Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 64]

De geheim agent als machine
Adam Hall en het holle toverbal-effect

The Pekin Target door Adam Hall Uitgever: Collins, 284 p., f47,40 Importeur: Keesing

Rob Sijmons

Een goede spionageroman (of detective) kan niet zonder het toverbal-effect: tijdens de consumptie verandert steeds de kleur, en pas op het laatst is de verbruiker tot de kern doorgedrongen, de moordenaar is ontmaskerd, de geheime documenten veroverd, de Tegenstander uitgeschakeld. Een verhaal met weinig lagen rond de kern wordt zeurderig; spanning, het noodzakelijke ingrediënt voor dit genre, ontstaat door de verrassende, onverwachte maar achteraf toch logische wendingen. Daarbij moet de snelheid waarmee de toverbal van kleur verschiet, het tempo van de roman, ook nog hoog genoeg liggen.

Elleston Trevor, die als Adam Hall inmiddels elf spionageromans schreef, bereikt het toverbal-effect bijna uitsluitend door grote afwisseling in de handeling. Zijn hoofdpersoon, Engels geheim agent Quiller, gaat in een razend tempo van de ene lokatie naar de andere, laat een spoor van lijken achter, heeft altijd met verraad in eigen kring te maken, en rondt zijn avontuur steevast af met enig fors spektakelwerk. De tegenstanders zijn wreed, de omstandigheden bar (woestijn, open zee, Moskou, bergen) maar de held weet zijn doel te bereiken, zij het vaak meer dood dan levend.

Ook de nieuwste Quiller is weer gecomponeerd volgens deze op het oog onweerstaanbare succesformule. Het eerste lijk in The Pekin Target wordt al op de tweede pagina van het verhaal uit de Thames gevist. Quiller is daarbij aanwezig en kan het slachtoffer identificeren als een van zijn naaste collega's. Als hij naar huis rijdt wordt ook op hem een aanslag gepleegd. Tijd om daarvan in het ziekenhuis bij te komen krijgt hij niet. Zonder behoorlijke briefing en nog duizelig van verwondingen en medicijnen vertrekt deze over-excellente agent naar Peking. Dan begint de actie pas echt. Via een exploderende lijkkist, een cyaankalispuitende pseudo-arts, gevaarlijk geveltoerisme, achtervolging en moordend botsen met auto's, ontvluchting via een hoer, een moord met een boa constrictor en ander vuur- en vechtwerk wordt het complot onschadelijk gemaakt. Lokaties onder meer: Londen, Peking, Seoel en een klooster op een ongenaakbare berg in Zuid-Korea. Afrondend spektakel: het bewust laten crashen van een door Quiller bestuurde helikopter op een startend straalvliegtuig dat door de Tegenpartij gekaapt is.

Ongeloofwaardig

Pas tegen het einde is duidelijk welk complot Quiller eigenlijk moest bestrijden. Zo hoort het ook. Maar dan wel onder een voorwaarde: de ontknoping moet zo logisch zijn dat alle raadsels, paradoxen en onwaarschijnlijke grimmige acties uit het voorgaande er afdoende door gerechtvaardigd worden. Helaas is Halls centrale plot, met onder meer ruime plaats voor een Chinees geheim genootschap, Triade, volstrekt ongeloofwaardig. Het is alsof eerst leuke lokaties en scènes bedacht zijn, die daarna in een gewrongen verband zijn gebracht.

Ook op ander niveau is Halls werk niet overtuigend: de optredende personen hebben nauwelijks menselijke trekken. Hun voornaamste kenmerk is dat ze vrijwel emotieloos in het verhaal rondlopen. Een enkele keer is emotie onvermijdelijk, en prompt wordt het proza harkerig en houterig. Bij de ik-figuur, Quiller zelf, is dit verschijnsel het makkelijkst aan te tonen, al was het maar omdat de andere medespelenden het vrijwel geheel zonder karaktertekening moeten stellen. Wat de liefde betreft: in alle Quiller-boeken zweeft slechts de schim van een oude vlam, Moira. Zij duikt voornamelijk op als, aan het begin van een nieuwe missie, weer het formulier voor de nagelaten betrekkingen moet worden ingevuld. Vroeger was dat: vijfhonderd rozen voor Moira. Nu besluit Quiller dat een enkele roos wel zo aardig is.

Voor emoties als verdriet en mededogen is ook al nauwelijks plaats. Bij de dood van een collega is het er even, ‘een ongewoon wrang gevoel diep in de buikstreek’, maar daarmee is alles wel gezegd. Vriendschap is in mijn vak gevaarlijk, zegt Quiller. Voor je het weet moet je tijdens een missie een vriend ‘voor de honden gooien - because that's what he's there for’.

Eenmaal lijkt dat Quiller opstandig te maken - een mooi, menselijk thema in een spionageroman. ‘That's the trouble with London. You're not meant to have a soul. You're meant to be a bloody machine.’ Het blijft bij die drie zinnen. Sterker nog: met onverholen trots beschrijft de hoofdpersoon juist bij elke actie hoe hij als een machine optreedt. Hall's nieuwste metafoor is die van de computer. Soms worden de binnenkomende data (computerjargon voor gegevens) in ruwe staat in het geheugen opgeslagen zodat ze beschikbaar zijn voor latere analyse. Soms ook zijn ogenblikkelijke beslissingen nodig; dat gaat dan in microseconden, miljoenste seconden, een reactietijd die menselijk onmogelijk maar in de elektronica gebruikelijk is.

In de vorige boeken gebruikte auteur Hall al een ander beeld: het menselijk lijf als biomedische machine. Zodra de spanning stijgt zet Quiller een intern sluisje open en begint hij te voelen hoe extra adrenaline door zijn aderen wordt gepompt. Gelijk worden de zinnen doorspekt met medische vaktaal, zo erg zelfs dat er voetnoten moeten verschijnen om het potjeslatijn voor gewone lezers te vertalen.

Opstandig

Zo'n overdreven kille en analytische vorm van beschrijven maakt in het algemeen een zeer gekunstelde indruk. Toch kan het, als de deskundologentaal wordt gemeden, een enkele keer wel treffend werken. Een gevecht in het trappenhuis van een hotel in Seoel krijgt bij voorbeeld door het analytisch opsplitsen van ‘waarnemingen’ het karakter van geschreven slow-motion: ‘Er knapte iets - misschien zijn arm. Ik herinner me er weinig van, maar dat eerste geluid was scherp. Eén moment voelde ik zijn adem over mijn gezicht strijken, voordat de kracht in mij, in principe de kracht van een levend wezen dat weigert gedood te worden, zijn top bereikte en hij langzaam wegdraaide, zijn rug krullend over de lage balustrade, zijn armen omhoog vliegend, zijn handen opengesperd als lege klauwen; daarna zwaaide hij van mij weg en begon te vallen. Ik zag, beneden in dat ielverlichte trappenhuis, hoe zijn lichaam langzaam tolde tot een van zijn schouders de grote bronzen gong raakte en van de muur rukte, zodat die met hem mee viel als een reuzendiscus, de marmeren vloer raakte en zijn doodsklok luidde met een geluidsgolf die de nacht liet beven.’

Adam Hall bewijst met zijn Quillerboeken dat hij goede, spannende scènes kan uitdenken en dat hij die, af en toe, ook nog zeer beeldend weet neer te zetten. Voor een goed boek is meer nodig: een samenhang die logisch is (consistente plot) en psychologisch (levende karakters, waarschijnlijke motieven). Het beste toverbal-effect voert de lezer verrassend daarmee naar een kern van kauwgummi: het is dan een plezier om er nog lang op na te kauwen. Halls toverbal daarentegen is een holle toverbal: waar de kern hoort te zijn, is slechts leegte.