Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 74]

Pruisen, het paradoxale fenomeen
Een monumentale catalogus van een allesomvattende tentoonstelling

Preussen - Versuch einer Bilanz Vijf delen in cassette:
1. Preussen - Versuch einer Bilanz: Ausstellungsführer;
2. Preussen - Beiträge zu einer politischen Kultur;
3. Preussen - Zur Sozialgeschichte eines Staates;
4. Preussen - Dein Spree-Athen
5. Preussen im Film
Uitgever: Rowohlt, f60,30 Importeur: Nilsson & Lamm

Bastiaan Bommeljé

De omvangrijke en met veel publiciteit omgeven tentoonstelling Preussen - Versuch einer Bilanz, die dit najaar West-Berlijn in haar ban houdt, is het voorlopige hoogtepunt van een al enige jaren sterk toenemende belangstelling voor wat de Duitsers zo treffend das Gesamtphänomen Preussen noemen. Preussen ist wieder chic merkte de historicus Hans-Ulrich Wehler al in 1979 in Der Monat op.

De sedertdien bijna onoverzienbaar aangegroeide Preussen-welle vindt opmerkelijkerwijze gelijktijdig plaats in de Bondsrepubliek en de DDR. Zo werd onlangs in Oost-Berlijn aan ‘Unter den Linden’ het ruiterstandbeeld van de Pruisische monarch Friedrich II, die volgens besluit van Erich Honecker zelf weer ‘der Grosse’ genoemd mag worden, in oude glorie hersteld.

Overigens wordt het thema Pruisen aan beide zijden van de muur toch bovenal met een tamelijk grote omzichtigheid benaderd. Ten dele komt dat natuurlijk omdat de naam van het voormalige keurvorstendom onweerlegbaar voornamelijk bruinomrande connotaties oproept, waarin militarisme en kadaverdiscipline een hoofdrol spelen. Pruisen is immers officieel medeverantwoordelijk gesteld voor twee wereldoorlogen, als bakermat van het Duitse expansionisme en geestelijk voedster van het nazidom. Zo valt in een ultimatum, dat opgesteld werd tijdens de vredesregeling van Versailles (1919), te lezen dat ‘de gehele Pruisische geschiedenis gekarakteriseerd wordt door de geest van overheersing, agressie en oorlog’. Daarenboven werd in 1947 door de Geallieerde Controleraad bij decreet (nr. 47) Pruisen omschreven als ‘draagster van het militarisme en de reactie in Duitsland’, en vervolgens eenvoudigweg in haar totaliteit opgeheven.

De Pruisische mythe in persoon: Frederik de Grote, Bismarck, Keizer Wilhelm, Hitler

Inzake deze kwestie openbaart zich au fond het onontkoombaar dilemma waar de geschiedschrijving aangaande Duitsland mee te kampen heeft. In zekere zin is het welhaast onvermijdelijk de lotgevallen van de Duitsers in het verleden te presenteren als een aetiologie van de nazi-barbarij. De historische ontwikkeling van Pruisen in het bijzonder is natuurlijk doorvlochten met verschijnselen en tendenties, waarvan de samenhang met de latere verwording onmiskenbaar mag heten. Bij weinig andere onderwerpen wordt de geschiedkundige in zo'n sterke mate gedwongen te balanceren op het slappe koord van de historische causaliteit, tussen de Scylla van het rigide determinisme en de Charibdis van de onsamenhangende kroniek.

Een andere, doch met de voorgaande nauw verbonden reden voor een zekere omzichtigheid met betrekking tot het thema Pruisen is de complexiteit van haar geschiedbeeld. De geschiedenis van Pruisen is een troebel mengvat van contradicties, ambivalenties en schijnbare schizofrenie. Al in de vroegste tijd van het keurvorstendom Brandenburg-Pruisen werd een Doppelgesichtigkeit als belangrijkste karaktertrek onderkend. De waarschuwende woorden van Heine, Man muss ganz Deutschland kennen, ein Stück ist gefährlich; es ist die Geschichte von Bäume, dessen Blätter und Früchte wechselseitiges Gegengift sind, gelden zo mogelijk in versterkte mate voor Pruisen.

Balans

In het licht van dit alles kan het dan ook nauwelijks verwondering wekken dat de grote Pruisen-tentoonstelling begeleid wordt door een maar liefst vijfdelige Ausstellungsführer, die bestaat uit een omvangrijke catalogus en vier bundels met teksten over de politieke, sociale, culturele en ‘cine-logische’ geschiedenis van Pruisen. Deze bijna overdadige Gesamtanordnung, waaraan vele vooraanstaande Duitse historici hebben meegewerkt, omvat in totaal bijna tweeduizend pagina's. Als een soort wetenschappelijke omzwachteling van het netelige onderwerp staat het geheel ook in niet onaanzienlijke mate in het teken van de behoedzaamheid. De teksten, bijeengebracht onder de uitdrukkelijke titel Poging tot een Balans, zijn gelardeerd met opmerkingen over het feit dat het onmogelijk is een eenduidig geschiedbeeld van Pruisen te schetsen: ‘Die preussische Geschichte ist ein Zusammentreffen von Gegensätzen, eine coincidentia oppositorum’ heet het dan, of: ‘Preussen könnte man definieren als die Summe seiner Widersprüche, (...) Preussen sei ein Paradox.’

Nu hebben, zoals bekend, Duitse intellectuelen wat dit betreft een hypotheek uitstaan sinds de Romantiek. In die tijd immers legde de kleine geestelijk ontwikkelde elite, doordrenkt met fundamentalistisch metafysische gezichtspunten, de basis van de grote Pruisische mythe in het bijzonder, en de Pruisificatie van Duitsland in het algemeen. Het Duits-Pruisisch nationalisme kwam tot wasdom als een ambivalente reactie der intellectuelen op de revolutionaire en Napoleontische expansie die vanuit Frankrijk Europa overspoelde. Traditioneel was de Duitse elite tamelijk Frans-gericht: correspondentie en universitaire colleges voltrokken zich niet zelden in de Franse taal, en de Franstalige gedichten die Frederik de Grote (1712-1786) schreef, mitsgaders zijn briefwisseling met Voltaire zijn evenzeer bekende voorbeelden van dat verschijnsel. Maar door het krachtdadige optreden van Napoleon en boven-

[p. 75]

al door de rampzalige ineenstorting van Pruisen na een enkel veldslagje bij Jena-Auerstädt in 1806, kreeg de Idee van nationale eenheid, Staatsmacht en Germaanse Volksgeist voor bepaalde groepen Duitsers een schier transcendentale betekenis. De Romantisch fundamentalistische opvattingen aangaande de hoogstaande en geheel eigen aard van het Deutsche Volkstum, voorbereid door Herder en Schiller, kregen bijzonder snel het geestelijk leven in Duitsland in hun greep. Dat leidde tot die eigenaardige vorm van nationalistisch cultureel isolationisme, gekarakteriseerd door een reactionair populistisch utopisme en dat weer doordrenkt van historische rechtvaardigingsmythen en intolerante zelfingenomenheid.

Het ‘verlichte’ Pruisen: de natuurkundige Alexander von Humboldt in zijn bibliotheek in het jaar 1856

Mythe

Politiek kreeg het nationalisme de vorm van een verheerlijking van de door de Fransen zo vernederde Pruisische staat. Hoewel Pruisen in feite slechts gedeeltelijk tot het Heilige Roomse (Duitse) Rijk had behoord, was het de enige reële staatkundige eenheid waar het Duitse patriottisme op gericht kon worden. De zuidelijke Rijnbond-staten profiteerden van de Franse successen en van de moderniseringen die de overheersers invoerden. De elite daar bleef onverbloemd francofiel en de bevolking was apathisch. Maar in het protestantse Noorden werd onverdroten het Duits-Pruisisch nationalisme gecultiveerd, voornamelijk overigens door niet-Pruisen, zoals Gneisenau, Scharnhorst, Stein, Fichte en Hegel. Fichte was au fond de eerste die, onder meer in zijn Reden an die deutsche Nation, gestalte gaf aan het verdichtsel dat gedurende de negentiende en twintigste eeuw een spoor zou trekken in de geschiedenis: de mythe dat de vrijheid van Duitsland hetzelfde was als de kracht van Pruisen. In de pennevruchten van Hegel, die in 1814 Fichte opvolgde aan de universiteit van Berlijn, het bolwerk van het Duitse nationalisme, werd de opmars van Pruisen gepresenteerd als een historische onvermijdelijkheid. Zijn redenering was dat de waarlijke vrijheid slechts gevonden kon worden in het zich voegen naar ‘de loop van de geschiedenis’. Daar volgens hem Pruisen het culminatiepunt van het Duitse geschiedproces was, diende iedereen met een vrije geest zich vrijwillig te onderwerpen aan deze staat. In Hegels denken gold, zoals bekend, de Staat als incarnatie van de Weltgeist, en de absolute, mechanisch georganiseerde staat was de meest perfecte vorm van een dergelijke incarnatie. In Duitsland vonden zijn gedachten een vruchtbare bodem. Hegels visie dat vrijheid identiek was met de erkenning van en de onderwerping aan ‘het Verstandige’, namelijk de onvermijdelijke bestaande loop der geschiedenis, betekende een radicale breuk met het natuurrechtelijk gefundeerde liberalisme zoals dat elders in Europa in de negentiende eeuw opbloeide.

Nu kon de Hegeliaanse ‘onvermijdelijke loop der geschiedenis’, waar vele Duitsers een welhaast religieus geloof voor aan de dag legden, wel enige adstructie gebruiken. Dit was een taak waar niet weinige Duitse historici zich met voortvarendheid van kweten. Geschiedkundigen als Johannes Voigt, Heinrich von Treitschke en ook Leopold Ranke, de grondlegger van de ‘verwetenschappelijking’ van de geschiedschrijving, produceerden lijvige werken vol ongeremde verheerlijking van het in Pruisen belichaamde streven naar een Volkseigen pure Germaanse staat.

Bovenal werd de beschavende rol van Pruisen in de middeleeuwen benadrukt: de nogal bloedige Heidenkampf van de Deutsche Ritter Orde, waarmee in de dertiende eeuw de Baltische stam der Pruzzen onderworpen werd, had volgens de historici ‘eine Kulturbringende deutsche Herrschaft über die Barbaren’ tot stand gebracht.

Door het samenspel van de verheerlijking in historische mythen en de Hegeliaanse ‘rationeel-wetenschappelijke’ rechtvaardiging van het Pruisische staatsethos verkreeg Pruisen in de negentiende eeuw een metafysische dimensie, die het verloop van de Duitse geschiedenis ontegenzeggelijk mede bepaald heeft.

Het complex van mythische verdichtsels, onlosmakelijk deel van das Gesamtphänomen Preussen, is aldus ontsproten in de studeerkamers der intellectuelen, gevoed door de rechtvaardigings-schrijfsels der geschiedkundigen, en tot wasdom gekomen door een nationalisme, dat geen andere centrale natievormende staat in het Duitse gebied als historisch aanknopingspunt had.

De symbolen van de Pruisen-mythe, variërend van de Obödienzgesinnung als Preussische Geistesverfassung tot de verdediging der Deutschnationale beschaving door de Deutschordensritters in het Oosten, werden ten slotte het handelsmerk van de nazi's, toen Pruisen zelf al lang niet meer echt bestond. Doch onontkoombaar kwam op die manier de Duitse geschiedenis in de schaduwen van de Pruisische mythe te staan.

De auteurs die een bijdrage hebben geleverd aan de verschillende boekwerken van Preussen - Versuch einer Bilanz zijn dat feit uit de aard der zaak niet uit de weg gegaan. Men heeft de enigszins verrassende en niet onaardige oplossing gevonden juist de democratische en liberaal-tolerante stromingen in de Pruisische geschiedenis extra te belichten.

Rechtvaardiging

Zo wordt de aandacht gevestigd op het feit dat het klassieke Pruisen van de zeventiende en achttiende eeuw lange tijd in Europa gold als een verlicht en tolerant land, dat tienduizenden immigranten en vluchtelingen opnam: Nederlandse, Deense en Engelse handwerkers, Franse hugenoten, Weense en Poolse joden. Nu dient onmiddellijk gezegd dat deze gastvrijheid vooral voortkwam uit een dringende behoefte aan vaklieden en vooral kapitaalkrachtige mensen, daar na de Dertigjarige Oorlog (1618-1648) als gevolg van de krijgshandelingen en epidemieën de autochtone Pruisische bevolking tot de helft was teruggebracht.

Ook is een interessant essay opgenomen over de rol van Pruisen in de Weimar-republiek. Het is een onweerlegbaar gegeven dat Pruisen, dat zelfs na de vredesregeling van Versailles meer dan de helft van het Rijk besloeg, als een der eerste gebieden erin slaagde na 1918 een parlementair-democratische ontwikkeling van de grond te krijgen. Bovendien stak Pruisen wat de stabiliteit betrof zeer gunstig af tegen andere rijksdelen en Duitsland als geheel. Vooral na de Kapp-putsch (1920) bestond, tot Papens machtgreep (1932), onder leiding van de sociaal-democraat Otto Braun een tamelijk sterk democratisch bestel, hoewel van vele zijden belaagd en niet zonder restrictieve trekken.

Pruisen was in de Weimar-tijd, naar de woorden van Stresemann, das Bollwerk der Republikaner. Braun zelf betoogde dat Pruisen onder zijn bewind ‘meer Pruisisch was dan ooit tevoren’.

Opheldering

Niettemin kwam Hitler, onder het motto ‘Preussen muss wieder preussisch werden’, voor velen als de waarlijke voltooier van het Pruisische geschiedproces: Frederik de Grote had Pruisen tot een eenheid gemaakt, Bismarck had Duitsland onder Pruisische vleugels tot een eenheid gemaakt en Hitler zou Europa onder Pruisisch-Duitse vleugels tot een eenheid maken.

De geschiedenis van Pruisen is, zo kan men ten slotte slechts constateren, een verbijsterende gordiaanse knoop van historische realiteiten en politieke mythen. De vijf boekwerken, bijeengebracht onder de titel Preussen - Versuch einer Bilanz, zijn op zich zelf een bijzonder lezenswaardige bijdrage ter opheldering van Pruisens lange weg van armoedig en marginaal keurvorstendom, via een krachtige en aanvankelijk verlichte doch rigide georganiseerde standenstaat, naar de historische rechtvaardigingsmythe van het nazisme. Het geheel heeft uiteraard niet de pretentie uitputtend te zijn, maar het is bewonderenswaardig hoezeer de teksten steunen op de allermodernste literatuur. Bovendien hebben de meeste schrijvers een aangename verhouding tussen leesbaarheid en wetenschappelijke kwaliteit weten te vinden.

Toch heeft men na het doorwerken van de boekdelen onloochenbaar een kort moment te kampen met het gevoel dat A.J.P. Taylor ooit onder woorden bracht: ‘I find German history not only as distasteful, but as mysterious as before.’