Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 18]

Wonen op Buitenlandse Zaken
Het tweede deel van de biografie over Harold Nicolson

Harold Nicolson A Biography II door James Lees-Milne Uitgever: Chatto & Windus, 377 p., f85,50 Importeur: Keesing

Hugo Arlman

‘Het is beter om met plezier rommel te lezen dan zich kreunend en steunend door meesterwerken heen te worstelen,’ schreef Harold Nicolson in zijn eerste literaire rubiek voor de Daily Express in 1930. ‘Hij raadde zijn lezers aan,’ zo vervolgt zijn biograaf, ‘niet snobberig te doen over boeken. Ze moesten eerst maar leren voor hun plezier te lezen voor ze konden hopen er iets van op te steken.’

Het tweede deel van Lees-Milnes biografie van Harold Nicolson (1886-1968) - diplomaat, parlementslid, literatuurcriticus, schrijver, BBC-commentator en echtgenoot van de Bloomsbury-auteur Vita Sackville-West - is ongetwijfeld leerzaam, het is geen boek dat de lezer voortdurend kan plezieren. Hoe levendig Lees-Milnes stijl ook is, hoe fraai de citaten uit Nicolsons brieven en dagboeken ook zijn, hoe geestig en goed gedoseerd de anekdotiek, sommige stukken zijn letterlijk vervelend, voornamelijk omdat er in die betreffende periode van Nicolsons leven weinig opmerkelijks gebeurt.

In tegenstelling met het eerste deel - dat vorig jaar verscheen en besproken werd in VN 13/12/80 - treedt in dit deel een hinderlijke trek van Lees-Milne aan het licht: de neiging zich tussen de lezer en zijn onderwerp op te stellen, Nicolson overdreven in bescherming te nemen of volstrekt overbodige eigen meningen ten beste te geven. Harold Nicolsons financiële perikelen - hoe relatief ook voor een zoon van de Engelse upperclass - hoeven niet onvermeld te blijven, maar de opvatting van Lees-Milne dat Engeland ‘een onverschillig en ondankbaar land’ is dat zijn creatief talent uitperst, zal weinigen interesseren. Nicolsons hoop, zoals geuit in zijn boek Good Behaviour, dat alle Engelsen ooit nog eens het onberispelijke BBC-Engels zouden spreken is wellicht van belang; dat geldt niet voor Lees-Milnes toevoeging dat wat er van geworden is ‘een klasseloze uitspraak van het Engels is (...) die zowel onjuist als lelijk is’. En zo wordt Harolds intieme vriend Guy Burgess, van wie in 1952 bekend werd dat hij al jaren voor de Sovjetunie spioneerde, door de biograaf stelselmatig van het toevoegsel ‘verrader’ of ‘gemene spion’ voorzien. Aan de andere kant weet Lees-Milne over Anthony Blunt, van wie twee jaar geleden exact hetzelfde bleek, niet meer te melden dan dat hij Opzichter van de Koninklijke Schilderijen was.

Harold Nicolson in 1961 aan boord van de S.S. Augustin

Schoonheidsfoutjes

Harold Nicolsons leven, zijn politieke loopbaan, zijn (dag)boeken, zijn opvattingen blijven echter intrigerend, gevarieerd, ergerniswekkend en ontroerend genoeg om de schoonheidsfoutjes van zijn vriend James Lees-Milnes te doorstaan. Het beeld dat de biograaf schetst - voor zover dat niet al opdook uit Nicolsons omvangrijke dagboeken - is dat van een man die niet alleen boeiend was, maar ook gevoelig, soms sentimenteel, aardig, meer geneigd het anderen naar de zin te maken dan hen te domineren. Aardig niet alleen voor zijn directe omgeving - de bijzondere verhouding met Vita Sackville-West is in Portrait of a Marriage door hun zoon Nigel in extenso beschreven - maar ook uitgesproken ruimhartig voor mensen in wie hij wat zag: er moeten als we op Lees-Milne moeten afgaan, nogal wat schrijvers rondlopen die het begin van hun literaire loopbaan aan Nicolsons aanmoedigingen en hulp te danken hebben.

Diezelfde eigenschappen - gevoeligheid, ruimhartigheid -, in combinatie met een grote loyaliteit tegenover zijn vrienden - hij correspondeerde tot in 1962 met Guy Burgess terwijl deze al jaren in Moskou woonde - deden hem in de bevrediging van zijn politieke ambities de das om. Zijn vriendschap met Oswald Mosley, de latere leider van de Britse nazi-partij, trok hem zover diens kamp binnen dat het zijn politieke reputatie ondergroef. Nicolson was een slecht politicus: hij was te eerlijk om zijn kiezers naar de mond te praten en het mag een wonder heten dat hij nog tien jaar (1935-1945) in het Lagerhuis heeft gezeten. En daar viel hij meer op door doorwrochte en gewaardeerde speeches over de Engelse buitenlandse politiek - hij behoorde met Eden en Churchill tot de eerste tegenstanders van Chamberlains appeasement politiek - dan door populariteit verhogend geredekavel voor de achterban. Zijn bijna dweperige bewondering voor Winston Churchill werd tijdens de Tweede Wereldoorlog nog beloond met een kortstondig staatssecretariaat, maar hij werd na een jaartoen dat zo uitkwam, onaangekondigd en genadeloos ter zijde geschoven: ‘Beste Harold. De veranderingen op het ministerie voor Informatie leiden me ertoe je te vragen je staatssecretariaat ter beschikking te stellen.’ Het was, zo schrijft Lees-Milne, een zware slag voor Nicolsons trots en gevoel voor eigenwaarde, maar een direct gevolg van zijn gebrek aan standvastigheid en besluitvaardigheid: ‘Zijn memoranda waren fraai van stijl, een beetje wijdlopig en liepen niet uit op een beslissing.’

Bij de verkiezingen in 1945 en de ommezwaai van het electoraat naar Labour verloor hij ook zijn parlementszetel in West-Leicester. Nicolsons overgang enige tijd later naar Labour maakte zijn reputatie er niet beter op: eerst Mosley's-recht[s,] daarna National Labour-Liberaal[,] nu Labour-socialist. Bovendien bestond zijn socialistische ideologie uit niet veel meer dan het idee dat [de] massa netjes opgevoed moest worden. Persoonlijk kon hij het, en hij was te eerlijk of te indiscreet dat [te] kunnen verzwijgen, alleen maar met intellectuelen en de betere kringen goed vinden. Daar kwam nog bij dat Nicolsons bekering tot de leer van Clemens Attlee veel te maken had met zijn hardnekkige en gênante pogingen in die jaren na de oorlog bij de jaarlijkse lintjesregen een Peera[ge] (de titel van Lord en een zetel in het Hogerhuis) te krijgen. Een toekenning waar de toenmalige Labour-regering een beslissende stem in had. (Toen hij jaren later als dank voor een biografie die hij geschreven had over Koning George V, namens het Engelse koningshuis een Knighthood (de titel van Sir) ontving, vertrouwde hij zijn dagboek toe liever twaalf flessen champagne te hebben gekregen. Lees-Milne: ‘Harold was alleen een snob als je het achteraf beoordeelt’).

Zijn voortdurende streven naar een politieke loopbaan, voornamelijk voortspruitend uit een gevoel van ‘nobless oblige’, dat iemand als zijn vrouw Vita bij voorbeeld volkomen vreemd was, hinderde tegelijk zijn schrijverschap. Hij was weliswaar jarenlang een gevierd commentator voor de BBC-radio, auteur van een wekelijkse rubriek in The Spectator getiteld Marginal Comment, en vaste boekrecensent van de Observer, maar hij verdeelde zijn aandacht te zeer om het Grote Boek te schrijven waar iedereen nog jaren over zou praten. Het is dan ook niet toevallig dat één van zijn meest bejubelde boeken de biografie over Koning George V is, geschreven nádat hij de politiek voorgoed had opgegeven. Hij kreeg een eigen werkkamer [op] Windsor Castle, voerde gesprekken met alle nog levende intimi van George, waaronder diens vrouw Queen Mary, en mocht vrijelijk van de dagboeken van de overleden vo[rst] gebruik maken. Lees-Milne: ‘Het maakte Harold razend dat George V, die vele interessante mensen ontmoet had en van belangrijke gebeurtenissen getuige was geweest, d[aar]

[p. 19]

niet beter over kon schrijven dan een gemiddelde stationskruier.’ De Engelsen hebben voor díé karaktertrek van Nicolson een perfecte en onvertaalbare uitdrukking: ‘He doesn't suffer fools gladly’.

De biografie werd uitstekend ontvangen, Queen Mary schreef in Nicolsons eigen exemplaar: ‘Dit is een edel boek over mijn geliefde echtgenoot’, kortom iedereen was tevreden. Te pijnlijke episodes waren discreet weggelaten - ‘de monarchie komt altijd op de eerste plaats’ was hem al voorgehouden -, maar ook het prachtige verhaal over het bezoek van George en Mary aan het Belgische vorstenhuis. Volgens het protocol kregen ze aparte slaapkamers, gesitueerd in ver van elkaar gelegen vleugels van het koninklijk paleis. Zelfs koningen en koninginnen hebben echter soms iets menselijks en het Engelse vorstenpaar was gewoon bij elkaar te slapen. Hetgeen George noopte midden in de nacht, alleen, in het donker op zoek te gaan naar de slaapkamer van zijn vrouw, voorzichtig om de deur kijkend toen hij aanklopte, ‘met zijn lieve, droevige gezichtje’, zoals Queen Mary het tegenover Nicolson formuleerde. Naarmate Nicolson ouder wordt - hij werd zeventig in 1956 - wordt steeds duidelijker dat een biografie over hem onvermijdelijk uitloopt op een beschrijving van oude mannen en dingen die voorbijgaan. Ter gelegenheid van de onafhankelijkheid van de Engelse koloniën India en Pakistan - een klassiek voorbeeld van een redelijk verstandige dekolonisatiepolitiek - beschrijft Lees-Milne de opvatting van Nicolson als volgt: ‘We gedroegen ons alsof het verlies van vierhonderd miljoen Engelse burgers en het opgeven van onze macht een schitterende overwinning was en niet de begrafenis van het grootste rijk uit de geschiedenis.’ Maar Nicolson leek ook zijn eigen non-conformisme - zijn intense, maar aseksuele verhouding met zijn vrouw, hun beider homoseksualiteit, zijn libertijnse levensinstelling - langzamerhand te vergeten. Het frappantste voorbeeld daarvan is zijn reactie op de publikatie van Vladimir Nabokovs Lolita eind jaren vijftig. Het boek, dat al in Parijs in het Engels verschenen was, zou uitgegeven worden door Wiedenfeld & Nicolson, de uitgeverij van zijn zoon Nigel. Harold vond het boek ‘obsceen’ en ‘verdorven’ en deed alle mogelijke moeite zijn zoon van de uitgave af te houden. Toen ook de hoogste openbare aanklager in Engeland geen reden zag het boek tegen te houden, verscheen het toch. ‘Ik was gewoon naar kleine meisjes te glimlachen en ze over hun hoofd te aaien als ik ze tegenkwam, als een liefhebbende oom. Nu durf ik dat niet meer uit angst dat de moeders het ergste zullen vermoeden.’

Misschien is dat wel het meest opvallende aan een man als Harold Nicolson: dat iemand die in zijn privéleven voor zijn tijd en milieu zo non-conformistisch, zo belezen en zo bereisd was, die zoveel levenservaring moet hebben opgedaan, zo bekrompen kon zijn en zo snobistisch kon blijven. Zoals Edmund Wilson ooit over Nicolson schreef: ‘Ondanks al zijn reizen heeft hij in feite maar in één land gewoond: het ministerie van Buitenlandse Zaken’.

‘Wissen ist macht’