Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 11]

‘Dat men in het Westen vertrouwt op de beloften van Moskou staat gelijk met zelfmoord’

Aleksandr Aleksandrowitsj Zinovjev woont sedert 1978 in het Westen (München). Sinds de verschijning van Gapende hoogten in 1976 was hij persona non grata in de Sovjetunie. Een normaal leven werd hem onmogelijk gemaakt en al gauw werd hem te verstaan gegeven dat hij maar beter kon emigreren.
Zinovjev is in 1922 geboren in een proletarisch gezin als één van elf kinderen. Hij liep de middelbare school af, diende in de Tweede Wereldoorlog als luchtmachtofficier en ging na de oorlog filosofie studeren. Hij schreef een proefschrift over het marxismeleninisme en werd een van de meest vooraanstaande medewerkers van het Filosofisch Instituut van de Academie van Wetenschappen. Daar legde hij zich vooral toe op de logica en de wetenschapsmethodologie en werd op deze gebieden de meest geciteerde geleerde van zijn land. Ook internationaal trok hij de aandacht, getuige een reeks vertalingen van zijn wetenschappelijke studies in het Duits en Engels.
Zijn liberale, antistalinistische houding bracht Zinovjev steeds vaker in conflict met de autoriteiten. Hoogleraar werd hij wel, maar het lidmaatschap van de Academie van Wetenschappen, waar hij gezien zijn wetenschappelijke carrière het volste recht op had, is hem nooit toegekend. Ook buitenlandse congressen mocht hij nooit bijwonen, hoewel hij daar vaak uitnodigingen voor kreeg. Langzamerhand werd de situatie rijp voor het schrijven van Gapende hoogten. Willem G. Weststeijn sprak met hem.

Willem G. Weststeijn

Hoe is Gapende hoogten ontstaan en onder welke omstandigheden is het geschreven?

‘Dat ik Gapende hoogten ben gaan schrijven had verschillende oorzaken. In de eerste plaats heb ik mijn hele leven lang met het idee rondgelopen nog eens een groot boek tot stand te brengen. Maar de directe aanleiding was mijn ontslag als hoogleraar op het Filosofisch Instituut van de Universiteit van Moskou. Ik werd teruggezet in de rang van gewoon medewerker, had niets meer te maken met de organisatie van het instituut, hoefde geen vergaderingen meer voor te zitten en geen promovendi meer te begeleiden. Kortom, ik had nauwelijks meer iets te doen, beschikte voor het eerst sinds jaren over vrije tijd. Toen ben ik begonnen aan Gapende hoogten. Aanvankelijk was ik nogal onvoorzichtig en liet ik stukken lezen aan vrienden en bekenden, maar toen ik merkte dat ook de KGB belangstelling begon te tonen besloot ik meer in het verborgene te werk te gaan. Ik begon daarom tegelijkertijd met Gapende hoogten een boek over logica te schrijven, dat later in het Duits is verschenen. En volgens de beproefde tactiek stopte ik gedeelten van het manuscript over logica op de meest onwaarschijnlijke plaatsen, het manuscript van Gapende hoogten liet ik rustig op mijn bureau liggen. Bij de verschillende huiszoekingen zijn al die onwaarschijnlijke plaatsen natuurlijk opgespoord, maar het is bij niemand in zijn hoofd opgekomen een blik te werpen op wat er open en bloot op het bureau lag.

Dit schrijven onder druk en in het geheim hebben voor een deel ook de vorm bepaald van mijn boek. Ik moest er natuurlijk rekening mee houden dat ieder moment een deel van het manuscript in beslag genomen zou kunnen worden, ik wist ook niet of me de tijd gegund zou worden een flink boek te voltooien, elk hoofdstuk kon het laatste zijn. Vandaar dat ik Gapende hoogten geschreven heb in afzonderlijke stukken die niet een bepaalde volgorde hebben ten opzichte van elkaar. Er zit geen ‘verhaal’ in het boek. Je kunt Gapende hoogten naar believen van voor naar achter, van achter naar voor of in willekeurige volgorde lezen. Eén curieus geval dat te maken had met mijn manier van schrijven wil ik u niet onthouden. Ik had een lang hoofdstuk van mijn boek voltooid en dat ergens verstopt, maar vervolgens vergat ik het volledig. Pas een jaar later kwam ik het weer tegen, maar het manuscript van Gapende hoogten was toen al in het Westen. Dat hoofdstuk heb ik later omgewerkt tot Aantekeningen van een nachtwaker (in het Westen verschenen in 1979 - WGW).’

Aleksandr Zinovjev (foto: R.B.P.)

Het boek is in een betrekkelijk korte tijd geschreven.

‘Ja. Omdat ik aan mijn boek ben begonnen toen ik reeds over de vijftig was hebben velen het idee dat ik jaren (sommigen denken zelfs tientallen jaren) aan mijn Gapende hoogten heb gewerkt en dat ik lange tijd met allerlei notitieboekjes op zak heb rondgelopen om op te schrijven wat de mensen tegen elkaar zeiden. Dat is natuurlijk volstrekte onzin. Met behulp van notitieboekjes schrijf je geen serieus boek. De mensen kletsen heel wat af onder elkaar en wanneer je dat losmaakt uit de concrete situatie verliest het elke betekenis en ieder belang. Ga maar eens een keer nuchter in een gezelschap zitten dat stevig gedronken heeft en je zult je verbazen over de intecllectuele armoede en smakeloosheid van de gesprekken. Een notitieboekje heb ik nooit gehad; ik onthield gewoon alles, ook bij voorbeeld tientallen telefoonnummers en adressen. Mensen die me goed gekend hebben, zullen kunnen bevestigen dat ik zelfs de omvangrijke cursussen logica, die berekend waren voor een periode van drie jaar, in mijn hoofd had en niet op papier. Gapende hoogten heb ik, kun je zeggen, in één ruk geschreven, in ongeveer een half jaar. Je moet daar natuurlijk wel bij bedenken dat ik een lang, arbeidszaam leven achter de rug heb waarin ik mijn omgeving en de maatschappij voortdurend heb waargenomen en bestudeerd. Langzamerhand verzamelde zich in mijn hoofd een enorme hoeveelheid materiaal, voldoende voor niet alleen Gapende hoogten, maar ook nog andere boeken. Dit betekende natuurlijk niet dat ik het boek al kant en klaar in mijn hoofd had. Het materiaal was er, maar pas door de handeling van het schrijven ontstond het boek. Net als de cursus logica, die zat ook niet letterlijk in mijn hoofd, maar ontstond steeds opnieuw wanneer ik hem daadwerkelijk gaf.’

U hebt rondgelopen met het idee eens een groot boek te schrijven. Hebt u zich al eerder beziggehouden met het schrijven van literatuur?

[p. 12]

‘Ik ben altijd erg geïnteresseerd geweest in literatuur. Ik heb talloze bijdragen geleverd aan muurkranten, was een liefhebber van het mondeling vertelde verhaal en heb mijn colleges altijd doorspekt met literaire uitwijdingen. In mijn jeugd deden we vaak wedstrijden op de Gorkistraat (de hoofdstraat van Moskou - WGW) wie het langst improviserend kon dichten. Wie het meest haperde had verloren. Ik heb toen zelfs een tijdlang met de gedachte gespeeld schrijver te worden, maar het lot heeft me daarvoor gespaard. Toen ik uit dienst kwam had ik een koffer vol manuscripten, maar die heb ik allemaal vernietigd. Iets heeft me ervan weerhouden de definitieve stap naar de literatuur te doen. Wat dat geweest is, kan ik moeilijk uitleggen. Een van de redenen was ongetwijfeld mijn afkeer van traditionele literaire vormen. Ik was vanzelfsprekend een groot lezer, maar er was maar heel weinig in de literatuur wat me werkelijk kon boeien.

Ik begreep niet waaron iedereen Shakespeare, Dante, Tolstoj, Toergenjev las. De gebroeders Karamazov heb ik alleen gelezen omdat het toevallig het enige boek was in een kamer die ik had gehuurd. De vorige bewoner had het vergeten, het was achter een kast gevallen. Wel heb ik Lermontov tientallen keren gelezen en ik hield erg veel van Knut Hamsun. Vaak vind ik alleen bepaalde gedeelten van boeken interessant, van Oorlog en vrede bij voorbeeld alleen de stukken over geschiedenis. Wat de huidige Russische literatuur betreft heb ik een voorkeur voor Trouwe Roeslan van Wladimov en Moskou op sterk water van Jerofejev (beide romans zijn in het Nederlands vertaald - WGW). Vooral het laatste boek is een werk van uitzonderlijke klasse. Het is tragisch dat de schrijver, die zwaar alcoholist is, zo slecht wordt opgevangen in Moskou.

Zoals u ziet heb ik wat de literatuur betreft een nogal ongewone smaak. Maar dat kan me weinig schelen. Ik ben er juist wel blij mee, want dank zij die vreemde smaak heb ik lange tijd het idee gehad: of ik schrijf iets totaal nieuws waarvan ik zelf kan zeggen dat ik het de moeite waard vind, of ik eindig mijn leven als logicus.’

U hebt met Gapende hoogten bewust gestreefd naar een nieuwe literaire vorm?

‘Ik wilde iets geheel nieuws maken, maar van een bewust streven was eigenlijk geen sprake. Ik heb me zelf geen geweld aan hoeven doen, heb niet moeizaam gezocht naar een nieuwe manier van schrijven. De literaire vorm die ik nodig had die was er al, kant en klaar, letterlijk bij de eerste regels die ik op papier zette. En, hoe vreemd dat op het eerste gezicht ook mag lijken, ik heb daarbij veel te danken gehad aan mijn beroepsmatige bezigheden als logicus en dan vooral aan mijn onderzoek naar de taal van de wetenschap en de ideologie. Ik had natuurlijk wel een bepaald idee voor ogen. Kijk, als je het hebt over literatuur dan kun je zeggen dat die op de een of andere manier de wetten van de menselijke samenleving weerspiegelt. Maar tegelijkertijd is het zo dat de beschrijving van de wetten van de natuur en de samenleving niet een zaak is van de literatuur maar van de wetenschap. Waar de literatuur zich mee moet bezighouden weten we uit de schoolboekjes. De literatuur moet de Iwans, Pjotrs, Matrjona's, de hondjes, vlindertjes en bloemetjes beschrijven, welke kleur de ogen van Iwan hebben, met wie Matrjona slaapt, hoe het vlindertje fladdert en het bloemetje geurt. Ik besloot met deze traditie te breken. Ik besloot literatuur te schrijven niet over de Iwans, Matrjona's, hondjes, vlindertjes en andere levende have, maar over de sociale wetten van het menselijk bestaan zelf. Je kunt zeggen dat die de eigenlijk hoofdpersonen zijn van mijn boek.

Ik wilde geen populair boek schrijven over de sociologie, zoals er leerboeken worden geschreven over filosofie die niet hoger mikken dan de verstandelijke vermogens van onontwikkelde huisvrouwen en vervolgens worden aanbevolen als universiteire handboeken, maar ik wilde een literair werk maken. En beslist geen populair. Ik besloot de wetten van het bestaan tot de handelende personen van mijn boek te maken, te laten zien hoe ze zich voelen in onze samenleving, waarmee ze zich bezighouden, hoe ze met elkaar omgaan. Ik besloot ze niet te laten zien als die mystieke, nu een edele en goede, dan weer wrede en verschrikkelijke, maar altijd grootse verschijnselen, zoals de officiële ideologie dat doet, maar als de gewone, banale onbeduidendheden die ze in werkelijkheid zijn. Dat was het idee achter mijn boek en dat idee stond me al direct bij het begin voor ogen. Ik kon dat uitwerken op tien, maar ook op honderd bladzijden. Het lot was me gunstig gezind en heeft me daarvoor vele honderden bladzijden ter beschikking gesteld.

Die sociale wetten die ik beschreven heb zijn overigens universeel, ze zijn overal dezelfde. Het maakt ze niet uit waar ze zich vertonen en hun grimassen maken. In de Sovjetunie voelen ze zich echter bijzonder thuis, ze zijn daar autocratische heersers en kunnen zonder enige beperking hun gang gaan. Men heeft me gezegd dat het beeld dat ik in Gapende hoogten geschetst heb niet alleen van toepassing is op de Sovjetunie, maar dat het in het Westen net zo is. Als dat waar is ben ik blij. Natuurlijk niet omdat het in het Westen precies zo is - als dat werkelijk zo is, heb ik medelijden met het Westen. Maar ik verheug me over de algemeenheid van wat ik heb geschreven.’

Speculaties

Als het zo is dat de hoofdpersonen van uw boek de sociale wetten zijn, dan is het waarschijnlijk onjuist de personages die in uw boek voorkomen onder allerlei ‘abstracte’ namen als Flapuit, Neurasthenicus, Knor, Socioloog, Denker en anderen te verbinden met mensen die werkelijk leven of geleefd hebben in de Sovjetunie?

‘Er is inmiddels al heel wat gespeculeerd over wie wie is en in de Sovjetunie hebben zich al heel wat mensen kandidaat gesteld voor een van de personages. Zo zijn er wel een stuk of vijf die allemaal geloven dat ze Denker zijn. Hieronder zijn er drie met een weelderige haardos, terwijl Denker in Gapende hoogten toch zo kaal is als een biljartbal. Natuurlijk heb ik in mijn beschrijving van de denkbeeldige staat Ibansk veel gebruikt van wat me bekend was over concrete personen en over de geschiedenis van de Sovjetunie. Maar ik ben geen chroniquer. Ik protesteer tegen de “ontcijfering” van mijn boek. Commentaren over wie als prototype heeft gediend voor een van de personages of wat de aanleiding was voor het schrijven van dit of dat deel van het boek kunnen hun nut hebben, maar je kunt het boek ook zonder dat lezen. Het is waar dat bij voorbeeld Stalin, Chroestsjov, Solzjenitsyn en Ernst Neizvestnyj te verbinden zijn met respectievelijk Baas, Knor, Rechtminnaar en Klodderaar in Gapende hoogten, maar dat is dan ook alles. Klodderaar is niet Ernst Neizvestnyj hoewel ik feiten uit Neizvestnyjs leven heb gebruikt voor het boek. Met Klodderaar wilde ik [het] lot van een genie in de samenleving van Ibansk laten zien als een sociaal-psychologisch verschijn[sel] en ik heb Klodderaar gedachten toegeschreven [die] ik bij de werkelijke Neizvestnyj nooit ben tegengekomen. In het algemeen kun je zeggen dat de gedachten van alle personages van mijn boek [mijn] eigen gedachten zijn, verdeeld over verschillende personages, maar niet ontleend aan anderen.’

Men heeft uw boek in het Westen gekarakteriseerd als een satire en het geprezen om zijn absurditeit en groteske beelden. Uw werk is daarbij vergeleken met die van de grote satirici uit de wereldliteratuur, Voltaire, Swift, Rabelais, Orwell, Za[m]jatin.

‘Gapende hoogten is gedeeltelijk een satire, maar gedeeltelijk ook en misschien wel voor het grootste deel een volstrekt realistische beschrijving van de maatschappij van de Sovjetunie. Veel dingen die in mijn beschrijving voor westerse ogen grotesk lijken zijn in feite volledig conform de werkelijkheid. Laat ik een voorbeeld geven. Op een gegeven moment is er geconstateerd dat treinen [die] in tanks aardolie vervoeren tot een bepaald station rijden. Daar wordt de aardolie overgepompt [in] andere tankwagons van andere treinen en verv[ol]gens wordt de olie verder getransporteerd in [die] andere treinen. Waarom doet men dit? Ik verzeker u dat geen enkele fantasie in staat is tot wat de banale, grauwe, van elke verbeeldingskracht verstoken Sovjetwerkelijkheid hier heeft uitgedacht. Het blijkt dat de olie wordt overgepompt om [het] gemiddelde traject dat de wagons afleggen te [be]korten! Van dit soort gevallen kan ik er duizenden geven, het leven in de Sovjetunie is er vol m[ee.] Een paar van die gevallen heb ik ook in mijn boek beschreven en dat is in het Westen opgevat als grotesk en absurd. Maar de Sovjet-lezers met wie [ik] gesproken heb zagen daar niets grotesks in. Sommigen beschouwden het als laster, anderen als [de] waarheid, maar niemand nam het woord “grotesk” in de mond. Het mensenlijk leven is geraffineerder, rijker en verschrikkelijker dan welke literaire fantasie ook. Er geldt hier een wet waarover ik een paar woorden wil zeggen. Wanneer je [het] werkelijke leven van bij voorbeeld de Sovjetunie geheel juist en volledig beschrijft dan zal [de] westerse lezer (en waarschijnlijk ook de Sovjet-lezer) eenvoudig niet geloven dat het geschetste beeld waarheidsgetrouw is, zo onzinnig, wreed, armzalig, naargeestig en weerzinwekkend is het. Wanneer een schrijver wil dat zijn lezers geloven in de waarheidsgetrouwheid van zijn beschrijvngen dan zal hij instinctief of bewust niet de wa[ar]heid beschrijven, maar de waarheid in een esthetische vorm kleden. Men zegt wel: als je niet fantaseert word je niet geloofd.’

Specialist en observator

‘We raken hier de kern van mijn werk en van mijn methode. Om de resultaten van wetenschappelijk onderzoek in een literaire vorm te gieten is als een van de belangrijkste middelen daarvoor het verzinsel nodig. Hoe komt dat? Je kunt een paral[lel] trekken met de wetenschap. De wetenschap bestaat niet zonder abstracte modellen, hypothetische voorbeelden, veronderstelde situaties. De[ze] vormen van wetenschappelijke abstracties krijgen in het soort literatuur dat ik schrijf het karakter

[p. 13]

van verzinsels. Je kunt de concrete situaties in mijn boeken niet beschouwen als een weergave van iets wat ik gehoord of gezien heb. Natuurlijk heb ik dingen gehoord en gezien, maar wat ik hoorde en zag was op zich nog geen literatuur. Alle situaties heb ik bedacht, zelfs wanneer er een analoge situatie in de werkelijkheid bestond.

Nog enkele opmerkingen over mijn manier van schrijven. Als specialist en observator van de mensen weet ik dat het leven verloopt volgens de wetten van de sociale integratie, dat in de moderne massamaatschappij er talloze gedachten, woorden, zinnen, daden, dingen, et cetera worden geproduceerd die onder de mensen verdeeld worden volgens sociale regels en volgens de wetten van de waarschijnlijkheid en niet volgens zekere “wetten van de menselijke waarheid”. Het speelt daarom geen rol in wat voor broeken de personages rondlopen, hoe groot ze zijn en wat voor kleur ogen ze hebben. Het doet er niet toe aan wie deze of gene gedachte die je de lezer wilt meedelen wordt toegeschreven. Als hij maar uitgesproken wordt. Ik heb daarom in mijn boek iedere beschrijving vermeden, behalve in die gevallen waarin hij een duidelijke betekenis had. En ik heb verstandige mensen banaliteiten en dwaasheden laten zeggen en simpele zielen diepzinnige gedachten laten uitspreken. Wat het rijtje van schrijvers betreft dat u opnoemde: zij hebben een bepaald literair middel - de verzonnen, fantastische situatie - gebruikt om de waarheid te zeggen over de werkelijkheid. Wanneer de waarheid die je aan de lezer wilt meedelen ontstaat dank zijn bepaalde procédés van wetenschappelijk onderzoek dan krijg je een heel nieuw type literatuur. In dat opzicht verschil ik dus van al die schrijvers.’

In uw boek schetst u een nogal somber beeld van de maatschappij van Ibansk, ofwel de Sovjet-samenleving. Uw boek eindigt ook nogal uitzichtloos, met de zelfmoord van een van de hoofdfiguren. Een van uw latere boeken heeft als titel Zonder illusies. Gelooft u niet dat er aan het communistische systeem iets te veranderen valt, bij voorbeeld door de dissidentenbeweging, of is deze ongevaarlijk voor het Sovjet-bewind.

‘Wie gelooft dat de communistische maatschappij binnenkort uiteen zal vallen heeft een pathologisch onbegrip voor de werkelijke situatie. Men dient de waarheid onder ogen te zien en te begrijpen dat de communistische levensorde iets veel stevigers en standvastigers is dan bedriegerij van goedgelovige lieden en hun terrorisering door een aantal misdadigers. Het is een volstrekt wetmatige samenleving van tientallen miljoenen mensen, die van generatie op generatie in stand is gehouden en een type mensen heeft voortgebracht (en opgevoed) dat uitstekend in die samenleving past. Ik wil daarmee niet zeggen dat die samenleving goed is, dat hij beter is dan de westerse, dat hij mij bevalt of iets dergelijks. Ik constateer alleen een feit. Wat zijn de oorzaken van de stabiliteit van de communistische samenleving? Ik zal er een paar noemen.

Een immens systeem van regeling en controle doordringt alle geledingen van de maatschappij, zodat de mens letterlijk is verstrikt in dit net van de macht. Een vrij aanzienlijk aantal mensen vormen met elkaar de bevoorrechte lagen in de maatschappij en het is voor hen van vitaal belang dat die maatschappij is verbonden met een of ander collectief, geeft via dat collectief zijn krachten aan de maatschappij en ontvangt via dat collectief alles dat nodig is voor zijn welzijn. Het individu heeft er dus belang bij dat hij instemt met de normen van het leven en de eisen van het collectief. Bovendien biedt het collectief het individu een zekere bescherming en hulp in moeilijke situaties. De arbeidsomstandigheden zijn over het algemeen betrekkelijk licht. Hoewel de levensstandaard nogal laag is worden de minimale behoeften ten aanzien van woning, eten, kleding, ontspanning, vakantie en medische hulp zo'n beetje bevredigd. Psychologisch gezien is het ondergeschikt zijn aan ambtenaren die door de regering zijn benoemd minder vernederend dan het onderworpen zijn aan bazen. De mensen hebben aanzienlijke mogelijkheden hun levensomstandigheden te verbeteren door gebruik te maken van hun positie op het werk en hun persoonlijke relaties (diefstal, protectie, omkoperij). Kortom, wanneer we het leven in de communistische maatschappij objectief bekijken dan zien we dat ontelbare draden miljoenen mensen samenbinden tot die ene monoliet waar de officiële propaganda het altijd over heeft. Voeg daarbij het systeem van de opvoeding en de ideologische beïnvloeding van de mensen, op grond waarvan er van hoog tot laag één type sociaal gedrag is. Hoewel de communistische maatschappij een maatschappij is van mensen die ontevreden zijn met hun bestaan, is de overgrote meerderheid van deze mensen niet in staat in andere omstandigheden te leven en aanvaarden zij hun omstandigheden als iets volstrekt natuurlijks. Het is naïef te geloven dat de communistische samenleving uitsluitend op geweld en bedrog is gegrondvest. Natuurlijk doordringen geweld en leugen deze maatschappij tot in zijn verste uithoeken; maar geweld en leugen zijn niet van boven af opgelegd, ze ontstaan als natuurlijk produkt van het dagelijks leven, als middel tot zelfverdediging, uit opportunisme.’

Kwaadaardig

‘Nu moet men natuurlijk niet denken dat er in deze maatschappij eensgezindheid heerst en dat alles er vredig toegaat. Het omgekeerde is waar. Overal en altijd wordt er verbitterd gevochten. De communistische maatschappij ziedt letterlijk van kwaadheid. De hoogste leiders twisten onder elkaar, de professoren, lagere ambtenaren, generaals, schrijvers. Deze strijd is een noodzakelijk onderdeel van het normale leven. Meestal wordt hij uitgevochten op een manier die door de samenleving wordt aanvaard. De strijd verzwakt de samenleving niet en is slechts uiterst zelden aanleiding tot oppositie tegen de sociale structuur zelf. Zo wordt er ook ontzettend veel geklaagd in de Sovjetunie. Iedereen is ontevreden, iedereen levert kritiek. Maar die kritiek levert nauwelijks gevaar op voor het systeem als zodanig. Er is nooit een duidelijke schuldige aan te wijzen voor de rampen die iemand treffen en men heeft geleerd dat verbetering van de eigen situatie alleen bereikt kan worden binnen de grenzen van de mogelijkheden van het systeem. De structuur van de communistische samenleving maakt het voor grotere groepen ontevredenen onmogelijk zich te organiseren. Bovendien heeft de staat talloze middelen ter beschikking om pogingen de massale ontevredenheid naar buiten te brengen te fnuiken. En niet alleen door middel van het uitgebreide politieapparaat, maar ook omdat ieder individu voor de meest simpele zaken van zijn levensonderhoud van de staat afhankelijk is.

Toch is het een feit dat er in de Sovjetunie openlijk kritiek geleverd wordt op het systeem, ook al is het maar een miniem gedeelte van de bevolking dat hier verantwoordelijk voor is. Ook de communistische staten maken deel uit van de mensheid en zijn geschiedenis. En het is die historische “context” die een deel van de burgers bewust maakt van een resultaat van de beschavingsgeschiedenis als de burgerrechten. Voor de meesten is de wetenschap dat die rechten bestaan zuiver een abstract feit. De overgrote meerderheid van de burgers in een communistische samenleving heeft de vrijheden volstrekt niet nodig. En juist daarom hebben ze die vrijheden dan ook niet. Ze hebben ze niet, ik zeg het nog een keer, omdat ze ze niet nodig hebben. Die vrijheden betekenen voor hen even veel als een paraplu voor een vis.

Het bestaan van de dissidentenbeweging beschouw ik als een van de belangrijkste verschijnselen van het sociale leven in de Sovjetunie, omdat deze beweging voor het eerst in de geschiedenis van de communistische maatschappij de kwestie van de communistische samenleving als zodanig aan de orde heeft gesteld. Het is erg moeilijk antwoord te geven op de vraag hoe groot de beweging is, welke invloed ervan uitgaat op de bevolking, of de beweging al dan niet uitgebreid door de bevolking wordt gesteund. Ik beschouw de zaak van de dissidentenbeweging dan ook liever kwalitatief dan kwantitatief. In de communistische samenleving kan het optreden van één mens hetzelfde resultaat hebben als het optreden van een hele groep of een partij. Niet toevallig is de dissidentenbeweging in de Sovjetunie een beweging van personen, veel meer vertegenwoordigd door individuen dan door groepen.

Dat de dissidentenbeweging is ontstaan, is een zaak van groot historisch belang. Voor altijd is de illusie doorgeprikt van het communistische paradijs op aarde. Duidelijk is geworden dat de toekomst van het communisme niet harmonie is, maar onenigheid. De dissidentenbeweging probeert de lawine van het communisme die zich over de mensheid uitstort te keren. Het communisme is uit de hand gelopen en onttrekt zich aan de menselijke controle. Iedere poging het communisme, ook al is het maar voor een deel weer onder controle te krijgen, moet worden toegejuicht.’

Gevaar

U zegt: het communisme is uit de hand gelopen. Levert dit een direct gevaar op voor het Westen? ‘Het is absurd te hopen dat de Sovjetunie de wereld geluk en voorspoed zal brengen. Met een maniakale consequentheid en hardnekkigheid, zonder rekening te houden met de noden van de bevolking (die verdraagt alles) graaft het communisme het graf voor het Westen. Waarom? Een zinloze vraag. Eenvoudig volgens de wetten van het kankergezwel probeert de Sovjetunie de wereld aan zich zelf gelijk te maken. In deze tijd, waarin de Sovjetunie het initiatief heeft genomen en de hoofdrol speelt in de wereldgeschiedenis toont het land zijn duistere en gemene aard zeer nadrukkelijk.

Het Oost-West probleem is de geografische benaming van een sociaal probleem: het probleem van de relaties tussen de communistische en de kapitalistische tendensen in de wereld van nu. De strijd tussen deze twee tendensen is in onze tijd bijzonder hevig geworden en heeft de vorm aangenomen

Vervolg op pagina 23