Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 62]

Een mecenas voor het uitzonderlijke
J. Kneppelhout en het raadsel Jan de Graan

Een beroemde knaap door J. Kneppelhout Opnieuw uitgegeven, ingeleid en geannoteerd door Marijke Stapert-Eggen Uitgever: Martinus Nijhoff, 183 p., f29,50

Marita Mathijsen

Er zijn biografieën die, tussen de regels door, meer zeggen over de biograaf dan over de hoofdpersoon. Dat geldt in sterke mate voor de levensschets die J. Kneppelhout schreef over Jan de Graan, een wonderkind uit de negentiende eeuw. Geen mens zou de naam van de violist De Graan nog iets zeggen, als zijn korte leven niet door Kneppelhout beschreven was. Een studie over hem als kunstenaar zou ook geen groot belang kunnen hebben: hij stierf te jong om al een legende te kunnen zijn geworden tijdens zijn leven, en een interpretatie van zijn vioolspel is niet mogelijk omdat het niet geregistreerd werd, alhoewel wij ons enigszins een voorstelling van de richting kunnen maken doordat er opnames bewaard zijn gebleven van zijn beroemde leermeester in Duitsland, Joseph Joachim. Een studie echter over De Graan als opgroeiende jongen, als wonderkind op weg naar een volwassen kunstenaarschap, op een weg die wreed versperd werd door de dood; een psychologische studie in treffende formuleringen door een pedagoog met scherp observatievermogen neergeschreven, blijkt meer dan honderd jaar na de dood van De Graan blijvend actueel te zijn. Kneppelhout, de voogd van de jongen, maakte deze studie onder de titel Een beroemde knaap. Met een uitvoerige documentatie en een veelzeggende inleiding is het werkje nu opnieuw uitgegeven door Marijke Stapert-Eggen.

Jan de Graan

J. Kneppelhout is een van de intrigerendste buitenbeentjes van de Nederlandse letterkunde in de negentiende eeuw. In zekere zin was hij een outcast: uit het soort discriminatie dat niet alleen zwakkeren, maar ook sterkeren ten deel kan vallen, hoorde hij bij geen enkele groep na zijn studententijd. Hij was té rijk om onder de liberalen opgenomen te worden, té excentriek om zich onder de dominee-dichters die zijn studievrienden geweest waren te handhaven, té erudiet en té goed op de hoogte van buitenlandse ontwikkelingen om anderen niet ongerust te maken, en té groot kunstaanbidder om niet decadent gevonden te worden vóór de tijd kwam die hem daarom gewaardeerd zou hebben. Als student had men hem een dweper gevonden met zijn verering voor de Franse romantiek; toen hij onder het pseudoniem Klikspaan de Studenten-typen en Studentenleven uitgaf, vond men hem te rauw; later, toen hij nog slechts reisbeschrijvingen en kritieken publiceerde vond men hem lui. Zijn vele mecenaten en zijn opvoedkundige bemoeienissen met jonge kunstenaars en begaafde kinderen uit het volk werden met argwaan gevolgd, en niemand schonk aandacht aan zijn in het Frans geschreven jeugdopstel l'Education par l'amitié waarin de grondslagen van zijn levensopvatting te vinden zijn. Hij betoogt in dit werkje (onder de titel Opvoeding door vriendschap kort geleden heruitgegeven) dat voor de opvoeding niet ouders, leraren of professoren van belang zijn, maar de aandacht van een verstandige oudere vriend, die in gesprekken probeert te achterhalen wat iemands werkelijke aanleg is en die probeert te ontwikkelen, zodat de maatschappij zoveel mogelijk profijt zal trekken van de talenten die zich in alle lagen van de bevolking bevinden, en ieder zijn ware bestemming zal vinden.

Kneppelhouts oeuvre is even intrigerend als zijn levensstijl, hoewel niet altijd even groots. De literaire ontwikkeling van de negentiende eeuw weerspiegelt zich in zekere zin in zijn werk. In het begin zijn Kneppelhouts publikaties zuiver romantisch, zoals zijn verhaal Doodendienst of zijn nooit herdrukte Zwitserse reisimpressies in boekvorm In den vreemde. Zijn studentenschetsen uit de jaren veertig zijn realistisch, inderdaad rauw voor zijn tijd, maar ze onderscheiden zich van latere werken doordat het geen realisme om het realisme is, maar de bedoeling heeft de slechte praktijken aan de universiteiten aan de kaak te stellen. Langzaam maar zeker drong de psychologie in de persoonsbeschrijvingen van Kneppelhout door: de ‘flat characters’ worden ‘round’, en een meesterverhaal als De Portland-vaas vertoont reeds naturalistische kenmerken in de beschrijving van de verderfelijke invloed van milieu en erfelijkheid op de hoofdpersoon. Zo kan De Portland-vaas gezien worden als een wegbereider voor de latere werken van Emants en andere naturalisten. Jammer genoeg was Kneppelhout geen schrijver van lange adem: hij heeft nooit een roman geschreven. En toch: met zijn instelling, zijn belezenheid, zijn observatievermogen, zijn belangstelling voor het excentrieke en uitzonderlijke. zijn verering voor het schone en zijn stijl, had hij dé grote roman van de negentiende eeuw in Nederland kunnen schrijven.

Wat wél geschreven is, is echter alleszins het leven waard. Zeker geldt dit voor zijn verhalen, zijn studentenschetsen en het biografietje van Jan de Graan, dat door Busken Huet en Knuvelder als Kneppelhouts meesterwerk beschouwd wordt. In Een beroemde knaap komen een aantal aspecten van Kneppelhouts schrijverschap bij elkaar. De romantische belangstelling voor het buitengewone van een wonderkind vermengt zich met de koele observatie van de naturalist, en de liefde die Kneppelhout voor het bijzondere en engelachtig mooie kind koesterde, vermengde zich met zijn wrevel over het geslotene en afwerende van het karakter. De belangstelling voor Jan de Graan was bij Kneppelhout gewekt na een berichtje in de krant. Toen hij op een concert het twaalfjarig kind hoorde, wendde hij zich met een voor onze tijd onbegrijpelijke vanzelfsprekendheid tot de vader met het voorstel de opvoeding en de

[p. 63]

opleiding over te nemen. Hij zag dat De Graan een buitengewoon kind was, waar iets groots uit zou kunnen groeien, terwijl hij nu alleen maar aandacht om zijn leeftijd trok. Hij vreesde dat de tournees door stad en land schadelijk waren voor zijn teer gestel en zijn muzikale ontwikkeling in de weg stonden. De vader, een goudsmid en wijntapper, die de muzikale aanleg van het kind ontdekt had en met ijzeren tucht toezicht hield op zijn vioolstudie, voelde begrijpelijkerwijs niet veel voor Kneppelhouts plannen, die in plaats van geld op te brengen, voorlopig slechts geld zouden kosten, ook al zou hij daar niet zelf zorg voor hoeven te dragen.

J. Kneppelhout, naar een schilderij van J. Pieneman

Voogd

Het lot hielp Kneppelhout: Jans vader liep tbc op, dezelfde ziekte waaraan zijn vrouw ook al bezweken was. Op zijn sterfbed wist De Graan geen andere oplossing voor de binnen korte tijd ouderloze jongen, dan Kneppelhout tot voogd te benoemen. Deze beschouwde de dood van de oude De Graan als een teken van boven dat zijn plannen goed waren. Juni 1866 haalde Kneppelhout Jan af op het stationnetje van Arnhem om hem mee te nemen naar zijn prachtige buitenhuis, de Hemelsche Berg. ‘Daar stond hij, met zijne onafscheidelijke vioolkist aan de hand, de doodsbleeke, ijl opgeschoten, dertienjarige knaap’, en werd gevoerd in een milieu dat hij zelfs van spreken niet kende, bij mensen die vreemd voor hem waren, zonder eigenlijk te weten wat men met hem voorhad. Kneppelhout plaatste hem op de Koninklijke Muziekschool te Den Haag, waar hij grote vorderingen maakte. Er werd uitgezien naar nog betere scholing, en die kon het vaderland hem niet bieden. Tijdens een vakantiereisje speelde De Graan voor bij Joseph Joachim, vriend van Mendelssohn en Brahms, een van Europa's bekendste violisten toentertijd, en zelf een voormalig wonderkind. Joachim kwam direct onder de bekoring van Jans spel en persoon, en nam hem aan als leerling, nadat hij voordien schriftelijk alle verzoeken daartoe geweigerd had. De eerste brieven van Joachim aan Kneppelhout waren lovend. Jan verhuisde met hem mee van Hannover naar Berlijn.

In 1869 vertrok Joachim voor enige maanden naar het buitenland. Toen hij terugkwam bleek Jan in die tijd, ondanks duidelijke instructies, niets met zijn viool uitgevoerd te hebben, wat Joachim zo kwetste, dat hij Kneppelhout schreef De Graan niet langer onder zijn leerlingen te willen tellen. De pijnlijke affaire greep Kneppelhout diep aan en hij beschouwde de zaak als een persoonlijke vernedering. Jan werd vervolgens naar Parijs gestuurd, met de opdracht zelf maar vooruit te zien komen, hoewel Kneppelhout onderdak en onderhoud zeer zorgzaam voor hem regelde. Na enige tijd wist De Graan in Parijs aan de slag te komen, maar zijn gezondheid ging sterk achteruit. De aanleg voor tbc waar zijn voogd steeds voor gevreesd had, bleek hij inderdaad geërfd te hebben. Er volgde een tijd van reizen, bezoeken aan kuuroorden, afgewisseld met optredens in diverse landen. De winter van 1871-1872 bracht hij in Nederland door, waar hij met zijn optreden niet meer het succes van vroeger had: ‘de aardigheid was van Jantje af’, constateert Kneppelhout. De kwaal was echter al zover voortgeschreden, dat hij geen soloöptredens meer aan kon, alleen nog kwartetuitvoeringen. Ondanks reizen naar kuuroorden, raadpleging van Europa's beste artsen en overwintering in Italië redde De Graan het niet. Na een smartelijk lijden overleed hij op 8 januari 1874, de verjaardag van zijn beschermer, op eenentwintigjarige leeftijd.

Vorser

Dit leven beschrijft Kneppelhout in korte schetsen, onderbroken door brieven, recensies van optredens en citaten uit herdenkingsartikelen. Het hele boekje is een voortdurend gevecht om de gedachtenwereld van de knaap te begrijpen, waar hij niet in geslaagd is, noch tijdens het leven, noch nu na de dood. Kneppelhout was niet de enige die daar moeite mee had: ook uit brieven van anderen blijkt hoe De Graan enerzijds een magische aantrekkingskracht uitoefende op wie hem kende, anderzijds nooit iets van zich zelf liet kennen. In kleine anekdotes en trefzekere beelden ontstaat het portret van een inderdaad ongewone jongen die aan niets of niemand hechtte en ‘als een logeergast door het leven ging’. Kneppelhouts worstelingen met deze psyche vormen de mooiste passages van het boekje.

Het juweeltje van Kneppelhout is gepakt in een waardevolle zetting van de hand van Marijke Stapert-Eggen. De ware literair-historische vorser gaat als een detective door de sporen van het verleden en verzamelt zo het ‘bewijsmateriaal’ voor een tekst. Zij heeft niet alleen collecties in binnen- en buitenland, in privé- en openbaar bezit opgespeurd en doorzocht, ook levende personen heeft zij betrokken in haar onderzoek om het beeld compleet te maken. Een achterachternicht van Kneppelhout vertelde haar hoe de inrichting van de Hemelsche Berg was, en dit levert een van de aardigste noten uit de inleiding op: de beschrijving van de grote salon met zijn wit marmer, zijn lila tapijten en gordijnen en zijn wit-en-goud-leren behang. Van veel van de documenten die Kneppelhout gebruikte, wist zij de originelen te achterhalen, die achterin de uitgave compleet worden afgedrukt, evenals een aantal brieven van Joachim en De Graan zelf. Portretten die de frêle schoonheid van de jongen onderstrepen, illustreren het geheel.

Bij haar speurtocht door het verleden stuitte Stapert-Eggen op een nieuw raadsel. Uit allerlei briefwisselingen bleek, dat eind 1867 Kneppelhout het middelpunt was van een intensieve roddelcampagne. In Den Haag en Rotterdam schijnt het gegonsd te hebben van geruchten omtrent een schandaal Kneppelhout. Stapert-Eggen maakt aannemelijk, dat het om een beschuldiging van homoseksuele praktijken door Kneppelhout met een of meer van zijn beschermelingen moet zijn gegaan. Dat de naam van De Graan hier ook bij betrokken moet zijn geweest, ook al verbleef deze toen in Duitsland, blijkt als De Graan na zijn Duits debâcle niet in Nederland kan terugkeren en als Kneppelhout hem tijdens zijn ziekte niet in zijn huis durft op te nemen.

Wat van de beschuldigingen waar is? Zeker is dat Kneppelhout gepassioneerd bezig was met opvoeding en stichting van scholen, zeker had hij oog voor het lichamelijk schoon van knapen, zeker blijft zijn aandacht voor vrouwen altijd in het eerbiedige en afstandelijke. Zeker had hij voor De Graan een meer dan gewone belangstelling die zich uitte in allerlei vragen naar zijn lichamelijke ontwikkeling en zijn lichamelijke gewoontes. Maar zeker is ook, dat zijn belangstelling nooit op eigen verrijking uit was, buiten ieder eigenbelang stond en altijd in dienst was van zijn idealen zoals geformuleerd in Opvoeding door vriendschap. ‘Gij waart mijn trots mijn vreugd mijn zware kruis / kind zonder huis /’ liet Kneppelhout beitelen op de grafsteen van Jan de Graan. Het raadsel om hem is door de heruitgave slechts vergroot - maar nog intrigerender dan vroeger geworden.

‘Schlächter und Schwein stimmen nicht überein’