelachtige anekdote, kun je beter zeggen dat stijloefening en huiswerk de trefwoorden zijn voor Flauberts hele schrijverschap, dat van meet af aan in het teken staat van een even onbetekenende als onuitputtelijke werkelijkheid. Platvloers realisme omgewerkt en gesublimeerd tot symbolisme van de hoogte orde. Zo is het gesteld met Emma Bovary, het nietszeggende provinciaaltje dat bestaat bij de gratie van damesromans, maar in haar onmogelijke verlangens ook de zielsverwante is van Don Quichot, Flauberts lievelingsheld. Zo geldt het ook voor de twee klerken, Bouvard en Pécuchet, de sukkels die elkaar voor het eerst ontmoeten op een snikhete dag op Boulevard Bourdon (= pelgrimsstaf), om dan aan een universele zoektocht te beginnen waaraan geen einde zal komen: ‘Omdat het 33 graden in de schaduw was, lag de boulevard Bourdon er absoluut verlaten bij... Twee mannen komen in het beeld. De één van de Bastille, de ander van de Jardin des Plantes. De grootste, in een linnen pak, loopt met de hoed naar achteren geschoven, zijn overhemd losgeknoopt en zijn das in de hand. De kleinste, schuilgaand in een kastanjekleurige overjas, met gebogen hoofd onder een pet met klep. Als ze in het midden van de boulevard gekomen zijn, gaan ze zitten, terzelfder tijd en op dezelfde bank. Om zich het voorhoofd af te wissen nemen ze hun hoofddeksels af en zetten die naast zich op de bank; en de kleine man ziet dat in de hoed van zijn buurman: Bouvard geschreven staat; terwijl deze in de pet van de man in de overjas duidelijk kan lezen: Pécuchet.

Na zo'n begin is de lezer verloren en neemt de hoed af nu hij Van Ostaijens Alpejagers herkent, die van links en rechts komend elkaar ontmoeten voor de hoedenwinkel van Hinderinx en Winderinx en één ondeelbaar ogenblik onder één hoedje te vangen lijken, voor ze weer doorlopen, elk met de eigen hoed weer op het eigen hoofd.

Kool

Maar Bouvard en Pécuchet blijven wel degelijk zitten, catalogiseren de zondagse leegte en de spaarzame passanten, en zijn van dat ogenblik onafscheidelijk. Niet lang daarna krijgt Bouvard onverhoeds een erfenis en ze besluiten hun klerkenbestaan in Parijs om te zetten in een landelijke omgeving. Heel Frankrijk zoeken ze uiterst gedocumenteerd af, alle kaarten komen eraan te pas en ze vinden uiteindelijk Chavignolles, een plaatsje ergens in Normandië. Ergens of nergens, want terwijl alle namen kloppen is Chavignolles een verzinsel, het komt op geen enkele kaart voor. Wat doen ze daar in niemandsland? Bezeten door de kopieerlust in het dagelijkse leven brengen zij wat encyclopedieën vertellen in praktijk: de voorschriften van landbouw, boomteelt, voedingsleer, scheikunde, anatomie, geneeskunde, geologie, archeologie, geschiedenis, literatuur, politiek, liefde, gymnastiek, spiritisme, filosofie, godsdienst willen ze letterlijk en domweg toepassen. Maar het ene boekdeel spreekt het andere tegen, het enige produkt van eigen teelt is een monsterachtige kool in hun tuin.

In het tiende hoofdstuk (onderwerp pedagogie) besluiten ze hun waardeloze schat aan lees- en leerervaringen op anderen over te dragen en... dan breekt het boek af, Flauberts dood kwam tussenbeiden.

Gelukkig is er voor dat laatste hoofdstuk van deel I nog een gedetailleerd plan voorhanden: de klerken houden een lezing die opruiend werkt, ze worden voor de gek gehouden, komen bijna in de gevangenis en nemen zich ten slotte voor zich hun resterende leven alleen maar bij het woord te houden, nooit meer een daad te stellen. Ze schaffen een bureau aan met dubbele lessenaar en zullen voortaan alles kopiëren wat ze voor ogen krijgen:

Zo is alles uit de hand gelopen.
Ze hebben geen enkele belangstelling meer in het leven.
Goed idee, door beiden heimelijk gekoesterd.
Ze ontveinzen het zich.
Van tijd tot tijd glimlachen ze als het ze te binnen schiet.
Dan delen ze het elkaar tegelijkertijd mee:
kopiëren.

Een voorbeeldige afronding, een vicieuze cirkel waarmee het boek voltooid had kunnen worden. Maar Flaubert had nog meer in petto: er zijn aantekeningen (scenario's) gevonden voor nog twee hoofdstukken, waarin we de kopiïsten aan het werk hadden kunnen zien: eerst alles lukraak overschrijvend, gaandeweg vergeefs proberend enige orde aan te brengen in het eindeloze karwei. Ook zijn er drie kant en klare mappen vol gemeenplaatsen, alfabetisch gerangschikt, die ergens in het tweede deel (van gelijke of nog grotere omvang dan deel I) ondergebracht hadden moeten worden. Nauwelijks een woord van Flaubert zelf had in dat deel, dat De kopie zou heten, moeten staan; alleen maar prietpraat dat ieder waardeoordeel over het boek onmogelijk zou maken, omdat het er clichématig al in stond, en dat eens en voor altijd zou aantonen dat mensen niet in staat zijn op welke manier ook zinnig bezig te zijn. Dat was de farce, de uit grenzeloze woede geboren, veertig jaar lang getogen parodie die Flaubert in zijn hoofd had.

Verbijsterend is de bezetenheid waarmee de kluizenaar van Croisset (bij Rouen) meer dan vijftienhonderd boeken las, uittrok en overschreef om de wezenlijke domheid van mens en wetenschap aan de kaak te stellen.

Verbijsterender nog, dat wie op het eerste gezicht het mikpunt van die spot lijken te zijn, de stakkers Bouvard en Pécuchet, er als Don Quichot afkomen, als helden van het onbetekenende. Zie hoe ze daar zitten, kopiërend zonder er bij neer te vallen, met af en toe een glimlach voor zich zelf of voor de ander.

Schrijfwerk

Vogelaar zegt in zijn essay over die dubbele strekking van het boek - parodie op de wetenschap in het perspectief van een mytisch weten of niet-weten - behartigenswaardige dingen. Vanuit zijn bekende opvattingen over modern schrijfwerk, heterogene materiaalverzamelingen van waarheden als een koe die raadsels van het rund blijken te zijn, is het begrijpelijk dat hij deel II voor zich ziet als een Kopie zonder einde: twee hoofdstukjes (XI en XII) als inleiding, waarin de overschrijvers pennen en sorteren, dan het klad van een brief vinden waarin ze voor gek

[p. 87]

verklaard worden om dan te besluiten ook die brief te kopiëren omdat ze weten dat in alles wat voorgeschreven is, de klad zit. En dan zou die materiaalverzameling komen, de uittreksels, de citaten, de woordenboeken met clichés en dat zou betenen dat het laatste woord niet voor rekening van Flaubert of zijn portretten zou komen, als leentjebuur onzichtbaar geworden, maar voor rekening van de lezer die bij voorbeeld als Hans van Pinxteren kan vertalen: ‘coïtus-copulatie, deze woorden niet gebruiken. Zeg: zij hadden een verhouding.’ Of als Maria Mulder kan bewerken: ‘copuleren - zeg liever neuken, vrijen, naar bed gaan.’ (Raster 18).

Het is niet onmogelijk dat het boek er zo uit gezien zou hebben. Vogelaar komt trouwens wat dat betreft tot dezelfde conclusie als Claudine Gothot-Mersch in de laatste uitgave van Bouvard et Pécuchet en die schijnt daarover het laatste woord te hebben gezegd. Maar ik geloof er niet in. Alles wat Flaubert geschreven heeft is zozeer door een cirkelgang gekenmerkt, dat ik denk dat ook in dit geval niet de kopie maar de kopiïsten de dienst uitmaken. In die opzet zouden alle scenario's en uittreksels en woordenlijsten verdeeld zijn over hoofdstuk XI en XII met af en toe de bête glimlach van de tekstschrijvers ertussendoor. En het boek, het verhaal dat afgerond wordt met het vinden van de brief en het besluit ook die te kopiëren, zou aldus een werkelijk open einde hebben: het wordt aan de verbeelding van de lezer overgelaten wat de onafscheidelijken nu weer onder ogen zullen krijgen, dat is nog erger dan wat we in werkelijkheid aan clichés nog zouden kunnen meemaken.

Het merkwaardige is dat in hetzelfde Rasternummer Queneau ook van deze cirkelgang-met-open-eind uitgaat, zonder dat hij er overigens een probleem van maakt, evenmin als Vogelaar. Beiden nemen als vanzelfsprekend aan dat het boek er zus of zo uit zou zien, Queneau uitgaande van de in wezen traditionele schrijverstruc die het verhaal rond maakt (maar na wat voor uitspattingen), Vogelaar van de moderne fragmentatietechniek die zelfs het idee van het Boek niet meer heel laat.

Zuilen

In de nieuwe onderzoekingen naar Bouvard en Pécuchet bij hun honderdste verjaardag ligt het accent niet op de mogelijke structuur van deel II. Het gaat vooral om de wisselwerking in het paar apart. Van Ostaijens Alpejagers zijn niet te onderscheiden complementen van elkaar, de een is de kopie van de ander en al blijkt het een illusie: éven vallen ze werkelijk samen. In talloze volksverhalen zijn er twee op elkaar lijkende maar contrasterende werelden, die juist omdat ze als wit en zwart bij elkaar horen gemiddeld kunnen worden. Een mythe is wel gedefinieerd als de verzoening van tegendelen, het verhaal dat het midden houdt tussen dood en leven.

Maar Flaubert laat geen enkele middeling toe. Hoe je de kleine en de grote meneer ook tegen elkaar uitspeelt, wat voor kolommen je ook opstelt voor vergelijkbare eigenschappen en kenmerken, nooit is er een rustgevend midden. Ze zijn geen kopieën van elkaar, ze zijn voortdurend bezig met elkaar te kopiëren. Als B op weg is naar P, dan is P al op weg naar B. Eén keer ontmoeten ze elkaar halverwege, precies in het midden van de boulevard Bourdon. Maar als hun pelgrimage dan begint, houden zij dat midden niet; gelijk oversteken is er nooit meer bij.

Bouvard et Pécuchet is daarom vooral een spannend boek. Ondanks de stortvloed clichés en citaten laat het zich heel gemakkelijk lezen, veel vlotter dan Madame Bovary of De verzoeking van Antonius bij voorbeeld. Dat komt omdat de kopiïsten in weerwil van hun zittend leven voortdurend in beweging zijn, er is hoe onzinnig ze ook hun cirkelgang gaan, altijd tussen hen iets gaande. Zojuist is verschenen Bouvard et Pécuchet centenaires, een verzameling teksten van onder anderen Jonathan Culler, Roger Dragonetti en Jacqueline Risset. Voorin staat een tekening van twee zuilen, de twee kolommen van een tempel zonder dak, zoals Juliette Grange in haar bijdrage formuleert. Maar die zuilen zijn ongelijk, er is zelfs geen denken aan een dak! Zo blijven ze voor ogen staan, Bouvard en Pécuchet, de ongelijken met het gelijk van de wereld onder hun handen. In verschillend tempo wetenswaardigheden overschrijvend die het weten niet waard zijn. Zittenblijvers op een leerschool die geen kans op leven geeft. Watertrappers die niet de stroom kiezen maar zinloos bewegen alsof ze stilstaan met de handen doelloos boven water. Worstelend maar nooit boven komend (de lijfspreuk van Nescio). Domme, onwetende afzwemmers, die geen enkele oever ooit zullen halen. Onsterfelijk belachelijken, zo onbestaanbaar zuiver in de leer, dat je ze dankbaar ziet schrijven alsof ons leven er van afhangt.