Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 66]

Voetbal als jacht en oorlog
De gemiste kans van etholoog Desmond Morris

The soccer tribe door Desmond Morris Uitgever: Jonathan Cape, 320 p., f74,40 Importeur: Keesing

Maarten 't Hart

Wie mocht denken dat de zoöloog Desmond Morris in The soccer tribe het voetbalspel ethologisch benadert, komt bedrogen uit. The soccer tribe bevat een gedetailleerde, fenomenologische beschrijving van allerlei aspecten van het voetbal. Morris behandelt zo goed als alles wat op de een of andere manier met het spel te maken heeft: de liederen die op de tribunes gezongen worden (hij geeft tekst én muziek!), de scheldwoorden die scheidsrechters toegevoegd krijgen, de mascottes, de souvenirs, de handtekeningenjagers, de fanmail aan voetballers (waarom schreef Schuringa overigens geen voetballer aan?), de agressie van de supporters, het karakter van managers, coaches, dokters, fysiotherapeuten, verzorgers, bestuursleden. Uitgebreid behandelt hij de vlaggen, de shirts, de clubkleuren, de vorm van de diverse cups, de clubsjaals en de kousen van de voetballers. Het verbaast je haast dat hij, te midden van de 140 bladzijden over deze nevenverschijnselen, ook nog zes bladzijden overhoudt voor de beschrijving van iets tamelijk essentieels: de vorm, de grootte, de kleur en het materiaal van de bal.

Ook over de spelers informeert hij ons diepgaand. Hun sociale leven, hun echtgenotes (die zijn volgens Morris ‘haast altijd blond, attractief en erg vrouwelijk’ en die ‘creëren een tehuis voor hun oorlogshelden wat vredige schuilplaatsen zijn voor het geweld en de stress van het speelveld’), hun hobby's (duiven houden, biljarten, kaarten, stripverhalen lezen), hun achtergrond, hun persoonlijkheid, hun motivatie - over dat alles schrijft Morris ook zo'n zestig bladzijden vol.

Morris verdiept zich in de spelregels, in het speelveld (grootte, begroeiing), in de straffen die de spelers opgelegd krijgen, in de voorbereidingen van de wedstrijd, in datgene wat zich tijdens de pauze afspeelt, en in datgene wat er na afloop van een wedstrijd gebeurt. Allemaal natuurlijk reuze interessant (voor wie eigenlijk? Niet voor voetbalfanaten, want die weten alles wat er in dit boek staat op zijn minst net zo goed als Morris), maar toch ook teleurstellend omdat het niet over voetbal gaat. Slechts de pagina's 94-106 (‘Het centrale ritueel’ en ‘De climax van het ritueel’) gaan over het spel zelf. Maar daarbij komt hij dan niet verder dan het geven van een op zich aardig ethologisch protocol van de wedstrijd Argentinië-Frankrijk bij de laatste wereldkampioenschappen.

Desmond Morris

Vragen

Dit boek is volgens mij een gemiste kans. Een echte ethologische benadering van het voetbalspel zou heel goed mogelijk zijn en misschien zelfs wel kunnen bijdragen aan de ontwikkeling van nieuwe tactieken. Wie elke beweging op het veld zou registreren bij, laten we zeggen, honderd wedstrijden, zou misschien antwoord kunnen geven op de volgende vragen: Waarom gaan spelers, naarmate het einde van een wedstrijd nadert, meer dribbelen en geven ze de bal minder vaak af aan een medespeler? Waarom gaan spelers, naarmate een wedstrijd vordert, steeds meer naar de grond kijken? Waarom kunnen spelers loepzuivere passes geven over afstanden van 40-60 meter en zijn ze niet in staat om, minder dan 10 meter van het doel, de bal loepzuiver in het doel te passen? Waarom slaat een keeper, na een vijandelijke treffer, als was hij een meeuw die wormen zoekt, zo vaak met beide handen enkele malen op het gras? Waarom zijn diagonale passes over het algemeen effectiever dan passes recht naar voren? Waarom raken spelers na een ingooi de bal zo vaak kwijt aan de tegenpartij? Heeft het feit dat clubs op eigen terrein over het algemeen sterker zijn dan op vreemd terrein inderdaad iets te maken met territoriumdrift of alleen maar met het feit dat de toeschouwers partijdig juichen? Maar Morris probeert zulke vragen niet te beantwoorden. Hij komt niet veel verder dan de opmerking dat voetbal een vorm is van jachtgedrag, met agressieve bijmengsels. De voetbal is kennelijk een konijn waarvan de pootjes en flaporen naar binnen gevouwen zijn! Zo'n soort bewering is even onzinnig als de psychoanalytische bewering dat een potlood of de Euromast in een droom een penissymbool is. Wat let ons, ten overstaan van zulke verklarende beschrijvingen van het voetbalspel op te merken dat bij voetbal juist daarom elf spelers plus, per team, één grensrechter optreden omdat scheidsrechter Jezus twaalf discipelen had.

Speelgoed

Verder geeft Morris bij de analyse van de clubkleuren ook enkele foto's van dieren die dezelfde gestreepte kleuren dragen als bepaalde clubs. Maar ja, er zijn zo verbazend veel diersoorten dat het haast niet mogelijk is om géén overeenkomst in kleurpatroon te vinden tussen sommige clubshirts en bepaalde wespensoorten.

Er komen maar twee echt ethologische hoofdstukken voor in het boek. In de paragrafen 22 en 23 beschrijft Morris wat voor houdingen en gebaren de spelers laten zien na een eigen doelpunt én na een tegendoelpunt. In die hoofdstukken zijn ook de vele foto's functioneel: zij tonen de lichaamshoudingen en de gelaatsuitdrukkingen.

Maar, zal men zeggen, Morris had misschien helemaal niet de bedoeling een ethologische analyse te leveren van het voetbalspel. Laat dat waar zijn. Wat is dan echter de bedoeling van dit boek? Waartoe zo'n preciese, saaie, uitvoerige beschrijving ge-

[p. 67]

leverd van alles wat op de één of andere manier met voetbal te maken heeft? Toch niet voor ons die dit alles, tegen wil en dank eventueel, allemaal al weten? Voor onze nazaten in de tweeëntwintigste eeuw? Voor mensen zoals Rudy Kousbroek die een afschuw van het voetbal hebben? Maar door dit boek zal zijn afschuw alleen maar groter worden. Voor wie dan? Niet voor de supporters, die zullen zo'n boek nooit kopen. Niet voor de coaches, want die kunnen er niets uit leren. Niet voor de spelers, want ook die zullen er niets aan hebben.

In dit dikke boek heb ik maar één keer iets gelezen waar ik van opkeek. Morris vertelt dat Pele als jongetje zo arm was dat hij, en zijn vriendjes, niet aan een voetbal konden komen. Daarom maakten ze van oude opgevulde sokken zelf een bal. Voor wie even doordenkt een saillant gegeven. Bepaalde mensen geloven tegenwoordig dat jongens grote schakers en grote voetballers worden omdat zij in hun jeugd - anders dan meisjes die alleen maar poppen en speelgoedijskastjes krijgen - een schaakspel en een voetbal krijgen en dan worden ‘aangemoedigd’ om te schaken en te voetballen. Maar in het geval van Pele heeft niet het speelgoed en de aanmoediging de voetballer gemaakt, maar heeft de geboren voetballer het speelgoed gemaakt en aanmoediging had hij uiteraard niet nodig.

Ik heb mij laten vertellen dat Nico Scheepmaker dit boek van Morris niet alleen in het Nederlands zal vertalen, maar dat hij er ook nog aantekeningen in de kantlijn bij zal maken. Die aantekeningen worden vast veel interessanter dan datgene wat Morris te zeggen heeft, want Scheepmaker, die tijdens wedstrijden altijd zit te turven, maakt, zonder dat hij het weet, gebruik van ethologische waarnemingstechnieken, terwijl Morris, de vakman, deze technieken heeft gelaten voor wat ze zijn. Hoe jammer. Als er zoveel geld is om zo'n fraai geïllustreerd boek te maken, waarom dan niet meteen geprobeerd ook iets echt nieuws over het voetbalspel mee te delen?