Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 46]

Een geur van koketterie
Botho Strauss als de Duitse intellectueel uit de jaren tachtig

Paare, Passanten door Botho Strauss Uitgever: Hanser, 205 p. f33,50 Importeur: Nilsson & Lamm

Leon de Winter

Paare, Passanten, het nieuwe boek van Botho Strauss, is nauwelijks in een genre in te delen. Het boek bevat zowel beschouwingen en fictief proza als korte dagboeknotities en regelrechte politieke analyses. Moedwillig onttrekt Strauss zijn nieuwe boek aan een genre-indeling. Het is alsof hij hiermee zijn plaats naast het bestaande, als kritische en emotionele buitenstaander, wil onderstrepen.

Een directe hoofdlijn is in het boek niet te ontdekken. Om de ogenschijnlijke structurele wanorde van zijn proza op te heffen heeft Strauss het boek in zes hoofdstukken ingedeeld, die echter in sterke mate in elkaar overlopen en voortdurend buiten de grenzen treden van de thematische duiding, waarmee elk hoofdstuk opent. Bij het doorbladeren van het boek lijken de pagina's gevuld te zijn met onsamenhangende notities, variërend in lengte, toon en onderwerp, en is het onmogelijk om greep te krijgen op de aangeboden beelden en ideeën. Bij nadere beschouwing ontstaan er echter tussen de vele stukjes enige overeenkomsten, die naar een zeker denkpatroon verwijzen.

Vaak begint zo'n stukje met een toevallig waargenomen beeld of met een klein, onbeduidend voorval of een in het voorbijgaan opgepikte zinsnede. De tweede fase is een hardnekkige redenering, waarmee Strauss de toevalligheid in stukken snijdt om door te dringen tot de diepere, structurele verbanden, die, zo stelt hij, achter de toevallige waarnemingen liggen. De derde fase is een persoonlijke, individuele stellingname, die tot verwerping of acceptatie van die structurele verbanden leidt.

Maar niet alle stukjes proza kennen een dergelijke vorm. Soms noteert Strauss een verzuchting, een krantebericht, een korte anekdote, die alleen verwijzen naar Botho Strauss' formuleerdrift, die alles in het leven in woorden oplost en zodoende beheersbaar schijnt te maken. Zelfs korte, min of meer fantastische verhalen staan in dit boek, dat niet als één geheel, als een duidelijk gestructureerde uitdrukking van een bewustzijn (dat van de auteur) opgevat kan worden. De schrijver van de zes hoofdstukken maakt soms wel gebruikt van het voornaamwoord ik, maar deze vertoont nauwelijks herkenbare omtrekken, die een vastomlijnd individu onthullen. Naast de structurele verbanden, die telkens in het boek opduiken, schrompelt die ik ineen tot een nietige entiteit, die zich slechts in stand weet te houden door zich zo ver mogelijk van die structuren vandaan te bewegen.

Botho Strauss, foto Marten Jongema

Maar daar, buiten de geordende samenleving, ervaart de ik een smartelijke eenzaamheid, die echter niet meer achtergelaten kan worden door een eventuele terugkeer binnen de verbanden van het samenleven. Tot Strauss' eigen verwondering is de eenzaamheid hem te kostbaar geworden.

Voor zover Paare, Passanten onder één noemer te brengen is, vormt het boek de neerslag van een denkrichting; een einddoel is (nog) niet te herkennen, slechts het vertrekpunt is scherp geformuleerd.

Het eerste hoofdstuk draagt de titel Paare. In korte stukjes proza analyseert Strauss relatievormen zoals die tussen twee mensen kunnen ontstaan. De opening van de stukjes onderstreept de toevalligheid van het waargenomene: ‘Een man in een grijs, te kort pak...’; ‘In een restaurant...’; ‘We ontdekken in een door een zeer gemengd publiek bezocht café een man van begin veertig...’; ‘In een film over...’. De erin optredende personages gaan meestal vergezeld van het onbepaalde lidwoord, dat later, als het toevallige personage in de op de korte introductie volgende redenering is opgelost, wegvalt en vervangen wordt door bepaalde lidwoorden, waarmee de structuren worden aangeduid.

Rouwproces

Typerend voor het eerste hoofdstuk is de passage over het rouwproces van een Indiaanse vrouw. Strauss schrijft dat hij in een film over een Indianenstam in het Amazone-gebied gezien heeft hoe een moeder probeert haar doodzieke zoontje te troosten. Strauss zegt hoe onvoorstelbaar het voor leden van onze cultuur is op die manier te jammeren, want die vrouw weet niet wat wij wel weten, namelijk hoe de ziekte van het kind veroorzaakt werd en bestreden kan worden. Als het kind in haar armen gestorven is, wordt het ter aarde besteld. Voor de lange reis, die het kind voor zich heeft, geeft de moeder het een fles water en een beker mee in het graf. De vrouw rouwt hartverscheurend, maar de volgende dag al valt niet meer aan haar gedrag af te lezen of zij nog steeds van rouw over de dood van haar kind vervuld is.

Kunstmatig

Straus stelt dat wij, leden van de westerse cultuur, zo lang en sentimenteel rouwen omdat onze sociale relaties nooit de binaire vorm overschrijden: met de moeder, met de vader, met de geliefde. De Indiaanse vrouw moet haar rouw overwinnen om de gemeenschap waarin zij leeft in stand te houden; de ochtend na de begrafenis al moet zij mee naar het dorp dat op zeven uur gaans van haar eigen dorp ligt. ‘De rite (van de rouw) lost op in een abrupt, dauwfris vergeten.’

Eigenlijk staan in het stukje proza over de Indiaanse de thema's van Paare, Passanten op een rij: het rouwen, het vergeten, de eenzaamheid, de veroordeling van onze samenlevingsvormen. ‘Wij overbeschaafden’ schrijft Strauss in dat stukje, want hij meent dat de grenzen van het bevattelijke gepasseerd zijn. ‘Een precies begrensd bewustzijn, dat met wakkere, ordenende ogen kijkt, die vrij zijn van jaloezie en verbazing, argwaan en meerduidigheid, een intelligentie van de jacht, van het geloof en van de levende gemeenschap, die hebzucht noch eigenbelang kent.’ Hier poneert Strauss heel wat beweringen, die hij wat al te gemakkelijk uitroept. Tegenover ‘een precies begrensd bewustzijn’ staat blijkbaar het onbegrensde van het overontwikkelde westerse individu, dat niet meer huilend en jammerend op de grond zakt als een kind ziek is maar aan de grenzen van zijn kennis gaat tornen en op zoek gaat naar mogelijkheden en oplossingen - wat, beweert Strauss, tot een vormeloos bewustzijn heeft gevoerd. Elk lid van die Indianenstam lijdt niet onder de gemoedsbewegingen die wij wel kennen: jaloezie, argwaan, hebzucht, eigenbelang. In een ander

[p. 47]

stukje proza in dit hoofdstuk stelt Strauss dat het individu in onze samenleving steeds afhankelijker van het geheel (school, vervoer, gezondheidswezen, politie) wordt en het geheel steeds minder afhankelijk van het individu. Dit ‘geheel’ is echter een ander dan dat van de Indianenstam. Het ‘geheel’ van ons is kunstmatig en berust op hiërarchie en onderdrukking van driften en verlangens. Dáár, wijst Strauss naar het Amazone-gebied, daar is het anders. Maar het moet Strauss toch bekend zijn dat de eigenschappen die hij ons en zich zelf toeschrijft (jaloezie, hebzucht) toch ook de Indianenstam als geheel kenmerkt? Niet het afzonderlijke individu maar het collectief zal zich, om zich in stand te houden, hebzuchtig en jaloers opstellen, terwijl er innerlijk, tussen de afzonderlijke individuen, sprake is van een harmonieus evenwicht, zoals tussen de verschillende organen van een lichaam, dat op zich aan gevoelens van jaloezie onderworpen kan zijn. De emancipatie van het individu in onze cultuur heeft, naast spreiding van kennis, ook geleid tot individualisering van de collectieve, stammengerichte strijd om het bestaan. Het is te gemakkelijk om de ogenschijnlijke rust in een Indiaanse gemeenschap te verkiezen boven de onrust van een westers individu, want de Indiaanse gemeenschap als geheel kan dezelfde onrust vertonen. ‘In het verlies van één geliefd wezen dondert voor ons de wereld in elkaar en wordt het ons duidelijk welk een samenlevingsloos bestaan wij leven.’ Ook hier vereenvoudigt Strauss te sterk. Eén geliefd wezen kan even waardevol zijn als tien of een miljoen wezens, of zoals iemand over de weinige geslaagde reddingspogingen in de Tweede Wereldoorlog zei: met elk gered mens red je het hele universum. Strauss' heftige verlangen naar een levende gemeenschap, naar een Heimat (in het hoofdstuk Schrieb schrijft Strauss: ‘Je schrijft toch ook om geleidelijk een geestelijk vaderland te scheppen wanneer je een natuurlijk niet meer bezit.’) die elk lid van nature een zinvolle taak en dus een zinvol bestaan schenkt, brengt hem naar dergelijke simplificaties. Het is verleidelijk om dat verloren vaderland Duitsland te noemen en het samenlevingsloze bestaan de erfenis van het nationaal-socialisme. In het hoofdstuk Der Gegenwartsnarr geeft Strauss daar alle aanleiding toe. ‘Ons ouder worden draait in steeds groter wordende geheugencirkels om onze unieke geboorteplek, het Duitse nationaal-socialisme. Ofschoon de afstand toeneemt kunnen wij nooit met het concentrische lot breken.’ Hier wordt Strauss' wens om te kunnen vergeten een schrijnende wens, want dit verleden kan niet vergeten worden, een rouwproces over de medeplichtigheid aan de hel kan nooit afgesloten worden.

Beladen woorden

Dat beladen woord Heimat blijkt opeens een steekwoord te worden voor Botho Strauss. Het tweede hoofdstuk, Verkehrsfluss, eindigt met de lyrische beschrijving van een bezoek aan zijn geboortestreek. Het definitieve verlies van zijn vroegste kinderjaren is het verlies van een Heimat. Het hoofdstuk Schrieb opent met een onmiskenbare verwijzing naar de compensatie van dat verlies: ‘Alleen de taal, zei hij tot zich zelf, heeft tot nu toe deze hoe dan ook ellendige eenzaamheid verdraaglijk gemaakt.’ En even verder: ‘Het verschaft je een echt tehuis en een echt ballingsoord om daar in de taal te leven.’ Ook in het hoofdstuk Dämmer wijst Strauss op die compensatie; een meisje dat iets ziet dat het niet kan doorgronden laat hij denken: ‘... nu heb je eens gezien hoe iemand niets anders kan dan een kunstenaar worden.’ Strauss is in de taal gaan leven omdat het samenleven voor hem ondraaglijk is geworden.

Het tweede hoofdstuk, Verkehrsfluss, bevat een stukje over een demonstratie van krakers, waarin Strauss bij toeval verzeild geraakt is. Naar aanleiding van die demonstratie formuleert hij zijn verlangen naar verandering en afwending, dat echter onbeantwoord moet blijven omdat het leven zelf alle veranderingen en afwendingen te niet doet. Op een kreet in een krant van een politiepsycholoog, die zegt dat de krakers nog niet geleerd hebben te accepteren, reageert Strauss met: ‘Hier spreekt de politie in naam van de ontnuchteringsstrategie van het leven zelf’. Vervolgens stelt Strauss dat bij voorbeeld kunstenaars in staat zouden zijn aan die ontnuchteringsstrategie te ontkomen. Hoe dat in zijn werk gaat vertelt Strauss er niet bij, en het is verbazingwekkend dat hij alles zonder een spoor van ironie beweert. In de verheffing van het kunstenaarschap neemt Strauss de trekken aan van Peter Handke, en niet alleen daarin. In het hoofdstuk Einzelne blaast hij eveneens de loftrompet over de eenzaamheid, die de zintuigen aanscherpt en van elke blik een heuse daad maakt. En net als Handke treurt hij over alles wat we verloren hebben.

Vele vraagtekens plaats ik bij dit buitengewoon knap geschreven boek. Strauss wijst op de ongerechtigheden van onze wijze van leven en lijkt al het bestaande te willen opheffen. Maar net als bij Handke verspreiden zijn veroordelingen op den duur de geur van koketterieën, die zijn Adornoeske manier van redeneren reduceren tot de reflex van een Duitse intellectueel in de jaren tachtig, die door traditie en geschiedenis tot niets anders meer in staat is dan het vernietigende bestaande in het nietbestaande positieve te willen veranderen.

Mythe

‘Het is belachelijk om zonder geloof te leven,’ formuleert Strauss in het hoofdstuk Der Gegenwartsnarr. Maar geloof waarin? Geloof in de tv of geloof in God? En wie beoordeelt op grond waarvan welk geloof boven het andere verheven is? Het idee van de vooruitgang is gestruikeld over de milieuvervuiling en de kernenergie en is nu vervangen door de mythe van een oorspronkelijker en evenwichtiger leefwijze, en ook Strauss bouwt mee aan deze nieuwe mythe. In Die Zeit van 30 oktober jongstleden stond een artikel van Wolfgang Pohrt over het oude en nieuwe Heimatgefühl. Pohrt legt daarin uit hoe gevaarlijke en beladen Duitse woorden als Volk, Heimat, Fremde Interessen, Wir, opnieuw bruikbaar worden gemaakt. Niet door extreem rechts maar door fatsoenlijk links. Ik kan me niet aan de indruk onttrekken dat Strauss' laatste boek in die tendens past. Ik wil niet beweren dat hij bewust aanstuurt op een dergelijke ontwikkeling, maar zijn boek lijkt me symptomatisch te zijn voor het romantiseren van de natuur en het vaderland als tegenwicht voor de ondraaglijke dreiging van de nucleaire vernietiging. De vertwijfelde, die Botho Strauss is, zoekt zijn toevlucht niet alleen in een taal die afbreekt en het bestaande terecht aanvalt, maar ook in een taal die opbouwt. Hij schrijft dat het belachelijk is om zonder geloof te leven. ‘God is alles wat wij zijn, wij eeuwig beginnelingen, het gewonde slot, het open einde, waardoor wij denken en ademen kunnen’ (blz. 177 Paare, Passanten). Zijn schitterend geformuleerde afwijzingen van het bestaande en zijn keuze voor een geromantiseerde vorm van eenzaamheid gaan hier een beangstigende verbinding aan met reactionaire denkbeelden, die de moderne ecologische beweging evenmin vreemd is. Zonder één poging te doen de resten van het vooruitgangsprincipe in leven te houden, lijkt Strauss terug te grijpen op Gott, Boden en Vaterland. Ik hoop dat ik mij vergis.