Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 30]

Waar de plaats haar betekenis verliest
Over ‘Die Milchstrasse’, de nieuwe roman van Peter Rosei

Die Milchstrasse Sieben Bücher door Peter Rosei Uitgever: Residenz Verlag, 306 p., f44,90 Importeur: Nilsson & Lamm

Hans W. Bakx

Peter Rosei (Wenen, 1946) mag een produktief auteur heten. Tussen 1972, het jaar van zijn debuut, en eind 1980 publiceerde hij alleen al bij Residenz Verlag tien boeken. Begin van dit jaar werd daar nog een bundeling van zijn vroegste, ten dele ongepubliceerde verhalen aan toegevoegd (het hier eerder besproken Frühe Prosa) en onlangs verscheen een omvangrijk nieuw werk: Die Milchstrasse. Sieben Bücher. Getweeën documenteren die boeken nauwkeurig de ontwikkeling die Roseis schrijverschap heeft door gemaakt, een ontwikkeling die verloopt van synthese naar analyse.

Het vroege werk bestaat uit verhalen over - of, gezien het statische karakter, fresco's van - een hermetische wereld van pijn, geweld, dood en waanzin. Het zijn chiffres voor onze wereld, waarvan de elementen (drank, stompzinnigheid, ongeremde seksualteit) onontkoombaar leiden tot een synthese; zodanig zelfs, dat er geen twijfel over bestaat of de synthese was er het eerst, waarna er later ‘bewijsmateriaal’ is bijgezocht. In Die Milchstrasse, het sterrenstelsel ‘De Melkweg’, daarentegen is geen sprake van een gesloten wereldbeeld, integendeel, dat is juist waarnaar de stoet van personages die Rosei opvoert op zoek is. Hun belevenissen sluiten zich nergens aaneen tot een portret; het blijven losse verfstreken die elkaar steeds weer ongedaan lijken te maken. Het omgekeerde is zelfs het geval, schijnt het, Rosei heeft het portret van de westerse maatschappij genomen en dat laag voor laag van zijn verf ontdaan. Een ontleding in zijn kleinste eenheden: de indrukken en ervaringen van een aantal individuen. Of, zoals de schilder Frank het uitdrukt, ‘... je hoort over mensen die je niet kent, nooit zult kennen. Noch het ervoor noch het erna ken je. En toch heb je de indruk dat je iets te weten bent gekomen.’

Schijnbaar in tegenspraak met deze analytische benadering is de hechte structuur die Rosei zijn boek heeft opgelegd. Men stelle zich een roman voor die is opgedeeld in zes boeken plus een coda. Elk boek is weer verdeeld in zes hoofdstukken en elk hoofdstuk is tussen de zevenenhalf en acht pagina's lang, en zelfs die variaties zijn in hoofdzaak te wijten aan de typografie. Het zinvolle van deze constructie wordt de lezer pas gaandeweg duidelijk: doordat alle boeken even lang zijn, en ook weer elk hoofdstuk, wordt iedere vorm van hiërarchie, zoals die in de conventionele roman aanwezig is, teniet gedaan. Alle hoofdstukken zijn gelijkberechtigd; men kan ze in willekeurig welke volgorde lezen. Te zanten hebben ze de gedaante van een melkweg, een sterrenstelsel waarin geen sprake is van onderschikking of bovenschikking, maar enkel van nevenschikking; de gedaante waarin de wereld zich aan ons voordoet.

Doolhof

Het is verleidelijk de metafoor die de titel geeft niet uitsluitend op de vorm van het boek te betrekken. Wat Rosei beschrijft, zijn de gewaarwordingen, gevoelens en gedachten van een groot aantal personages, die ieder voor zich ook weer autonoom bewegen. Er is geen hoofdpersoon, alleen een figuur die in alle zes de boeken voorkomt en aan wie de zes brieven waaruit het zevende boek bestaat, zijn gericht. Maar ook deze Ellis, de waarnemer, die aanvankelijk buiten het universum van de anderen lijkt te kunnen blijven, wordt halverwege het boek meegezogen en raakt betrokken bij andere levens dan het zijne. Daarmee ontvalt de lezer zijn enige middelpunt tot dan toe, de uitzichttoren van waaruit hij de doolhof meende te kunnen overzien, en moet hij zich tevreden stellen met de nederige positie die ook Roseis figuren innemen.

Deze gang van zaken wordt in het boek zelf beschreven, en wel in een boek (!) dat Ellis leest: ‘Vroeger, zo zei het boek, dachten de mensen dat de aarde het middelpunt van de wereld was. Toen schoof de aarde in haar baan om de zon. Toen schoof het zonnestelsel naar een hoek van de melkweg. En ten slotte was de melkweg er nog maar één uit vele. Nu, in hun ultieme afzondering, naderen de mensen weer het midden: waar alles midden is, verliest de plaats haar betekenis.’

Om dat ‘midden’ is het ook Ellis en de zijnen begonnen; allen zijn ze op zoek naar een steunpunt waartegen zij zich schrap kunnen zetten om hun leven eindelijk in de juiste baan te wrikken. Om dat ene punt te vinden, proberen ze zoveel mogelijk mee te maken, te ervaren, in de hoop het tijdens hun omzwervingen vanzelf tegen te komen. Voortdurend zijn ze in de weer met drinken, met feestvieren, met vrijen, met nadenken. Maar wat zij niet merken, is dat zij tijdens hun speurtocht door al die ervaringen veranderen, zodat het punt der wijzen als de bekende wortel die de ezel vanaf de bok wordt voorgehouden voor hen uit reist. Buck en Kiernan, Anna, Karl, Momo, Reinhard, Will en Frank en hoe zij verder ook heten, verliezen zich zelf steeds weer in hun eigen ervaringen. ‘Ik overweeg of ik niet een hond zal kopen. Ik zou hem Karl noemen. Dan zou het zijn, wanneer ik hem roep, alsof ik mij zelf riep. Dan zou ik niet verloren kunnen gaan,’ schrijft Karl in een brief. En zijn getuigenis zou met legio andere kunnen worden aangevuld.

Raadselachtig

Het is niet de eerste keer dat Rosei deze problematiek aansnijdt. In de drie boeken die aan Die Milchstrasse voorafgaan en die samen een denkbeeldige trilogie vormen (Wer war Edgar Allan?, Von Hier nach Dort en Das schnelle Glück) wordt een vergelijkbaar proces beschreven. Raakt de student die de hoofdpersoon is van Edgar Allan nog op drift onder invloed van verdovende middelen, in de volgende twee boeken is die stuurloosheid een gegeven, zij het dat de hoofdfiguren er des te sterker onder lijden, omdat zij randfiguren zijn (een handelaar in verdovende middelen en een werkloze), die zelfs geen houvast meer hebben aan een maatschappelijke positie. Roseis nieuwste boek is in dit opzicht het radicaalst: er is geen sprake meer van buitenstaanders en ‘binnenstaanders’, iedereen drijft mee op een raadselachtige stroom, die, naarmate men zich meer beweegt, alleen maar heviger in beroering komt. Het enige dat in die stroom standvastig blijft, een betrouwbaar contrapunt, is de wereld der dingen. Er is al vaker gewezen op de rol die voorwerpen, omgevingen en landschappen in het werk van Rosei spelen. In feite bestaat dat werk grotendeels uit beschrijvingen van dergelijke ‘dingen’; ik ken geen moderne auteur in het Duitse taalgebied wiens boeken zo visueel (niet: plastisch) zijn als de zijne. Op iedere bladzijde van Die Milchstrasse is wel één magistrale impressie van een ruimte of een landschap te vinden. En het bijzondere is steeds dat Rosei niet zijn toevlucht neemt tot metaforen, de gemakkelijkste manier om de werkelijkheid wat op te hogen, maar dat hij beschrijft. Om de nauwkeurigheid waarmee hij dat doet, zou men zijn werk kunnen vergelijken met dat van de nouveaux romanciers. Maar waar zij erop uit waren de mensen als dingen waar te nemen en weer te geven, suggereert Rosei [in] zijn beschrijvingen juist een bezield verband, tekent hij dingen als mensen.

Al vanaf zijn vroegste werk nemen beschrijvingen - dan nog speciaal van landschappen - een overheersende plaats in binnen zijn verhalen[,] en met elk boek lijkt hun rol groter te worden. In Die Milchstrasse gebeurt in feite niets spectaculairs[,] maar als men bereid is ook een muur, een park, het interieur van een café of de kleren van een vrouw tot de gebeurtenissen te rekenen, dan is het boek spannender dan een misdaadroman. Een niet-vervelende roman van enige omvang schrijven, waarin weinig handeling plaatsvindt, maar waarin die weinige en betrekkelijk alledaagse handelingen zodanig beschreven worden, dat ze een lezer op de rand van zijn stoel brengen, dat is een formidabele prestatie. Zijn leermeesters in dezen heeft Rosei nooit verloochend. Een attente lezer ontdekt hun sporen. Met Stifter, meesterbeschrijver par excellence, heeft Rosei een voorkeur voor het gedempte gemeen: ‘Stil en licht lag daar de kamer, en men zag n[...] hoe kostbaar de voorwerpen erin waren, hoewel er niets bijzonders onder was.’ Een geraffineerd gebruik van het werkwoord ‘zijn’ als hoofdwerkwoord, in het Duits veel vaker mogelijk dan in het Nederlands (‘Ein Teller war auf dem Tisch’), versterkt nog die indruk van rust, van een idylle die alleen door de aanwezigheid van mensen verstoord kan worden.

[p. 31]

De andere leermeester is Robert Walser; van hem heeft Rosei de techniek om de zintuiglijke indruk die dingen maken verhevigd weer te geven, bij voorbeeld door de beschrijving de vorm van een uitroep te geven, al dan niet in combinatie met een uitroepteken. En net als bij Walser gaat er achter die schijnbare uitbundigheid, de gretigheid waarmee een visuele impressie wordt opgedaan, een wereld van melancholie schuil.

Zinloze beweging

Te midden van deze kamers en straten, bomen en parken, die hun gedurig de wijze raad van Pascal lijken toe te fluisteren, lopen verdwaasd Ellis en zijn vrienden rond, verdoofd door het lawaai dat zij zelf maken. Zij leggen zich niet vast op een beroep, of als ze dat toch doen, zoeken ze vluchtwegen in drank en seksualiteit. Ze doen daarbij ervaringen op die hen nog verder uit hun evenwicht brengen, omdat ze niet in staat zijn die te ordenen en er consequenties aan te verbinden; daartoe ontbreekt het hun aan criteria. Zij verzetten zich tegen de ‘beheerste wereld’ die ze op zich af zien komen, maar roepen krachten op die ze zélf niet meer beheersen.

De wereld zoals die in Die Milchstrasse voortwentelt met haar vele nijvere mieren heeft iets van een draaiende motor zonder drijfriem. Er is beweging, maar het is zinloze beweging, niet beter dan stilstand. - Of van een spel van krachten die elkaar opheffen. Er verandert niets. In die zin is Roseis boek te lezen als een vervolg op de Schlafwandler-trilogie van zijn landgenoot Broch, waarin de eerste schreden op weg naar de entropie geschilderd worden aan de hand van het begrip ‘Wertzerfall’: een cultuur die geen leidende gedachte, geen ideologie meer heeft die een richting kan wijzen, stagneert en valt uiteen. Voor het zover is, bloeit nog enige tijd een samenleving die de filosoof en socioloog Georg Simmel in een opstel beschreven heeft: impressionabel, genotzuchtig, voor alles open bij gebrek aan eigen waarden, een maatschappij waarin alle tegenstrevingen naast elkaar bestaan en die alle schokken absorbeert, een wereld van de status quo. Het opstel waarin hij de beschrijving geeft, gaat over de esthetiek van de ruïne.