Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 34]

Een dagboek onderweg naar de roman
1942-1944: jaren in Zeeuws isolement voor Hans Warren

Geheim dagboek deel 1 1942-1944 door Hans Warren Uitgever: Bert Bakker, 200 p. f29,50

Jacques Kruithof

In een interview in het Maatstaf-nummer bij zijn vijftigste verjaardag, 1971, zei Hans Warren: ‘Ik heb ontstellend veel moeite met proza. Het is een nare uitdrukking: een dichter die proza schrijft, maar het zegt wel iets van het moeizame proces. Ik hoor daarin niet zo thuis, ik ben een Fremdkörper in de romanzone.’ Zulke uitspraken zijn het aardigste als ze vergezeld gaan van een voorpublikatie van proza, en dat gebeurde: Maatstaf nam een fragment op uit Demetrios, dat in 1976 verscheen. Een jaar eerder kwam nog de kleine roman Steen der hulp uit.

Daar bleef bleef het tot nog toe bij, en in de ‘roman-zone’ hoorde het sterk autobiografische werk niet echt thuis: Warren had het destijds kennelijk bij het rechte eind. Het nieuwe proza dat nu van zijn hand is verschenen, bevestigt dat; geen roman, maar een dagboek, en alleen als publikatie nieuw: het dateert uit de oorlogsjaren en gaat in zekere zin aan Warrens poëzie vooraf.

Op dit Geheim dagboek uit de periode april 1942 tot oktober 1944 ‘zullen nog vele delen volgen’, zo bericht het omslag: schrijver en uitgever lijken aan een groot project begonnen, met als drijfveer om ‘onze literatuur’ eindelijk eens te verrijken met ‘een echt intiem dagboek dat het innerlijk van een mens met al zijn kwaad en goed, falen en slagen, gebreken en deugden, tekorten en gaven bloot legt’.

Ik ben er niet zo zeker van dat ‘onze literatuur’, waarin al een eeuw lang keer op keer ‘het innerlijk van een mens’ met alle mankementen en pluspunten wordt bloot gelegd, nu uitgerekend op zo'n dagboek zit te wachten. Vrij recent hebben critici om meer ideeën en meer straatrumoer gevraagd, en dat lijkt mij op andere leemten te wijzen.

Nu hoeft men Warren niet met veronderstelde noden en behoeften van de Nederlandse literatuur te confronteren: eerst maar eens kijken wat hij zelf waard is. En daarvoor nog: wat een dagboek waard is.

Hans Warren, tekening Siegfried Woldhek

Indien iemand genoeg aan de weg getimmerd heeft, als schrijver, componist, schilder of wat dan ook, dragen zijn bewonderaars de waarde van zijn openbare werk over op zijn persoonlijke papieren: briefwisseling, aantekeningen, tot de onnozelste kladjes toe - dus doen zijn enigszins ‘welgevormde’ dagboeken de aanhang al heel zeker watertanden.

In het uitzonderlijke geval-Van Deyssel heeft bewonderaar Harry G.M. Prick van de privé-geschriften een oeuvre gemaakt dat het historische werk zou kunnen overvleugelen: de schrijver Van Deyssel komt in de schaduw van het fenomeen Thijm te staan. Maar doorgaans is het evenwicht behouden: de documenten vormen een toegift, het gepubliceerde werk staat voorop.

Kortsluiting

Het is moeilijk te zeggen of het zuivere belang van Hans Warren als dichter de publikatie van zijn dagboeken onaanvechtbaar maakt (nu even afgezien van de banale belangstelling voor personalia die veel lezers van ‘onze literatuur’ aan de dag leggen). Hij is in hoge mate een randfiguur: ‘Miskend is Warren misschien niet, maar of de verdienste van zijn dichterschap werkelijk gezien wordt, is de vraag,’ merkt bewonderaar Jan van der Vegt in het laatste nummer van Bzzlletin (89) op; hij hoopt dat ‘de verschijning van zijn nieuwe Verzamelde gedichten een kentering’ veroorzaakt. Tien jaar geleden hoopte bewonderaar André Oosthoek in Maatstaf ook al dat de verzameluitgave ‘enige kortsluiting’ zou opheffen.

Blijkbaar zit er geen schot in Warrens literaire ontvangst, en ik kan me dat indenken. Zijn poëzie is mij veel te uitgesponnen, veel te opengewerkt (‘parlant’, zegt hij zelf); vooral in de latere gedichten ontbreken echte verrassingen in beeldspraak en regelval. Los van deze particuliere waardering (ik laat, misschien wat onrechtvaardig, goede herinneringen aan Leeuw lente (1954) en Saïd (1957) buiten beschouwing) is Warrens beperkte erkenning onmiskenbaar te wijten aan een poëtisch isolement. Hij is een dichter van vóór Vijftig, en een van de weinigen die de ‘explosie’ doorstaan hebben - wat wellicht voor hem pleit.

Voor anderen dan bewonderaars is dit Geheim dagboek een tekst die geen afgeleid belang heeft, maar allereerst op eigen merites moet worden beoordeeld. Een dagboek stemt mij argwanend. Perfect is dat onder woorden gebracht door Remco Campert, in een verhaal uit Hoe ik mijn verjaardag vierde. ‘Alle dagboeken, gepubliceerd bij het leven van een schrijver of na zijn dood zo goed als persklaar in zijn bureau of onder het matras van zijn maïtresse gevonden, zijn dagboeken geschreven in de stijl van een dagboek.’ Uiterlijk een dagboek, in wezen een verkapte roman, grote schoonmaak in het eigen leven, of een andere vorm van lezersbedrog. Lichtelijk wantrouwig bezie ik ook Warrens dagboek, hoewel (of omdat) de flaptekst ‘fantasienamen en initialen’ als enige ‘vervalsing’ noemt.

Warren heeft zijn Geheim dagboek bij lange na niet ‘dag in dag uit’ bijgehouden. Er zijn vele gedeelten waarin hij verhalen ophangt over zich zelf en zijn ‘personages’, die worden voorgesteld en van een geschiedenis voorzien. In een roman of autobiografie gaat het niet anders. Het oorspronkelijke handschrift is ook deerlijk gehavend, in de beste romantische traditie.

Na de notities van 19 maart 1943 zijn volgens een aantekening liefst zes kantjes folio uit het manuscript ge-

[p. 35]

scheurd, omdat ze over Warrens homoseksualiteit gingen, en hij beducht was voor ontdekking. Plausibel, maar een opmerking dienaangaande van 16 februari van dat jaar is intact gebleven. In mei en augustus volgt weer zo'n notitie, en op het verwijderen van die bladen komt de Warren van toen drie keer (in oktober en december 1943, en in juni 1944) terug, ofschoon de angst niet afgenomen lijkt.

Tegen het slot blijken Warrens bemoeienissen met het verzet geheel en al buiten dit ‘geheim’ gehouden te zijn; er wordt gewag gemaakt van homoseksuele contacten die nergens vermeld staan (5 juni 1944), en er treden allerlei tijdverdichtingen op, die samenhangen met de gevechten in de omgeving. Niet zo maar een dagboek dus, maar een geschrift dat tot op zekere hoogte arrangement is: in zijn huidige vorm, of al in de tijd dat het ontstond.

9 December: de vader van Warrens vriendin, hoog aangeschreven als verzetsleider, maar in verwarring gebracht doordat zijn dochter kaal geschoren dreigt te worden, zegt: ‘Hans, jongen, ik had me de bevrijding anders voorgesteld’. Van een ouder, ingevoegd blaadje van 30 oktober 1944: Warren ontmoet de eerste geallieerde soldaten in een bunker: ‘Ik heb ze niet eens de hand gedrukt, niet bedankt, ik had me het moment van de bevrijding anders voorgesteld.’ De symmetrie van de woordkeus strookt met de situatie: Warren is de ‘goede’ zoon van ‘foute’ ouders. Zo is er wel meer dat de scepsis voeding geeft: dit is een dagboek onderweg naar de roman.

Vreemdeling

Er bestaan, juist uit de Tweede Wereldoorlog, nog andere dagboeken en persoonlijke getuigenissen, van mensen die nooit uit artistieke overwegingen bekijks getrokken hebben (of de kans daartoe niet kregen); Presser heeft die ‘ego-documenten’ genoemd. Misschien is dat ook de beste betiteling van dit Geheim dagboek: eerder een reflectie dan intiem verslag, toen met een zekere afstand geschreven, nu, wie weet, met meer literaire smaak en wijsheid geredigeerd.

Toen, in de oorlogsjaren, was die afstand voor Hans Warren een kwestie van lijfsbehoud. De jeugdige ‘ik-figuur’ is in het Zeeuwse land sociaal een vreemdeling door zijn al te goede afkomst; hem ontbreken bovendien te veel jongensachtige kwaliteiten, zoals bij voorbeeld in de gymnastiekles blijkt: in ‘onze literatuur’ langzamerhand een geijkt gegeven.

Des te erger dat de ouders onder de bezetting de verkeerde kant kiezen, en de zoon zich rekenschap moet geven van een geaardheid die indertijd in een al even kwade reuk stond. Tegen het einde van de oorlog dreigt daarenboven de arbeidsdienst.

Er is niet veel verbeeldingskracht voor nodig om zich voor te stellen dat in het tergende isolement dat uit deze omstandigheden volgt, de ik-figuur Warren aan schaamte, overspanning en doodsverlangen ten prooi valt: ieder optreden naar buiten toe wordt onmogelijk, besmet of dubbelzinnig.

Integriteit

Meer fantasie is noodzakelijk om te beseffen met hoeveel moeite de schrijver van het dagboek, in handgemeen met zich zelf, zijn binnenste overeind weet te houden. Het is niet scherp te zien in dit gearrangeerde geschrift, maar het laat zich raden: een jongen van goed twintig heeft het hoofd moeten bieden aan verleidingen, pressie, affectie, met een minimum aan geestelijke bagage.

Isolement is de titel van een oppervlakkig autobiografisch stuk dat Warren tien jaar geleden aan Maatstaf bijdroeg - het Geheim dagboek werpt er heel wat licht op. Het isolement van de oorlog, van Zeeland, van het gezin dat met de nek werd aangekeken, van het burgermansjongetje, van de ‘meisjesgek’ die zijn ware aard door schade en veel schande leert kennen - dat is de schaduwzijde, en al zou Warren maar voor een deel de waarheid spreken, dan nog komt hem mijns inziens veel bewondering toe voor de integriteit die hij, al is het soms wankelend en wankelmoedig, in stand gehouden heeft. Warren - of zijn ik-figuur: het zijn juist de romantiserende passages van dit dagboek die aan het isolement reliëf geven, en waardoor de tekst ook op anderen dan de claque van de dichter een beroep kan doen. Daarentegen ontvouwt zich de binnenwereld van de hoofdfiguur wel degelijk in hoofdzaak via typische dagboekaantekeningen: over flora en fauna die hij waarneemt, over de poëzie waar hij schoorvoetend een begin mee maakt, en over de schilderkunst waarin hij zijn mislukking onder ogen ziet.

Warren is, net als De Wispelaere in Vlaanderen, de enige Nederlandse auteur die meer dan tien vogels, planten, bomen uit elkaar kan houden, zonder dat het zijn beroep is. De ongerepte (maar bedreigde) natuur is zijn werkelijke isolement; van zijn jachtinstinct en trek in kievitseieren maakt hij geen geheim - een literaire overweging is het niet, maar ik moet bekennen dat zo'n verbeten liefhebber bij mij weinig kwaad meer kan.

Als ik ook eens een lacune in ‘onze literatuur’ mag signaleren: er zijn buiten Maarten 't Hart nauwelijks schrijvers of dichters die weten in welk landschap, en met welke begroeiing of populatie, ze aan het werk zijn. In die situatie is Warrens Dagboek een verademing.

Al met al heb ik de neiging, het als louter winst op te vatten dat dit Geheim dagboek geen journaal zonder meer gebleven is, maar een aarzelende aanzet tot een autobiografie lijkt: pas het arrangement maakt een tekst lezenswaard. Zoals Viktor Sjklovski zegt: het samenstel van ingrepen en ‘kunstgrepen’ dat een schrijver toepast, bepaalt de ‘inhoud’, bepaalt dus ook de autobiografie.

In dat opzicht staat ons dus nog veel meer te wachten; als ook in de vervolgen de reflectie de overhand behaalt boven de intimiteit, dan pas is deze reeks dagboeken onbetwistbaar een aanwinst voor de Nederlandse literatuur. Die heeft nu eenmaal meer te verwachten van een eigenzinnig isolement, dan van modieuze vertrouwelijkheden.

Op een van zijn laatste dagboekbladzijden schrijft Warren: ‘Wat ben ik lang een kind gebleven - in mijn gedachten, gevoelens, uitingen. Ik lees terug in dit dagboek, het lijken vaak notities van een jongen van vóór of tijdens de puberteit. Toch wil ik proberen daar altijd iets van te behouden; de fameuze “volwassenheid” die je altijd voorgehouden wordt als een ideale toestand kan me gestolen worden.’

Ter Braak, hoor ik u mompelen. ‘De Zeeuwen zijn de beroerdsten niet,’ zegt Nescio. En Japie: ‘'t eenigste wat me spijt is dat je op Walcheren niet eens af en toe een relletje hebt.’ Als het even meezit, valt daar in de naaste omgeving nog heel wat te beleven dat misschien geen ‘relletje’ meer oplevert, maar des te meer opwinding veroorzaakt in ‘onze literatuur’. Het is ten slotte eerder vertoond dat wie stroomopwaarts zwemt, het hoofd beter boven water houdt dan wie met het getij mee gaat, en boven komt.

‘Ich will lieber ein lebendiger Hund sein als ein toter Löwe’