Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 36]

Op zoek naar het ideale gedicht
De drie perioden in het dichtwerk van Hans Warren

Verzamelde gedichten 1941-1981 door Hans Warren Uitgever: Bert Bakker, 740 p. f49,50

R.L.K. Fokkema

Paul Rodenko heeft Hans Warren eens ‘een van onze belangrijkste en origineelste moderne dichters’ genoemd. De flap van de bundel Een roos van Jericho (1966) citeert de loftuiting en laat er, nogal dubbelzinnig, op volgen: ‘Bijna niemand heeft dat tot nu toe ontdekt.’ Of hierin veel verandering zal komen door de verschijning van de Verzamelgedichten 1941-1981 - een uitbreiding van de editie 1941-1971 -, is de vraag. De huidige belangstelling in de pers voor Warren, die 20 oktober jongstleden zestig werd, spitst zich immers meer toe op het eerste deel (1942-1944) van zijn Geheim dagboek en dan nog met name op de passages waarin de homoseksualiteit als probleem wordt ervaren, dan op zijn poëzie waarvan het homoërotisch karakter trouwens allang bekend is.

Het brandende vraagstuk der seksuele geaardheid in relatie tot de literaire evaluatie daargelaten, vaststaat in elk geval dat de poëzie van Warren literair-historisch gezien enig belang heeft. De ontwikkeling die de Verzamelde gedichten te zien geeft, is in hoge mate illustratief voor de geschiedenis van de Nederlandse poëzie sinds de Tweede Wereldoorlog. Zo duidt de ondertitel, 1941-1981, erop dat Warren niet behoort tot de generatie der Vijftigers, van wie Claus, Kouwenaar en Lucebert in de ondertitel van verzamelbundels hun dichterschap in 1948 laten beginnen. Met zijn debuutbundel Pastorale (1946) voldoet Warren geheel aan de omschrijving die Adriaan Morriën ooit van de eerste naoorlogse poëzie heeft gegeven. De lezer, schrijft hij, stuit telkens weer ‘op hetzelfde machtelooze geklaag dat de jeugd voorbij is, of de geliefde vertrokken is, dat het feest verstoord werd en de herfst zoo donker is’. In 1954 ontbreekt Warren, die dan vijf bundels op zijn naam heeft staan, nog in de bloemlezing Dichters van deze tijd, samengesteld door D.A.M. Binnendijk. In de volgende druk, de twintigste, verzorgd door Rodenko en verschenen in 1960, komt hij wel voor. Dat Warren ‘een dichter van deze tijd’ is kunnen worden, heeft te maken met de afzwering van een traditionele poëzieopvatting in Leeuw lente (1954) en Saïd (1957). Met ‘vitale, mousserende poëzie’, zegt de flaptekst van de eerste bundel, ‘plaatst hij zich in de onmiddellijke nabijheid van de “experimentelen”.’ Voor Saïd ontvangt hij in 1958 de aanmoedigingsprijs van de Maatschappij der Nederlandse letterkunde. De aanmoediging leidt merkwaardigerwijs tot een stilzwijgen, dat eerst met Een roos van Jericho wordt doorbroken, - een bundel die een relatieve afsluiting van een dichterschap suggereert.

Hans Warren, foto Eddy de Jongh

Flora en Fauna

De poëzie die Warren tussen 1941 en 1951 schrijft, bestaat voornamelijk uit een lofzang op de Zeeuwse flora en fauna, waarmee hij zo iets als een liefdesverhouding heeft. De vormgeving ervan is door het overvloedig gebruik van assonance en alliteratie even instructief voor een bepaald type poëzie als de vormgeving van de poëzie, geschreven tussen 1951-1956, waarvan de beeldspraak nogal in het oog springt. Het spel met de klanken culmineert in ‘Aubade met lijsters’, dat Rodenko in zijn inleiding tot Nieuwe griffels schone leien een ‘voordehandliggend en instructief klankgedicht’ noemt. Een even gedateerde indruk maakt de beeldspraak in een gedicht als ‘Ornithologisch’ of in een regel als ‘de morgen is een fluitketel van ergernis’ of in een passage als ‘lente liefde en dood behoren bij elkander / reizen gedrieën in de métro van ons bloed.’ Het laatste voorbeeld laat ook zien dat de dichter (van 1952-1957) in Parijs verbleef.

Met de verandering van omgeving is de verandering van stylering verbonden en ermee verbonden is ook de openhartiger manier waarop Warren de vreugde van de lichamelijke schoonheid op de stevige basis der Griekse beginselen belijdt. Maar of Warren nu gebonden of ongebonden een landschap of een lichaam bezingt, hij is telkens voorspelbaar en buitengewoon enumeratief. In de Zeeuwse periode ‘rinkelen vinken’ voortdurend, in de Parijse periode schemeren hem steevast ‘bruine benen’, een ‘bruin gezicht’ of ‘een bruine huid’ voor ogen.

Het lijkt erop alsof zelfkritiek geleid heeft tot ‘een keuze uit zijn werk van 1944-1964’, die Een roos van Jericho bevat. Op 13 mei 1943 noteert Warren in zijn Dagboek: ‘Een eerlijke, echte ontroering is geen garantie voor een goed vers, heb ik gemerkt ik vul wel zelf banale woorden en uitdrukkingen aan met een overmaar aan gevoelens, maar geef de lezer niet de kans dat te doen wanneer ik enkel platgelopen paden betreed.’

Ook in zijn gedichten (van later datum) spreekt Warren ervan hoe onbeduidendheid, grootspraak en effectbejag hem vergeven dienen te worden: ‘eerlijk, ik maakte er vaak maar wat van.’ Dat blijkt overduidelijk wanneer in 1975 de curieuze bundel 't Zelve anders verschijnt, met realistisch commentaar op de idyllische romantiek van Pastorale. Hij weet zich al vroeg een ‘nijver schrijver’ en hij moet erkennen dat hij al zoveel heeft geschreven ‘dat ik me argeloos vergrijp / aan eigen oude vondsten’. Daartegenover komt de wens op simpel te zeggen waar het op staat en een gedicht te schrijven als ‘een schutplaats, een simpele woning’, een woning ‘die het wat langer uithoudt dan dit hart’. Voorts ziet hij als ideaal gedicht ‘een fascinerende huls / met daarin een geheim dat niet te duiden is’.

Belijdenis

Deze poëzieopvattingen ventileert hij sinds 1969 wanneer Tussen hybris en vergaan een derde periode inluidt met als bepalend inzicht dat alle gedichten (Zeeuws, Moors of Grieks) eigenlijk geschreven zijn voor de ene geliefde. Dit inzicht kan dan ook verklaren waarom - tegen de verwachting in bij zoveel zelfkritiek - de Verzamelde gedichten verschijnen met behoud van het vroege natuurschoon, dat met de vroege liefdeslyriek toch leek afgezworen: ‘Toen ik je nog niet kende / sprak je me toe in vogel en bloem.’ Een dergelijke uitlating moet kennelijk de publikatie legitimeren die, met weglating van alle vorige opdrachten, opgedragen is aan Mario, die het dan wel doen moet met (de belijdenis van) een kniezer:

Vervolg op pagina 42