Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 43]

Het unieke gebrek aan zwaarwichtigheid
Cyriel Buysses voortreffelijke novelle herdrukt

Tantes door Cyriel Buysse Uitgever: Elsevier/Manteau f 16,50

Ton Anbeek

De schrijver Cyriel Buysse nam binnen het Vlaamse literaire leven van zijn tijd een uitzonderingspositie in: hij was niet katholiek en stelde zich gereserveerd op tegenover de flaminganten. Over het algemeen had men niet al te veel waardering voor de afstandelijke manier waarop hij het Vlaamse leven tekende: Buysse weigerde de boeren en dorpelingen mooier of heroïscher voor te stellen dan hij ze zag. Gevolg was dat hij altijd in de schaduw van de gevierde en gelauwerde Streuvels kwam te staan. Hoe groot de afkeer was die de roomse conservatieven voelden, blijkt uit de volgende karakterisering, ontleend aan een Boekengids van 1927: ‘Buysse is het type van de perverse dekadent, de cynische anti-klerikalist, de vuilschrijver die aast op passies, de letterkundige die Vlaanderen, zijn eerlijke naam en zijn zaak meer kwaad heeft gedaan dan iemand zich kan indenken.’

Betere aanbeveling van Buysses werk is nauwelijks denkbaar.

Van deze ‘dekadent’ is onlangs de novelle Tantes (uit 1924) herdrukt. Het verhaal gaat over drie ongetrouwde tantes die het leven van hun familie volkomen beheersen door het feit dat ze welgesteld zijn: omwille van de erfenis moeten de tantes steeds zoet gehouden worden. Niets kan er in de familie gebeuren zonder hun toestemming. Dat zou allemaal niet zo fnuikend zijn als de tantes niet zulke uiterst benepen godsdienstfanaten waren. Slechts één van het drietal heeft een wat zachtere natuur - er wordt gesuggereerd dat ze een ongelukkige liefdesrelatie achter de rug heeft. De jongste wordt als volgt getypeerd: ‘Zij had een lelijk bleek gezicht met rimpels langs de neus en waterzakken om de chagrijnige ogen; en haar grote mond met vals gebit en stug gesloten lippen, scheen aldoor van binnen te brommen en te blazen, alsof zij bestendig en inwendig haar toorn en haar wrevel uitte over de weinige gratie die de natuur aan haar had gespendeerd. Zij kon niet goed tegen jeugd en vrolijkheid en zij zocht haar troost in de kerk, waarvan zij, evenals haar zusters overigens, een der trouwste en godvruchtigste bezoeksters was.’ De drie oude vrijsters hebben drie nichtjes die nog ongetrouwd zijn en ook in het kleine, afgelegen Vlaamse provincieplaatsje weinig kans op een huwelijk maken. Twee van de drie jonge meisjes hebben zich al min of meer neergelegd bij het feit dat ze zo zullen worden als hun tirannieke tantes, maar de derde is wanhopig verliefd op de vitale ruiter Raymond.

Vroomheid

Buysse tekent Raymond als de verpersoonlijking van het leven, tegenover de dood die vertegenwoordigd wordt door de drie oude kwezels. Het nichtje wordt heen en weer getrokken tussen de twee partijen, tot een tragische ontknoping volgt.

Het knappe van het boek is de compositie die Buysse aan dit onnadrukkelijk vertelde verhaal heeft gegeven: voortdurend is er de suggestie dat het lot van de nichtjes het leven van de opgedroogde tantes zal herhalen. Toch blijft de lezer in het onzekere over het ‘hoe’ van die herhaling en de ontknoping komt dan ook als een verrassing die bij nader inzien goed voorbereid is met kleine zinnetjes. Buysse behandelt zijn onderwerp afstandelijk. Hij spot met de dweepzieke vroomheid van de tantes, bij voorbeeld als ze een rozenkrans cadeau krijgen die nota bene door de heilige vader zelf is gezegend: ‘Het was een hysterisch gezucht en geschrei van al die vrouwen; het leek wel of een ongekende ramp over hen was neergekomen; en of ieder van hen ten slotte huilde voor een eigen, heimelijk leed, dat anders niet onder woorden was te brengen.’ Hij maakt zich vrolijk als de familie in lichte paniek raakt omdat meneer pastoor wat al te vaak aan het ziekbed van een van de tantes verschijnt: ze zou alles wel eens aan de kerk kunnen nalaten! Vroomheid is mooi als het maar niet ten koste van je portemonnee gaat. Over de erfenis leest men: ‘Zelfs de oude meid Eemlie was met een aardig sommetje bedacht; en daar zij een heel slecht gebit had, kreeg zij daarenboven nog de in goud gezette, valse tanden van de Tante. Maar die pasten niet in haar mond; zij zou ze te gelde maken.’ De schrijver zelf staat duidelijk aan de kant van het leven, vertegenwoordigd door Raymond, een figuur die hij overigens niet idealiseert. Het aantrekkelijke van het verhaal vind ik dat men onder deze afstandelijkheid van de verteller, die zich vrolijk maakt over de kleinzieligheid van deze vrome zielen, toch ook het intense medelijden voelt voor wie het slachtoffer wordt van hun benepenheid.

Cyriel Buysse

Konstipatie

We hebben de heruitgave van dit gave verhaal waarschijnlijk te danken aan Kees Fens, die er ook een verhelderende inleiding bij schreef. Tantes is een hoogtepunt in het werk van de produktieve Buysse, maar ook novellen als Het ezelken en Het bolleken zijn uiterst leesbare verhalen. Buysse op zijn best haalt het niveau van de jonge Elsschot (vooral Een verlossing van Elsschot doet aan het werk van Buysse denken). Niemand heeft de kwaliteiten van de Vlaamse auteur beter omschreven dan Jacq. Bloem toen hij zei: ‘Het is die onpartijdigheid, die belangloosheid tegenover het leven, die volkomen afwezigheid van filosofische konstipatie en van (o! voor ons land en onze tijd niet genoeg te loven!) ethische gezindheid, die hem tot een zo souverain verbeelder van leven en levens heeft gemaakt.’

Juist dat gebrek aan zwaarwichtigheid maakt Buysse zo uniek in de Nederlandse literatuur. Er bestaat een verhaal van hem (‘Op het kleine gehucht’) waarin hij beschrijft hoe de arme dagloner Ivo radeloos is als zijn schraapzieke zuster sterft. Jarenlang hebben ze samengewoond, ze sliepen zelfs in één bed, maar wel met de hond ertussen. Hij wordt opgevangen door de vier ongetrouwde vrouwen uit het dorp die volgens gewoonte de kist van de ongetrouwde zus zullen dragen. De vier vrouwen doen hun best de treurige, nu niet-onbemiddelde man te verwennen en slagen daar zo goed in dat er een steeds aangenamer sfeer in het huisje ontstaat. Ivo geniet van de uitgebreide zorgzaamheid, al voelt hij zich een beetje schuldig. Er is nog een andere zorg: ten slotte zal hij één van de vier weldoensters tot echtgenote moeten kiezen. Na de begrafenis, aangeschoten van de drank, lossen de vier vrouwen het probleem op: ze dobbelen om de hand van Ivo. En zo vindt er in dat kleine huisje een verbeten dobbelpartij met hoge inzet plaats. De gelukkige winnares slaapt met Ivo in het éne bed; de hond mag er later tussenliggen natuurlijk.

Zo'n lichtvoetig verhaal, kom er maar eens om in onze zwaarmoedige literatuur. Niet ten onrechte vergeleek Maeterlinck zijn vriend Buysse met De Maupassant. De schrijver van Tantes verdient méér heruitgaven.

‘in den Künsten, wer nicht das beste hat, hat nichts’