Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 28]

De torero en de regels van het spel
Michel Leiris' autobiografisch onderzoek

Arena door Michel Leiris Vertaling: Kees Jongenburger Uitgever: De Arbeiderspers 207 p., f37,50

Ed Jongma

De bij de Arbeiderspers verschenen vertaling van Michel Leiris' autobiografische geschrift L'âge d'homme (Arena) heeft in VN's boekenbijlage van 19 september jongstleden een weinig welwillende introductie gekregen van Rein Bloem. Hij heeft zich gestoord aan de voor- en achterkant van het boek, aan het feit dat er verschillende drukken door elkaar gebruikt zouden zijn voor de vertaling, en aan het voorwoord, dat eigenlijk een náwoord behoort te zijn. De voorplaat geeft inderdaad slechts de helft van Cranachs schilderij ‘Lucretia en Judith’, en dus ook maar de helft van Leiris' ‘verbeelde’ preoccupaties die ten grondslag liggen aan zijn schrijverschap. Dat is jammer, maar een volledige weergave van het schilderij was heel duidelijk uit ruimtelijke overwegingen niet mogelijk. De flaptekst op de achterkant? Ach, wie stoort zich daaraan, en bovendien vind ik hem veel minder verschrikkelijk dan Bloem.

Ernstiger zijn zijn bezwaren van het door elkaar heen gebruiken van verschillende drukken. Het lijkt bovendien wat wonderlijk, omdat een vertaler doorgaans gebruik maakt van slechts één tekst. Bij nader inzien heeft ook de vertaler van L'âge d'homme, Kees Jongenburger, niet anders gehandeld. De tekst waarvan hij is uitgegaan is kennelijk de herdruk van 1979 geweest, die verscheen in de folioreeks van Gallimard, en waarin eveneens het eigenlijke nawoord als voorwoord is opgenomen. Deze omzetting vind ik niet onverstandig, omdat het essay van Leiris weliswaar ruim na de totstandkoming van het boek geschreven is, maar aan de andere kant een zo goede introductie geeft, dat het zeer de aanbeveling verdient gelezen te worden alvorens aan Arena te beginnen. Deze kleine rechtzetting ‘moest even’, want ik zou het betreuren als de vertaling van een interessant boek als L'âge d'home om oneigenlijke redenen niet gelezen zou worden.

Lucretia van Lucas Cranach

De nu eenentachtigjarige Leiris trad als dichter in 1924 toe tot de beweging van het surrealisme, maar distantieerde zich weer in 1929, toen Breton van zijn discipelen eiste dat zij zich zouden uitspreken over hun ideologische motieven inzake de revolutie: was men voor gemeenschappelijke actie, of wenste men zich te beperken tot een of andere individuele vorm? Deze actie van Breton leidde tot een scheuring binnen de gelederen, waardoor Breton genoodzaakt werd zijn standpunt nogmaals te bepalen. Hij deed dit in een tweede surrealistisch manifest.

Kwadratuur

In een interview met Peggy van der Leeuw dat op 29 mei 1976 in VN verscheen, zegt Leiris over zijn uittreden: ‘Ik ben uit de groep gegaan voornamelijk om persoonlijke redenen, zoals trouwens heel veel leden van de groep. Er waren grote verschillen in opvatting en in karakter. Maar het hele idee van een zoeken naar een sluitend systeem dat tegelijkertijd filosofie, wetenschap, esthetiek en moraal zou zijn - daar sta ik nog steeds achter. Mijn Règle du jeu verschilt daar niet veel van, dat is een ambitie waaraan ik trouw ben gebleven.’

Met La règle du jeu, de regels van het spel, doelt Leiris op zijn grote autobiografie in vier delen, die vanaf 1948 verschenen: Biffures, Fourbis, Fibrilles en Frèle bruit. Zijn motivatie voor het schrijven van een autobiografie was om via een diepgaande zelfanalyse tot een soort leefregel te komen niet alleen, maar bovendien tot een ‘ars poetica’. Leven en literatuur zouden hierbij moeten samenvallen. Deze poging om het leven volledig in literatuur uit te drukken was een zoeken naar de kwadratuur van de cirkel, zoals Maurice Nadeau in de gelijknamige studie die hij aan Leiris wijdde stelt, en droeg als zodanig vanaf het begin het echec in zich. In het genoemde interview geeft Leiris de mislukking ook toe: ‘ik heb aan het einde van Frèle bruit, het laatste deel, moeten erkennen dat ik er ten slotte niet in geslaagd ben deze règle du jeu te definiëren. Wat overblijft is de poging die ik gedaan heb, en die schenkt mij geen voldoening, hij is mislukt, wat niet wegneemt dat juist die poging mijn leven heeft uitgemaakt, gedurende zo'n dertig, veertig jaar.’

Arena kan gezien worden als een voorspel bij deze groots opgezette autobiografische onderneming. Leiris is waarschijnlijk op het idee gebracht door een psychoanalyse die hij had ondergaan met de bedoeling bevrijd te worden van de ‘ongerechtvaardigde angst voor straf’ die door de christelijke moraal wordt ingeprent. Door het mislukken van de analyse tracht hij hetzelfde te bereiken met het schrijven van zijn boek. Als je, meent hij, zo openlijk mogelijk over je zelf schrijft, zul je automatisch daardoor veranderen. Je zult je zelf bevrijden en een ander mens worden. En dit proces wordt nog versterkt door een verandering in de relaties met de mensen uit je omgeving, die immers je boek lezen, en hun gedrag daardoor mede zullen laten bepalen. Zijn esthetisch credo hierbij is de feiten uit zijn leven zo kaal en ongearrangeerd te brengen als mogelijk is. Achteraf bezien vindt hij ook Arena geen geslaagd boek, en wijt dit onder meer aan het nog te veel vastzitten aan het psychoanalytische jargon dat hij tijdens zijn analyse had leren hanteren. De vier delen die hij daarna schrijft, hebben daarom als esthetisch principe dat el-

[p. 29]

ke vorm van vaktaal vermeden dient te worden. Je kunt zeggen dat het schrijven van Leiris een steeds hervatte poging tot ‘bevrijding’ is, door voortdurend te werken vanuit andere gezichtspunten.

Stieregevecht

In het essay waarmee Arena begint, ‘Over de literatuur beschouwd als een stieregevecht’, trekt Leiris een vergelijking tussen zijn wijze van schrijven, en het vechten van de torero. De regels van het stieregevecht zijn zodanig, dat de torero zich steeds uitdagend en daardoor kwetsbaar moet opstellen binnen het bereik van de horens. Evenzo maken de regels die Leiris voor zichzelf ontworpen heeft, het brengen van de onopgesmukte waarheid, hem kwetsbaar. Hieraan ligt zeker enig masochisme ten grondslag, zondebesef en strafbehoefte. Leiris ziet dit zelf heel goed in, en noemt zijn bekentenissen vaak een vorm van biechten.

De twee impulsen die hem sturen, naast masochisme ook sadisme, ziet hij verbeeld in de twee vrouwenfiguren Lucretia en Judith, zoals ze voorkomen op het schilderij van Cranach. Lucretia die zichzelf doorsteekt na verkracht te zijn, en Judith die het hoofd van Holofernes afhakt na met hem geslapen te hebben. Het levert de invalshoeken van waaruit Leiris de gebeurtenissen die zich in zijn leven hebben voorgedaan, beschrijft. De spanning die deze dualiteit met zich meebrengt levert ook de stof voor Leiris' gefascineerdheid voor de zelfmoord. Hij heeft zelf eens een poging daartoe gedaan. Als diepe betekenis van de zelfmoord ziet hij: ‘tegelijk zichzelf en een ander worden, mannelijk en vrouwelijk, subject en object, degene die doodt en degene die gedood wordt, de enige mogelijkheid van eenwording met zichzelf.’ Het lijkt verrassend veel op wat Vestdijk eens geschreven heeft in zijn essay ‘Advies inzake zelfmoord’.

De vrijheid die Leiris aan de dag legt bij het beschrijven van zich zelf, betekent niet dat hij bepaalde discreties veronachtzaamt. Tot zijn spelregels behoort namelijk ook dat bij wat hij schrijft de vrijheid van een ander niet in gevaar mag komen. Het stelt hele duidelijke grenzen aan zijn werkgebied, wat bij voorbeeld blijkt uit het feit dat we in Arena over zijn vrouw nauwelijks iets te weten komen.