Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 45]

Een verlossende formule
Het oorlogsdagboek van Etty Hillesum

Het verstoorde leven door Etty Hillesum Inleiding: Jan Geurt Gaarlandt Uitgever: De Haan, 192 p., f24,50

Sal Santen

‘Ik neem bij mezelf waar dat naast al dat subjectieve lijden dat ik doe altijd weer een a.h.w. objectieve nieuwsgierigheid komt, een hartstochtelijke belangstelling in alles wat de wereld en zijn mensen en m'n eigen zieleroerselen betreft,’ schrijft de zevenentwintigjarige Etty Hillesum in haar onlangs verschenen dagboek uit 1941 en 1942. Met deze woorden karakteriseert zij wat haar tot schrijven beweegt. En juist daarom heeft zij behoefte aan ‘een verlossende formule, een ordescheppende gedachte’.

Die formule vindt zij intuïtief in haar liefde voor de veel oudere, naar Nederland geëmigreerde Duits-Joodse handlijnkundige dr. Julius Spier. Deze heeft op aanraden van de befaamde Carl Gustav Jung, bij wie hij twee jaar in leeranalyse is geweest, zijn beroep gemaakt van de psycho-chirologie, een therapie waarbij de chirologie, handlijnkunde, tot basis dient.

De kennismaking met dr. Spier, aan wie zij om een dergelijke therapeutische hulp vraagt, krijgt de vorm van een lichamelijke worsteling. ‘En het lijkt of ik verpletterd word onder het gewicht van die strijd.’

Langzamerhand ontwikkelt zich tussen Etty en Spier een liefdesrelatie, die de ondergrond van haar dagboek kleurt. Zij ontwikkelt daarbij een volstrekte trouw aan Spiers beginselen van ‘liefde voor de gehele mensheid’, het integreren van lijden en dood in het leven zelf; een trouw die zij weet vol te houden ook na zijn natuurlijke dood in 1942.

De bezetting biedt daarbij een uitermate vruchtbare bodem voor deze zo gevoelige joodse vrouw. Als een vogel in een kooi zingt zij in het dagboek haar schoonste lied, en ondergaat een razendsnel rijpingsproces, dat zich voor de ogen van de lezer voltrekt.

In dat proces richt zij zich tot God, een God die aanvankelijk pantheïstisch, het diepste in haarzelf is, doch steeds meer gaat lijken op de God van het oerchristendom. Ook daarin volgt zij de voetsporen van Dr. Spier. Tijdens zijn laatste ziekbed, kort voor zijn dood, noteert zij: ‘Je zei ook nog een keer: “Ich habe so merkwürdige Träume, ich habe geträumt dass Christus mich getauft hat.”’ Kort daarna, in Westerbrok, bekent zij in een gesprek met een kampgenote: ‘waarom eigenlijk niet - christendom?’

Het is belangrijk dit vast te stellen, omdat haar volledig opgaan in het lijden inspiratie put uit het lijden van Christus.

Levensfilosofie

Het dagboek gaat evenwel uit boven het op onovertreffelijke wijze registreren van haar gevoelsleven. ‘Ik wil de kroniekschrijfster worden van veel dingen uit deze tijd.’ En zij begint bij het begin. Enige uren voor de capitulatie van het Nederlandse leger ontmoet zij haar professor Bonger, ‘die daar langs de IJsclub schoof, een blauwe bril op en de zware, originele kop terzijde, gericht op de rookwolken die daar vanuit de verte boven de stad heersten en afkomstig waren van de in brand gestoken petroleumhaven.’ De ‘bullebak van het college’ herkent haar niet, maar zij slaat haar arm om hem heen, naar blijkt een uur voordat hij zich een kogel door het hoofd jaagt. Zo volgen wij de ontwikkeling van de bezetting zelf in haar notities: het ‘verboden voor joden’ in de trams, de winkels, de parken, het verbod om zich na acht uur 's avonds op straat te begeven, de eerste oproepen.

Joodse raad

Om zich aan Westerbork te onttrekken neemt zij een schijnbaantje aan bij de Joodse raad. Ook daar poogt zij haar nieuw verworven levensfilosofie om het lijden blijmoedig te dragen, in de praktijk te brengen. ‘Wanneer er weer eens een vrouw zat te huilen achter een van onze registratietafels of een hongerig kind, dan liep ik er heen en ging achter haar staan, beschermend, mijn armen gekruist over de borst en glimlachte een beetje en zei in me zelf tegen zo'n ineengedoken en ontredderd stukje mens: het is toch allemaal niet zo erg, het is heus niet zo erg.’

Helaas was het wel erg, verschrikkelijk zelfs.

Etty Hillesum

Etty kan het gekonkel bij de Joodse raad niet lang verdragen, en schrijft de historische woorden: ‘Het is natuurlijk nooit meer goed te maken dat één gedeelte der joden meehelpt om de overgrote rest weg te transporteren. De geschiedenis zal hier later haar oordeel over moeten vellen.’ Ten slotte gaat ook zij naar Westerbork, en weigert onder te duiken. Trouw aan haar opgave schetst zij de waanzin van de nazi's, die als alle misdadigers in hun eigen hersenspinsels gevangen zaten. Zo vertelt zij dat een baby van 3½ maand niet gelucht mocht worden omdat het een strafgeval betrof. Het kindje was immers in een kliniek door de politie (jawel, de politie) opgedolven.

Zij noteert met onverbiddelijke scherpte het gedrag van de joden. Een vooraanstaand jurist treedt in het kamp op als een beul. ‘Hij zou een modelleider van een concentratiekamp kunnen zijn.’ En toch: ‘Hij had zo'n ontevreden mond, een dood ongelukkige mond, goed beschouwd.’

Zulke waarnemingen confronteren je met eigen herinneringen. Ik heb een jongen gekend die in het leven geen kip kwaad deed, maar als lid van de O.D. (ordedienst) van de Joodse raad met de Grüne Polizei mee moest om joden op te halen en daarbij, hoe kan het anders, zodanig was gecorrumpeerd dat hij de angsten imiteerde van oude mensen bij het leeghalen van de Joodse Invalide. Om later zelf, toen zijn stempel werd ingetrokken, naar Polen te verdwijnen en nooit terug te keren.

Zo worstel je bij het lezen van Etty's dagboek voortdurend met eigen gevoelens en ervaringen. Bij haar verzuchting: ‘God, neem me aan uw hand mee, ik zal braaf meegaan, zonder veel verzet’ komt mij het beeld voor ogen van een vrome oom uit de provincie, die als eerste etappe van zijn deportatie naar Polen moest verhuizen naar Amsterdam, waar ik hem opzocht. ‘Het is Gods wil,’ hield hij mij gelaten voor, ‘die moeten we met blijdschap aanvaarden.’ Etty Hillesum weet die gevoelens van velen op onovertroffen wijze onder woorden te brengen, zij is een groot styliste. Daarmee heeft zij zich tot tolk gemaakt van al die tienduizenden onschuldig ter dood veroordeelden, die zich op weg naar de slachtbank in hun noodlot schikten. Zoals zovele generaties van joden in de loop der geschiedenis, die zelfs tijdens hun ondergang inhoud aan hun leven trachtten te geven.

Deze levenshouding is derhalve ook een aspect van de werkelijkheid. Ik aanvaard haar niet voor mij zelf, maar herken haar in een conflict dat ik eens had met W.F. Hermans, die niet altijd, maar deze keer wel het gelijk aan zijn kant had: men mag zich niet weerloos overgeven.

Vertolker

Deze constatering houdt geen ‘afkeuring’ in van Etty's levensfilosofie, die zij op zich zelf heeft toegepast en dapper heeft uitgedragen. Wat zij daarover schrijft is een facet van het lijden door de jodenvervolgingen, die nog geen vertolker had gevonden. In die leemte heeft zij voorzien in een prachtige, bewogen stijl, die de herinnering oproept aan het doodslijden van Jeanne d'Arc. Etty Hillesum was taalgeleerde, die Rilke met zich meenam naar Westerbork. De fouten in de door de tekst verspreide Duitse zinnen kunnen niet van haar zijn.

Hoe dan ook: Het verstoorde leven is een hartverscheurende aanklacht van een ontroerende jonge vrouw, en op sobere wijze door Jan Geurt Gaarlandt ingeleid.