Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 54]

Waar laten we de bourgeoisie?
De politieke theorie van het marxisme volgens Ralph Miliband

Politieke theorie van het marxisme door Ralph Miliband Uitgever: Van Gennep, 196 p., f29,60

Percy B. Lehning

Miliband wil met zijn Politieke theorie van het marxisme (een vertaling van het in 1976 verschenen Marxism and Politics) een overzicht geven van de marxistische politieke theorie. Volgens Miliband zelf is dit in essentie een boek over iets dat er (nog) niet is: er is geen systematische politieke theorievorming vanuit een marxistisch perspectief. Het is niet Milibands bedoeling om in eerste instantie zelf een originele bijdrage aan die theorievorming te leveren. Zijn bedoeling is om aan de hand van de geschriften van Marx, Engels en Lenin zo'n theorie te reconstrueren, ‘vóór alles op basis van een lezing van Marx zelf’.

Ter verklaring voor het ontbreken van zo'n systematische politieke theorie wordt wel aangevoerd dat in de marxistische theorie de politiek vooral gezien wordt als een ‘afgeleide’, gedetermineerd en geconditioneer door de ‘economische basis’. Ten onrechte echter, volgens Miliband. In zo'n interpretatie wordt uitgegaan van het primaat van de economische basis, maar ‘Marx' eigen denkwijze was sterk anti-deterministisch, het marxisme is geen “economisch determinisme”’.

Miliband stelt zich ten doel te laten zien wat marxistische politieke theorie nu precies inhoudt én aan te geven in hoeverre zo'n theorie aspecten van de historische of hedendaagse werkelijkheid kan verhelderen. Bij het opbouwen van deze theorie komen achtereenvolgens aan de orde: het begrip ‘klasse’, ‘staat’, de problemen van organisatie en de problemen van strategie.

Specifiek voor de politieke theorie van het marxisme is wat als het wezen van een conflict in de maatschappij wordt onderkend: een conflict tussen klassen, waarbij de ene klasse de andere onderdrukt en overheerst én de these dat dit conflict binnen dit klassensysteem onoplosbaar is. Klassen zijn de dramatis personae van de geschiedenis en klassenstrijd is er de motor van. Het zal duidelijk zijn dat het bij zo'n uitgangspunt van cruciaal belang is dat eenduidigheid bestaat over wat er onder het begrip ‘klasse’, bij voorbeeld ‘arbeidersklasse’, verstaan moet worden. Miliband tracht die vraag - overeenkomstig zijn eigen doelstelling - te beantwoorden aan de hand van een exegese van wat Marx en Engels hierover te berde hebben gebracht.

Lenin, tekening van David Levine

Helaas levert dit niet de nodige duidelijkheid op: het blijft vaag wat nu precies de classificatiecriteria zijn voor het al dan niet behoren tot een bepaalde klasse. Natuurlijk, in algemene zin is het in de klassieke teksten geen probleem om aan te geven wie bij voorbeeld tot de arbeidersklasse behoren (diegenen die meerwaarde produceren vanuit een ondergeschikte positie) en wie tot de ‘kapitalisten’ behoren (de bezitters van de produktiemiddelen). Maar waar de grenzen getrokken moeten worden tussen bij voorbeeld ‘arbeiders’ en het groeiende aantal ‘werknemers’ die technische, intelectuele, leidinggevende taken vervullen, blijft onbeantwoord. Evenzeer is dit het geval met het classificatieprobleem ‘binnen’ de heersende klasse. Een strikte tweedeling is in het werk van Marx zelf al niet te vinden en, belangrijker nog, zou onbruikbaar zijn. Hoe dat ook zij, Miliband merkt op dat het in ieder geval voor Marx, Engels en Lenin duidelijk was dat de ‘arbeidersklasse’ voornamelijk gevormd wordt door loonarbeiders uit de industrie. Miliband voegt daaraan toe: ‘Voor het bespreken (van de marxistische politieke theorie) is dit genoeg, mits er volop rekening wordt gehouden met de vele problemen die de term met zich meebrengt...’ Maar dit is natuurlijk niet genoeg als de doelstelling is om een politieke theorie te reconstrueren die niet alleen wil nagaan wat Marx ‘eigenlijk’ heeft gezegd, maar die ook enige waarde wil hebben voor het beoordelen en verklaren van klassentegenstellingen in de hedendaagse maatschappij.

Het is een bekend gegeven dat het orthodoxe marxisme zich voor grote problemen gesteld ziet bij het verklaren van de opkomst van een ‘nieuwe middenklasse’. Waar die te plaatsen in de klassieke opvatting over klassen? Hier blijkt dan ook de zinloosheid van een exegese à la Miliband de traditionele begrippen zijn onbruikbaar voor nieuwe ontwikkelingen. Het zou er juist om moeten gaan de klassieke klassentheorie te actualiseren. Het gaat, met andere woorden, om een bruikbare operationalisering van het traditionele klassenbegrip. Dáár liggen de werkelijke problemen voor het opstellen van een marxistische politieke theorie. (Op dit gebied wórdt creatief werk verricht, bij voorbeeld door Erik Olin Wright in Class Structure and Income Determination, 1979).

De klassenstrijd, waar klassen in de marxistische theorie in verwikkeld zijn, vindt in eerste instantie plaats binnen een nationale staat. Het mag dan ook geen verwondering wekken dat de rol van de staat een belangrijk aspect vormt in de marxistische politieke theorie. Maar voor de marxistische staatstheorie in het bijzonder geldt - in nog sterkere mate dan voor de marxistische politieke theorie in het algemeen - dat het een onderontwikkeld gebied is waar, globaal gesproken, pas sinds het einde van de jaren zestig en het begin van de jaren zeventig verandering in is gekomen. In deze studies staat niet de exegese van Marx, Engels en Lenin centraal, maar wordt de marxistische methode met originaliteit toegepast, waarbij de vraag of deze originaliteit vruchten heeft afgeworpen buiten beschouwing blijft. Het traditionele uitgangspunt (ook voor Miliband) is de bekende formulering uit Het Communistisch Manifest: ‘Het moderne staatsapparaat is slecht een comité dat de gemeenschappelijke zaken van de gehele bourgeoisie beheerst.’ In dit citaat wordt, aldus Miliband, gesproken van ‘de gemeenschappelijke zaken van de gehele bourgeoisie’, wat impliceert ‘dat de bourgeoisie een sociaal geheel is dat uit verschillende, en daarom potentieel of daadwerkelijk strijdige elementen bestaat’.

Miliband gaat na welke verklaringen vanuit marxistisch perspectief gegeven zijn, om aan te tonen dat de staat inderdaad het ‘werktuig’ van de ‘heersende klasse’ is. Dat zijn er drie die, bij elkaar genomen het antwoord op die vraag leveren: 1. het

[p. 55]

karakter van het leidinggevende personeel van de staat dat tot dezelfde klasse behoort; 2. de druk die door de economisch dominante klasse wordt uitgeoefend; 3. de structurele dwang die door de produktiewijze wordt opgelegd.

Alle drie de verklaringen schieten volgens Miliband echter te kort. Daarvoor in de plaats komt hij met het concept van de relatieve autonomie van de staat. De staat vervult in deze visie een functie van bemiddeling en verzoening tussen de verschillende elementen of ‘onderdelen’ van de bourgeoisie, die verschillende en strijdige belangen hebben. Deze verzoening kan alleen plaatsvinden als de staat een bepaalde mate van autonomie bezit ten opzichte van die ‘heersende klasse’. De ‘staat’ treedt op ten dienste van het belang van de ‘heersende klasse’, maar doet dat niet op haar bevel, aldus Miliband.

Autonomie

Dit concept van de relatieve autonomie van de staat fungeert in deze visie, zo kan men stellen, als reddingboei van de marxistische politieke theorie. Want zonder dit concept is Miliband niet in staat te verklaren hoe conflicten binnen de bourgeoisie opgelost worden en evenmin hoe vervormingen die de kapitalistische staat doorvoert, begrepen kunnen worden. De autonomie van het staatsapparaat maakt de hegemonie van de verdeelde bourgeoisie mogelijk. Het staatsapparaat (althans de personen die het apparaat bezetten) ziet in wat het belang op lange termijn van de heersende klasse is. In dit opzicht is er een opvallende parallel met de visie dat de (communistische) voorhoede partij weet wat het belang op langere termijn van de arbeidende klasse is.

Ook in dit geval doet Miliband geen enkele poging om het begrip ‘relatieve autonomie’ te operationaliseren, laat staan dat hij haar houdbaarheid empirisch onderzoekt. Hoewel hij - terecht - in het begin van zijn boek benadrukt dat in het marxisme een serieuze traditie van politicologisch onderzoek ontbreekt, zoekt men tevergeefs naar aanzetten tot een dergelijk onderzoek. Toch kan de bruikbaarheid van de door Miliband gehanteerde concepten uiteindelijk natuurlijk niet gebaseerd worden op exegese van de klassieken!

Een bekend debat in de marxistische politieke theorie is dat rondom het probleem van de relatie tussen ‘klasse’ en ‘partij’, tussen ‘democratie’ en ‘doelmatigheid’. Is er een organisatie nodig in de vorm van een arbeiderspartij of dient de arbeidersklasse zich bij voorbeeld in vakbonden te organiseren? Hier berust de exegese van Miliband voornamelijk op het werk van Lenin. Al met al vormt dit deel een uitermate pover geheel, waarvan de essentie is dat de spanning tussen partij en klasse theoretisch niet is opgeheven. Sterker nog, zo'n oplossing is waarschijnlijk, aldus Miliband, zelfs niet mogelijk. ‘In termen van de marxistische politieke theorie blijft de vraag hoe de afstand tussen degenen die het beleid bepalen en degenen uit wier naam dat wordt bepaald te verkleinen, open.’ Een bijdrage tot het opbouwen van een marxistische politieke theorie kan dit moeilijk genoemd worden.

Het marxisme is een politieke doctrine die voor alles is gericht op het tot stand brengen van een socialistische omwenteling. Essentieel daarbij is de vraag naar de strategie die daartoe gevolgd moet worden. Het laatste deel van Milibands boek handelt over twee verschillende strategieën: de reformistische en de revolutionaire, of - in de termen van Miliband, de constitutionele en de insurectionistische (= leninistische) weg. Allereerst moet benadrukt worden dat de reformistische weg niets te maken heeft met het pad dat sociaal-democratische partijen bewandelen. Dit zijn ‘echte’ revisionistische partijen, aldus Miliband, volledig verankerd in de bestaande maatschappelijke orde en in het geheel niet van plan om zich aan een algehele omwenteling van de maatschappij in socialistische zin te wijden.

Reformisme

Reformisme is daarentegen wél als zo'n strategie te zien. Het ziet de verwezenlijking van het socialisme via een strijd binnen de grenzen van het constitutionalisme (gericht op verkiezingssucces), als een mogelijkheid, waarbij de revolutionaire doeleinden niet overboord gezet worden. Daarnaast schetst Miliband het leninistische pad, maar dat is nog steeds volgens Miliband geen reëel alternatief meer, gezien de aantrekkingskracht van de reformistische weg. Na een schets van deze twee scenario's (die de twee polen vormen van een debat dat het grootste deel van deze eeuw centraal heeft gestaan in de marxistische politieke theorie) concludeert Miliband echter dat ‘geen van beide “modellen” realistische perspectieven en vooruitzichten biedt’.

Wie nu mocht verwachten dat Miliband in het kader van het opbouwen van een marxistische politieke theorie vervolgens met een eigen scenario zou komen, komt bedrogen uit. Dat laat hij achterwege.

Een mogelijk antwoord op dit tekort dringt zich op. Zowel bij de behandeling van de verhouding klasse/partij, als bij die van mogelijke strategieën komt Miliband tot de conclusie dat de traditioneel gegeven antwoorden niet voldoen, zonder zelf in staat te zijn wél een doeltreffend antwoord te formuleren. De kennelijk nog immer bestaande onmogelijkheid om na ruim honderd jaar een alomvattende marxistische politieke theorie te ontwikkelen lijkt niet zozeer gezocht te moeten worden in het onvermogen van Miliband, maar lijkt veeleer toe te schrijven aan een onmogelijkheid die inherent is aan de marxistische politieke theorie zélf. Als dit inderdaad de conclusie moet zijn na lezing van Milibands boek, dan heeft hij de marxistische politieke theorie een slechte dienst bewezen.

Noch de theoretische vragen die centraal staan in de marxistische politieke theorie (hoe de maatschappij te hervormen, wat is de taak van de arbeidersbeweging, wat is de taak van de staat, wat is precies de ‘arbeidersklasse’), noch de strategische vragen (hoe dienen die ideeën gerealiseerd te worden, met wie moet worden samengewerkt, hoe organiseert men zich) zijn opgelost en in die zin kan men van een crisis, zo niet van een bankroet van de marxistische politieke theorie spreken.

Dit alles moet echter niet bij het historische en daadwerkelijke alternatief van het marxisme, de sociaal-democratie, tot enig triomfantalisme of leedvermaak leiden. Ongelukkigerwijze immers bestaat de crisis in de sociaal-democratie nu juist daaruit dat zij bij het beantwoorden van exact dezelfde theoretische en strategische vragen het spoor evenzeer is bijster geraakt.

Tot slot moet mij nog een opmerking over de vertaling van dit boek van het hart. In de Nederlandse uitgave ontbreekt zowel de index, als de bibliografie. Ernstiger echter is de ongekende slordigheid van de vertaling: ‘klasse’, daar waar het moet zijn ‘produktiewijze’, ‘staten’ in plaats van ‘staatsapparaten’, ‘Russen’ in plaats van ‘Bolsjewisten’, ‘meer’ in plaats van ‘evenveel’, ‘allerminst’ in plaats van ‘minstens’, ‘kortstondig’ in plaats van ‘kortzichtig’, ‘mogelijkheid’ in plaats van ‘moeilijkheid’, ‘minst’ in plaats van ‘minder’, enzovoorts en zo verder.